Moksha-Marg Prakashak-Hindi (simplified iso15919 transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 19

 

Page 113 of 350
PDF/HTML Page 141 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 123
jyoti mil jātī hai; so yah bhī mithyā hai. dīpakakī jyoti to mūrtik achetan hai, aisī jyoti
vahān̐ kaise sambhav hai? tathā jyotimen jyoti milane par yah jyoti rahatī hai yā vinaṣhṭa ho jātī hai?
yadi rahatī hai to jyoti barḥatī jāyagī, tab jyotimen hīnādhikapanā hogā; aur vinaṣhṭa ho jātī
hai to apanī sattā naṣhṭa ho aisā kārya upādey kaise mānen? isaliye aisā bhī banatā nahīn hai.
tathā ek mokṣha aisā kahate hain kiātmā brahma hī hai, māyākā āvaraṇ miṭane par mukti
hī hai; so yah bhī mithyā hai. yah māyāke āvaraṇ sahit thā tab brahmase ek thā ki alag thā?
yadi ek thā to brahma hī māyārūp huā aur alag thā to māyā dūr hone par brahmamen milatā hai
tab isakā astitva rahatā hai yā nahīn? yadi rahatā hai to sarvagnako to isakā astitva alag bhāsit
hogā; tab sanyog honese mile kaho, parantu paramārthase to mile nahīn haĩn. tathā astitva nahīn rahatā
hai to apanā abhāv honā kaun chāhegā? isaliye yah bhī nahīn banatā.
tathā kitane hī ek prakārase mokṣhako aisā bhī kahate hain kibuddhi ādikakā nāsh
hone par mokṣha hotā hai. so sharīrake aṅgabhūt man, indriyoṅke ādhīn gnān nahīn rahā. kām-
krodhādik dūr hone par to aisā kahanā banatā hai; aur vahān̐ chetanākā bhī abhāv huā mānen
to pāṣhāṇādi samān jaṛ avasthāko kaise bhalā mānen? tathā bhalā sādhan karanese to jānapanā
barḥatā hai, phi ra bahut bhalā sādhan karane par jānapanekā abhāv honā kaise mānen? tathā lokamen
gnānakī mahantatāse jaṛapanekī to mahantatā nahīn hai; isaliye yah nahīn banatā.
isī prakār anek prakār kalpanā dvārā mokṣhako batalāte hain so kuchh yathārtha to jānate
nahīn hain; sansāravasthākī muktiavasthāmen kalpanā karake apanī ichchhānusār bakate haĩn.
is prakār vedāntādi matommen anyathā nirūpaṇ karate haĩn.
muslimamat sambandhī vichār
tathā isī prakār musalamānoṅke matamen anyathā nirūpaṇ karate haĩn. jis prakār ve brahmako
sarvavyāpī, ek, nirañjan, sarvakā kartā-hartā mānate hain; usī prakār yah khudāko mānate haĩn. tathā
jaise ve avatār hue mānate hain vaise hī yah paigambar hue mānate haĩn. jis prakār ve puṇya-pāpakā
lekhā lenā, yathāyogya daṇḍādik denā ṭhaharāte hain; usī prakār yah khudāko ṭhaharāte haĩn. tathā
jis prakār ve gāy ādiko pūjya kahate hain; usī prakār yah sūar ādiko kahate haĩn. sab
tiryañchādik haĩn. tathā jis prakār ve īshvarakī bhaktise mukti kahate hain; usī prakār yah khudākī
bhaktise kahate haĩn. tathā jisaprakār ve kahīn dayākā poṣhaṇ, kahīn hinsākā poṣhaṇ karate hain; usī
prakār yah bhī kahīn mahar karanekā, kahīn katal karanekā poṣhaṇ karate haĩn. tathā jis prakār

Page 114 of 350
PDF/HTML Page 142 of 378
single page version

-
124 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
ve kahīn tapashcharaṇ karanekā, kahīn viṣhay-sevanakā poṣhaṇ karate hain; usī prakār yah bhī poṣhaṇ
karate haĩn. tathā jis prakār ve kahīn māns-madirā, shikār ādikā niṣhedh karate hain, kahīn uttam
puruṣhon dvārā unakā aṅgīkār karanā batalāte hain; usī prakār yah bhī unakā niṣhedh va aṅgīkār
karanā batalāte haĩn. aise anek prakārase samānatā pāyī jātī hai. yadyapi nāmādik aur hain;
tathāpi prayojanabhūt arthakī ekatā pāyī jātī hai.
tathā īshvar, khudā ādi mūl shraddhānakī to ekatā hai aur uttar shraddhānamen bahut hī
visheṣh hain; vahān̐ unase bhī yah viparītarūp viṣhayakaṣhāyake poṣhak, hinsādi pāpake poṣhak,
pratyakṣhādi pramāṇase viruddha nirūpaṇ karate haĩn.
isaliye musalamānoṅkā mat mahā viparītarūp jānanā.
is prakār is kṣhetra-kālamen jin-jin matoṅkī prachur pravr̥utti hai unakā mithyāpanā pragaṭ
kiyā.
yahān̐ koī kahe kiyah mat mithyā hain to baṛe rājādik va baṛe vidyāvān in
matommen kaise pravartate hain?
samādhānaḥjīvoṅke mithyāvāsanā anādise hai so inamen mithyātvakā hī poṣhaṇ hai. tathā
jīvoṅko viṣhayakaṣhāyarūp kāryoṅkī chāh vartatī hai so inamen viṣhayakaṣhāyarūp kāryoṅkā hī poṣhaṇ hai.
tathā rājādikoṅkā va vidyāvānoṅkā aise dharmamen viṣhayakaṣhāyarūp prayojan siddha hotā hai. tathā jīv
to lokanindyapanāko bhī lān̐ghakar, pāp bhī jānakar, jin kāryoṅko karanā chāhe un kāryoṅko karate
dharma batalāyen to aise dharmamen kaun nahīn lagegā? isaliye in dharmoṅkī visheṣh pravr̥utti hai.
tathā kadāchit tū kahegāin dharmommen virāgatā, dayā ityādi bhī to kahate hain? so
jis prakār jhol diye binā khoṭā dravya (sikkā) nahīn chalatā; usī prakār sachako milāye
binā jhūṭh nahīn chalatā; parantu sarvake hit prayojanamen viṣhayakaṣhāyakā hī poṣhaṇ kiyā hai.
jis prakār gītāmen upadesh dekar yuddha karanekā prayojan pragaṭ kiyā, vedāntamen shuddha nirūpaṇ
karake svachchhanda honekā prayojan dikhāyā; usī prakār anya jānanā. tathā yah kāl to
nikr̥uṣhṭa hai, so isamen to nikr̥uṣhṭa dharmakī hī pravr̥utti visheṣh hotī hai.
dekho, isakālamen musalamān bahut pradhān ho gaye, hindū ghaṭ gaye; hinduommen aur to
barḥ gaye, jainī ghaṭ gaye. so yah kālakā doṣh hai.
is prakār is kṣhetramen is kāl mithyādharmakī pravr̥utti bahut pāyī jātī hai.

Page 115 of 350
PDF/HTML Page 143 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 125
anyamat nirūpit tattva-vichār
ab, paṇḍitapaneke balase kalpit yuktiyon dvārā nānā mat sthāpit hue hain, unamen jo
tattvādik māne jāte hain, unakā nirūpaṇ karate hainḥ
sāṅkhyamat
vahān̐ sāṅkhyamatamen pachchīs tattva mānate hain1. so kahate hainsattva, raj, tamaḥ yah tīn
guṇ kahate haĩn. vahān̐ sattva dvārā prasād (prasanna) hotā hai, rajoguṇ dvārā chitta kī chañchalatā hotī
hai, tamoguṇ dvārā mūrḥatā hotī hai, ityādi lakṣhaṇ kahate haĩn. inarūp avasthākā nām prakr̥iti hai;
tathā usase buddhi utpanna hotī hai; usīkā nām mahatattva hai, usase ahaṅkār utpanna hotā hai; usase
solah mātrā hotī haĩn. vahān̐ pān̐ch to gnān indriyān̐ hotī hain
sparshan, rasanā, ghrāṇ, chakṣhu, shrotra
tathā ek man hotā hai. tathā pān̐ch karma indriyān̐ hotī hainvachan, charaṇ, hasta, liṅg, gudā.
tathā pān̐ch tanmātrā hotī hainrūp, ras, gandha, sparsha, shabda. tathā rūpase agni, ras se jal,
gandha se pr̥ithvī, sparsha se pavan, shabda se ākāshis prakār hue kahate haĩn. is prakār chaubīs
tattva to prakr̥itisvarūp hain; inase bhinna nirguṇ kartā-bhotā ek puruṣh hai.
is prakār pachchīs tattva kahate hain so yah kalpit hain; kyoṅki rājasādik guṇ āshray
binā kaise hoṅge? inakā āshray to chetan dravya hī sambhav hai. tathā inase buddhi huī kahate
hain so buddhi nām to gnānakā hai aur gnānaguṇadhārī padārthamen yah hotī dekhī jātī hai, to
isase gnān huā kaise mānen? koī kahe
buddhi alag hai, gnān alag hai, tab man to pahale
solah mātrāmen kahā aur gnān alag kahoge to buddhi kisakā nām ṭhaharegā? tathā usase
ahaṅkār huā kahā so paravastu men ‘‘main karatā hūn̐’’ aisā mānanekā nām ahaṅkār hai, sākṣhībhūt
jānanese to ahaṅkār hotā nahīn hai, to gnānase utpanna kaise kahā jātā hai?
tathā ahaṅkār dvārā solah mātrāen̐ kahīn, unamen pān̐ch gnānaindriyān̐ kahīn, so sharīramen
netrādi ākārarūp dravyendriyān̐ hain ve to pr̥ithvī ādivat jaṛ dekhī jātī hain aur varṇādikake
jānanerūp bhāvaindriyān̐ hain so gnānarūp hain, ahaṅkārakā kyā prayojan hai? koī-kisīko ahaṅkār
buddhirahit dekhanemen ātā hai? vahān̐ ahaṅkār dvārā utpanna honā kaise sambhav hai? tathā man
kahā, so indriyavat hī man hai; kyoṅki dravyaman sharīrarūp hai, bhāvaman gnānarūp hai. tathā
pān̐ch karmaindriy kahate hain so yah to sharīrake aṅg hain, mūrtik haĩn. amūrtik ahaṅkārase inakā
utpanna honā kaise mānen?
1. prakr̥utamahānstatā‘haṅkārastaramādgaṇashcha ṣhoḍashakaḥ.
tasmādapi ṣhoḍashakātpañchabhyaḥ pañch bhūtāni.. (sāṅkhya kā0 12)

Page 116 of 350
PDF/HTML Page 144 of 378
single page version

-
126 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā karma indriyān̐ pān̐ch hī to nahīn hain, sharīr ke sarva aṅg kāryakārī haĩn. tathā
varṇan to sarva jīvāshrit hai, manuṣhyāshrit hī to nahīn hai, isaliye sūṇḍ, pūñchh ityādi aṅg
bhī karmaindriyān̐ hain; pān̐chakī hī saṅkhyā kisaliye kahate hain?
tathā sparshādik pān̐ch tanmātrā kahīn, so rūpādi kuchh alag vastu nahīn hain, ve to
paramāṇuon se tanmay guṇ hain; ve alag kaise utpanna hue? tathā ahaṅkār to amūrtik jīv
kā pariṇām hai, isaliye yah mūrtik guṇ kaise utpanna hue mānen?
tathā in pān̐chonse agni ādi utpanna kahate hain so pratyakṣha jhūṭh hai. rūpādik aur agni
ādikake to sahabhūt guṇ-guṇī sambandha hai, kathanamātra bhinna hai, vastubhed nahīn hai. kisī prakār
koī bhinna hote bhāsit nahīn hote, kathanamātrase bhed utpanna karate haĩn. isaliye rūpādise agni
ādi utpanna hue kaise kahen? tathā kahanemen bhī guṇīmen guṇ hain, guṇase guṇī utpanna huā kaise mānen?
tathā inase bhinna ek puruṣh kahate hain, parantu usakā svarūp avaktavya kahakar pratyuttar
nahīn karate, to kaun samajhe? kaisā hai, kahān̐ hai, kaise kartā-hartā hai, so batalā. jo batalāyegā
usīmen vichār karanese anyathāpanā bhāsit hogā.
is prakār sāṅkhyamat dvārā kalpit tattva mithyā jānanā.
tathā puruṣhako prakr̥itise bhinna jānanekā nām mokṣhamārga kahate hain; so pratham to prakr̥iti aur
puruṣh koī hai hī nahīn tathā mātra jānanese hī to siddhi hotī nahīn hai; jānakar rāgādik miṭāne par
siddhi hotī hai. parantu is prakār jānanese kuchh rāgādik nahīn ghaṭate. prakr̥itikā karttavya māne, āp
akarttā rahe; to kisaliye āp rāgādik kam karegā? isaliye yah mokṣhamārga nahīn hai.
tathā prakr̥iti-puruṣhakā bhinna honā use mokṣha kahate haĩn. so pachchīs tattvommen chaubīs tattva
to prakr̥iti sambandhī kahe, ek puruṣh bhinna kahā; so ve to bhinna hain hī; aur koī jīv
padārtha pachchīs tattvommen kahā hī nahī̃n. tathā puruṣhako hī prakr̥itikā sanyog hone par jīv sañgnā
hotī hai to puruṣh nyāre-nyāre prakr̥itisahit hain, pashchāt sādhan dvārā koī puruṣh prakr̥itirahit
hotā hai
aisā siddha huā, ek puruṣh na ṭhaharā.
tathā prakr̥iti puruṣhakī bhūl hai yā kisī vyantarīvat bhinna hī hai, jo jīvako ā lagatī
hai? yadi usakī bhūl hai to prakr̥itise indriyādik va sparshādik tattva utpanna hue kaise mānen?
aur alag hai to vah bhī ek vastu hai, sarva kartavya usakā ṭhaharā. puruṣhakā kuchh kartavya
hī nahīn rahā, tab kisaliye upadesh dete hain?
is prakār yah mokṣha mānanā mithyā hai.

Page 117 of 350
PDF/HTML Page 145 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 127
tathā vahān̐ pratyakṣha, anumān, āgam yah tīn pramāṇ kahate hain; parantu unake satya-
asatyakā nirṇay jainake nyāygranthonse jānanā.
tathā is sāṅkhyamatamen koī to īshvar ko mānate nahīn hain, kitane hī ek puruṣh ko
īshvar mānate hain, kitane hī shivako, kitane hī nārāyaṇako dev mānate haĩn. apanī ichchhānusār
kalpanā karate hain, kuchh nishchay nahīn hai. tathā is matamen kitane hī jaṭā dhāraṇ karate hain,
kitane hī choṭī rakhate hain, kitane hī muṇḍit hote hain, kitane hī katthaī vastra pahinate hain;
ityādi anek prakārase bheṣh dhāraṇ karake tattvagnānake āshrayase mahanta kahalāte haĩn.
is prakār sāṅkhyamatakā nirūpaṇ kiyā.
shivamat
tathā shivamatamen do bhed hainnaiyāyik, vaisheṣhika.
naiyāyikamat
vahān̐ naiyāyikamatamen solah tattva kahate hainpramāṇ, pramey, sanshay, prayojan, dr̥uṣhṭānta,
siddhānta, avayav, tarka, nirṇay, vād, jalpa, vitaṇḍā, hetvābhās, chhal, jāti, nigrahasthāna.
vahān̐ pramāṇ chār prakārake kahate hainpratyakṣha, anumān, shabda, upamā. tathā ātmā, deh,
artha, buddhi ityādi pramey kahate haĩn. tathā ‘‘yah kyā hai?’’ usakā nām sanshay hai. jisake
artha pravr̥utti ho so prayojan hai. jise vādī-prativādī mānen so dr̥uṣhṭānta hai. dr̥uṣhṭānta dvārā jise
ṭhaharāyen vah siddhānta hai. tathā anumānake pratignā ādi pān̐ch aṅg vah avayav haĩn. sanshay
dūr hone par kisī vichārase ṭhīk ho so tarka hai. pashchāt pratītirūp jānanā so nirṇay hai.
āchārya-shiṣhyamen pakṣha-pratipakṣha dvārā abhyās so vād hai. jānanekī ichchhārūp kathāmen jo chhal,
jāti ādi dūṣhaṇ ho so jalpa hai. pratipakṣha rahit vād so vitaṇḍā hai. sachche hetu nahīn hain
aise asiddha ādi bhedasahit hetvābhās hai. chhalasahit vachan so chhal hai. sachche dūṣhaṇ nahīn hain
aise dūṣhaṇābhās so jāti hai. jisase prativādīkā nigrah ho so nigrahasthān hai.
is prakār sanshayādi tattva kahe hain, so yah koī vastusvarūp tattva to hain nahī̃n. gnānakā
nirṇay karaneko va vād dvārā pāṇḍitya pragaṭ karaneko kāraṇabhūt vichārarūp tattva kahe hain; so
inase paramārthakārya kyā hogā? kām-krodhādi bhāvako miṭākar nirākul honā so kārya hai;
vah prayojan to yahān̐ kuchh dikhāyā nahīn hai; paṇḍitāīkī nānā yuktiyān̐ banāīn, so yah bhī
ek chāturya hai; isaliye yah tattvabhūt nahīn haĩn.
phi ra kahogeinako jāne binā prayojanabhūt tattvoṅkā nirṇay nahīn kar sakate, isaliye
yah tattva kahe hain; so aisī paramparā to vyākaraṇavāle bhī kahate hain kivyākaraṇ parḥanese

Page 118 of 350
PDF/HTML Page 146 of 378
single page version

-
128 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
arthakā nirṇay hotā hai, va bhojanādikake adhikārī bhī kahate hain kibhojan karanese sharīr
kī sthiratā hone par tattvanirṇay karanemen samartha hote hain; so aisī yukti kāryakārī nahīn hai.
tathā yadi kahoge kivyākaraṇ, bhojanādik to avashya tattvagnānako kāraṇ nahīn
hain, laukik kārya sādhaneko kāraṇ hain; so jaise yah hain usī prakār tumhāre kahe tattva bhī
laukik (kārya) sādhaneko hī kāraṇ hote haĩn. jis prakār indriyādikake jānaneko pratyakṣhādi
pramāṇ kahā, va sthāṇu-puruṣhādimen sanshayādikakā nirūpaṇ kiyā. isaliye jinako jānanese
avashya kām-krodhādi dūr hon, nirākulatā utpanna ho, ve hī tattva kāryakārī haĩn.
phi ra kahoge kipramey tattvamen ātmādikakā nirṇay hotā hai so kāryakārī hai; so
pramey to sarva hī vastu hai, pramiti kā viṣhay nahīn hai aisī koī bhī vastu nahīn hai; isaliye
pramey tattva kisaliye kahe? ātmā ādi tattva kahanā the.
tathā ātmādikakā bhī svarūp anyathā prarūpit kiyā hai aisā pakṣhapāt rahit vichār
karane par bhāsit hotā hai. jaise ātmāke do bhed kahate hainparamātmā, jīvātmā. vahān̐
paramātmāko sarvakā karttā batalāte haĩn. vahān̐ aisā anumān karate hain kiyah jagat karttā dvārā
utpanna huā hai, kyoṅki yah kārya hai. jo kārya hai vah karttā dvārā utpanna hai jaiseghaṭādika.
parantu yah anumānābhās hai; kyoṅki aisā anumānāntar sambhav hai. yah sarva jagat kartā dvārā
utpanna nahīn hai, kyoṅki isamen akāryarūp padārtha bhī haĩn. jo akārya hain so kartā dvārā utpanna
nahīn hain, jaise
sūrya bimbādika. kyoṅki anek padārthoṅke samudāyarūp jagatamen koī padārtha kr̥utrim
hain so manuṣhyādik dvārā kiye hote hain, koī akr̥utrim hain so unakā koī kartā nahīn hai. yah
pratyakṣhādi pramāṇake agochar hain, isaliye īshvarako kartā mānanā mithyā hai.
tathā jīvātmāko pratyek sharīr bhinna-bhinna kahate hain, so yah satya hai; parantu mukta honeke
pashchāt bhī bhinna hī mānanā yogya hai. visheṣh to pahale kahā hī hai.
isī prakār anya tattvoṅko mithyā prarūpit karate haĩn.
tathā pramāṇādikake svarūpakī bhī anyathā kalpanā karate hain vah jain granthonse parīkṣhā
karane par bhāsit hotā hai.
is prakār naiyāyik matamen kahe kalpit tattva jānanā.
vaisheṣhikamat
tathā vaisheṣhikamatamen chhah tattva kahe haĩn. dravya, guṇ, karma, sāmānya, visheṣh, samavāya.

Page 119 of 350
PDF/HTML Page 147 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 129
vahān̐ dravya nau prakār hainpr̥ithvī, jal, agni, vāyu, ākāsh, kāl, dishā, ātmā,
mana. vahān̐ pr̥ithvī, jal, agni aur vāyuke paramāṇu bhinna-bhinna hain; ve paramāṇu nitya hain; unase
kāryarūp pr̥ithvī ādi hote hain so anitya haĩn. parantu aisā kahanā pratyakṣhādise viruddha hai.
īndhanarūp pr̥ithvī ādike paramāṇu agnirūp hote dekhe jāte hain, agni ke paramāṇu rākharūp pr̥ithvī
hote dekhe jāte haĩn. jalake paramāṇu muktāphal (motī) rūp pr̥ithvī hote dekhe jāte haĩn. phi ra
yadi tū kahegā
ve paramāṇu chale jāte hain, dūsare hī paramāṇu un rūp hote hain, so pratyakṣhako
asatya ṭhaharātā hai. aisī koī prabal yukti kah to isī prakār mānen, parantu keval kahanese
hī aisā ṭhaharatā nahīn hai. isaliye sab paramāṇuoṅkī ek pudgalarūp mūrtik jāti hai, vah
pr̥ithvī ādi anek avasthārūp pariṇamit hotī hai.
tathā in pr̥ithvī ādikā kahīn pr̥uthak sharīr ṭhaharāte hain, so mithyā hī hai; kyoṅki
usakā koī pramāṇ nahīn hai. aur pr̥ithvī ādi to paramāṇupiṇḍa hain; inakā sharīr anyatra,
yah anyatra
aisā sambhav nahīn hai, isaliye yah mithyā hai. tathā jahān̐ padārtha aṭake nahīn
aisī jo pol use ākāsh kahate hain; kṣhaṇ, pal ādiko kāl kahate hain; so yah donon
hī avastu hain, yah sattārūp padārtha nahīn haĩn. padārthoṅke kṣhetra-pariṇamanādikakā pūrvāpar vichār
karaneke artha inakī kalpanā karate haĩn. tathā dishā kuchh hai hī nahīn; ākāshamen khaṇḍakalpanā
dvārā dishā mānate haĩn. tathā ātmā do prakār se kahate hain; so pahale nirūpaṇ kiyā hī
hai. tathā man koī pr̥uthak padārtha nahīn hai. bhāvaman to gnānarūp hai so ātmākā svarūp
hai, dravyaman paramāṇuoṅkā piṇḍa hai so sharīrakā aṅg hai. is prakār yah dravya kalpit jānanā.
tathā chaubīs guṇ kahate hainsparsha, ras, gandh, varṇa, shabda, saṅkhyā, vibhāg, sanyog,
pariṇām, pr̥uthaktva, paratva, aparatva, buddhi, sukh, duḥkh, ichchhā, dharma, adharma, prayatna, sanskār,
dveṣh, sneh, gurutva, dravyatva. so inamen sparshādik guṇ to paramāṇuommen pāye jāte hain; parantu
pr̥ithvīko gandhavatī hī kahanā, jalako shīt sparshavān hī kahanā ityādi mithyā hai; kyoṅki kisī
pr̥ithvīmen gandhakī mukhyatā bhāsit nahīn hotī, koī jal uṣhṇa dekhā jātā hai
ityādi pratyakṣhādise
viruddha hai. tathā shabdako ākāshakā guṇ kahate hain so mithyā hai; shabda to bhīnt ādise
rukatā hai, isaliye mūrtik hai aur ākāsh amūrtik sarvavyāpī hai. bhīntamen ākāsh rahe aur
shabdaguṇ pravesh na kar sake, yah kaise banegā? tathā saṅkhyādik hain so vastumen to kuchh hain
nahīn, anya padārthakī apekṣhā anya padārthakī hīnādhikatā jānaneko apane gnānamen saṅkhyādikakī
kalpanā dvārā vichār karate haĩn. tathā buddhi ādi hai so ātmākā pariṇaman hai, vahān̐ buddhi
nām gnānakā hai to ātmākā guṇ hai hī, aur manakā nām hai to man to dravyommen kahā hī

Page 120 of 350
PDF/HTML Page 148 of 378
single page version

-
130 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
thā, yahān̐ guṇ kisaliye kahā? tathā sukhādik hain so ātmāmen kadāchit pāye jāte hain, ātmāke
lakṣhaṇabhūt to yah guṇ hain nahīn, avyāptapanese lakṣhaṇābhās hai. tathā snigdhādi pudgalaparamāṇumen
pāye jāte hain, so snigdha gurutva ityādi to sparshan indriy dvārā jāne jāte hain, isaliye
sparshaguṇamen garbhit hue, alag kisaliye kahe? tathā dravyatvaguṇ jalamen kahā, so aise to agni
ādimen ūrdhvagamanatvādi pāye jāte haĩn. yā to sarva kahanā the yā sāmānyamen garbhit karanā
the. is prakār yah guṇ kahe ve bhī kalpit haĩn.
tathā karma pān̐ch prakārake kahate hainutkṣhepaṇ, avakṣhepaṇ, ākuñchan, prasāraṇ, yaman; so
yah to sharīrakī cheṣhṭāen̐ hain; inako alag kahanekā artha kyā? tathā itanī hī cheṣhṭāen̐ to hotī
nahīn hain, cheṣhṭāen̐ to bahut hī prakārakī hotī haĩn. tathā inako alag hī tattva sañgnā kahī; so
yā to alag padārtha hon to unhen alag tattva kahanā thā, yā kām-krodhādi miṭānemen visheṣh
prayojanabhūt hon to tattva kahanā thā; so donon hī nahīn hai. aur aise hī kah denā ho to
pāṣhāṇādikakī anek avasthāen̐ hotī hain so kahā karo, kuchh sādhya nahīn haĩn.
tathā sāmānya do prakārase haipar aur apara. vahān̐ par to sattārūp hai, apar
dravyatvādirūp hai. tathā jinakī nitya dravyamen pravr̥utti ho ve visheṣh hain; ayutasiddha sambandhakā
nām samavāy hai. yah sāmānyādik to bahutoṅko ek prakār dvārā va ek vastumen bhed-kalpanā
dvārā va bhedakalpanā apekṣhā sambandha mānanese apane vichāramen hī hote hain, koī alag padārtha
to hain nahī̃n. tathā inake jānanese kām-krodhādi miṭānerūp visheṣh prayojanakī bhī siddhi nahīn
hai, isaliye inako tattva kisaliye kahā? aur aise hī tattva kahanā the to prameyatvādi vastuke
ananta dharma hain va sambandha, ādhārādik kārakoṅke anek prakār vastumen sambhavit hain, isaliye
yā to sarva kahanā the yā prayojan jānakar kahanā the. isaliye yah sāmānyādik tattva bhī
vr̥uthā hī kahe haĩn.
is prakār vaisheṣhikon dvārā kahe tattva kalpit jānanā.
tathā vaisheṣhik do hī pramāṇ mānate hain
pratyakṣha aur anumāna. so inake satya-asatyakā
nirṇay jain 1nyāy granthonse jānanā.
tathā naiyāyik to kahate hainviṣhay, indriy, buddhi, sharīr, sukh, duḥkhoṅke abhāvase
ātmākī sthiti so mukti hai. aur vaisheṣhik kahate hainchaubīs guṇommen buddhi ādi nau guṇoṅkā
1. devāgam, yuktyānushāsan, aṣhṭasahasrī, nyāyavinishchay, siddhivinishchay, pramāṇasaṅgrah, tattvārthashlokavārtik,
rājavārtik, prameyakamalamārtaṇḍa aur nyāyakumudachandrādi dārshanik granthonse jānanā chāhiye.

Page 121 of 350
PDF/HTML Page 149 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 131
abhāv so mukti hai. yahān̐ buddhikā abhāv kahā, so buddhi nām gnānakā hai aur gnānakā
adhikaraṇapanā ātmākā lakṣhaṇ kahā thā; ab gnānakā abhāv hone par lakṣhaṇakā abhāv honese
lakṣhyakā bhī abhāv hogā, tab ātmākī sthiti kis prakār rahī? aur yadi buddhi nām
manakā hai to bhāvaman to gnānarūp hai hī, aur dravyaman sharīrarūp hai so mukta hone par dravyamanakā
sambandha chhūṭatā hī hai, to jaṛ dravyamanakā nām buddhi kaise hogā? tathā manavat hī indriyān̐
jānanā. tathā viṣhayakā abhāv ho, to sparshādi viṣhayoṅkā jānanā miṭatā hai, tab gnān kisakā
nām ṭhaharegā? aur un viṣhayoṅkā abhāv hogā to lokakā abhāv hogā. tathā sukhakā
abhāv kahā, so sukhake hī artha upāy karate hain; usakā jab abhāv hogā, tab upādey
kaise hogā? tathā yadi vahān̐ ākulatāmay indriyajanit sukhakā abhāv huā kahen to yah satya
hai; kyoṅki nirākulatā- lakṣhaṇ atīndriy sukh to vahān̐ sampūrṇa sambhav hai, isaliye sukhakā
abhāv nahīn hai. tathā sharīr, duḥkh, dveṣhādikakā vahān̐ abhāv kahate hain so satya hai.
tathā shivamatamen kartā nirguṇ īshvar shiv hai, use dev mānate hain; so usake svarūpakā
anyathāpanā pūrvokta prakārase jānanā. tathā yahān̐ bhasma, kopīn, jaṭā, janeū ityādi chihnon
sahit bheṣh hote hain so āchārādi bhedase chār prakār hainḥ
shaiv, pāshupat, mahāvratī, kālamukha.
so yah rāgādi sahit hain, isalie suliṅg nahīn haĩn.
is prakār shivamatakā nirūpaṇ kiyā.
mīmānsakamat
ab mīmānsakamatakā svarūp kahate haĩn. mīmānsak do prakārake hainḥbrahmavādī aur
karmavādī.
vahān̐ brahmavādī to ‘‘yah sarva brahma hai, dūsarā nahīn hai’’ aisā vedāntamen advait brahmako
nirūpit karate hain; tathā ‘‘ātmāmen lay honā so mukti’’ kahate haĩn. inakā mithyāpanā pahale
dikhāyā hai so vichāranā.
tathā karmavādī kriyā, āchār, yagnādik kāryoṅkā kartavyapanā prarūpit karate hain so in
kriyāommen rāgādikakā sadbhāv pāyā jātā hai, isaliye yah kārya kuchh bhī kāryakārī nahīn
haĩn.
tathā vahān̐ ‘bhaṭṭa’ aur ‘prabhākar’ dvārā kī huī do paddhatiyān̐ haĩn. vahān̐ bhaṭṭa to chhah
pramāṇ mānate hainpratyakṣha, anumān, ved, upamā, arthāpatti, abhāva. tathā prabhākar abhāv
binā pān̐ch hī pramāṇ mānate hain, so inakā satyāsatyapanā jain shāstronse jānanā.

Page 122 of 350
PDF/HTML Page 150 of 378
single page version

-
132 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā vahān̐ ṣhaṭakarma sahit brahmasūtrake dhārak, shūdrake annādike tyāgī, gr̥uhasthāshram hai nām
jinakā aise bhaṭṭa haĩn. tathā vedāntamen yagnopavīt rahit, vipraannādikake grāhī, bhagavat hai nām
jinakā ve chār prakārake hain
kuṭīchar, bahūdak, hans, paramahansa. so yah kuchh tyāgase santuṣhṭa
hue hain, parantu gnān-shraddhānakā mithyāpanā aur rāgādikakā sadbhāv inake pāyā jātā hai; isaliye
yah bheṣh kāryakārī nahīn haĩn.
jaiminīyamat
tathā jaiminīyamat hai; so is prakār kahate hainḥ
sarvagnadev koī hai nahīn; nitya vedavachan hain unase yathārtha nirṇay hotā hai. isaliye
pahale vedapāṭh dvārā kriyāmen pravartanā vah to nodanā (preraṇā), vahī hai lakṣhaṇ jisakā aise
dharmakā sādhan karanā. jaise kahate hain ki
‘‘svaḥ kāmo‘gnin yajet’’ svargābhilāṣhī agniko
pūje; ityādi nirūpaṇ karate haĩn.
yahān̐ pūchhate hainshaiv, sāṅkhya, naiyāyikādi sabhī vedako mānate hain, tum bhī mānate ho;
tumhāre va un sabake tattvādi nirūpaṇamen paraspar viruddhatā pāyī jātī hai so kyā kāraṇ hai?
yadi vedamen hī kahīn kuchh, kahīn kuchh nirūpaṇ kiyā hai, to usakī pramāṇatā kaise rahī? aur
yadi matavāle hī kahīn kuchh kahīn kuchh nirūpaṇ karate hain to tum paraspar jhagaṛ, nirṇay karake
ekako vedakā anusārī anyako vedase parāṅmukh ṭhaharāo. so hamen to yah bhāsit hotā hai
vedamen hī pūrvāpar viruddhatāsahit nirūpaṇ hai. isaliye usakā apanī-apanī ichchhānusār artha
grahaṇ karake alag-alag matoṅke adhikārī hue haĩn. parantu aise vedako pramāṇ kaise karen? tathā
agni pūjanese svarga hotā hai, so agniko manuṣhyase uttam kaise mānen? pratyakṣha-viruddha hai. tathā
vah svargadātā kaise hogī? isī prakār anya vedavachan pramāṇaviruddha haĩn. tathā vedamen brahmā kahā
hai, to sarvagna kyon nahīn mānate? ityādi prakārase jaiminīyamat kalpit jānanā.
bauddhamat
ab bauddhamatakā svarūp kahate hainḥ
bauddhamatamen chār āryasatya1 prarūpit karate hainduḥkh, āyatan, samudāy, mārga. vahān̐
1duḥkhamāyatanan chaiv tataḥ samudayo mataḥ.
mārgashchetyasya cha vyākhyā krameṇ shrūyatāmataḥ..36.. vi0 vi0

Page 123 of 350
PDF/HTML Page 151 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 133
sansārīke skandharūp vah duḥkh hai. vah pān̐ch 1prakār kā haivignān, vedanā, sañgnā, sanskār, rūpa.
vahān̐ rūpādikakā jānanā so vignān hai; sukh-duḥkhakā anubhavan karanā so vedanā hai;
sotekā jāganā so sañgnā hai; parḥā thā use yād karanā so sanskār hai; rūpakā dhāraṇ so
rūp
2 hai. yahān̐ vignānādikako duḥkh kahā so mithyā hai; duḥkh to kām-krodhādik hain, gnān
duḥkh nahīn hai. yah to pratyakṣha dekhate hain ki kisīke gnān thoṛā hai aur krodh-lobhādik
bahut hain so duḥkhī hai; kisīke gnān bahut hai, kām-krodhādi alpa hain va nahīn hain so sukhī
hai. isaliye vignānādik duḥkh nahīn haĩn.
tathā āyatan bārah kahe hainpān̐ch indriyān̐ aur unake shabdādik pān̐ch viṣhay, ek
man aur ek dharmāyatana. so yah āyatan kis artha kahe hain? sabako kṣhaṇik kahate hain,
to inakā kyā prayojan hai?
tathā jisase rāgādikake gaṇ utpanna hote hain aisā ātmā aur ātmīy hai nām jisakā
so samudāy hai. vahān̐ ahanrūp ātmā aur mamarūp ātmīy jānanā, parantu kṣhaṇik mānanese
inako bhī kahanekā kuchh prayojan nahīn hai.
tathā sarva sanskār kṣhaṇik hain, aisī vāsanā so mārga hai. parantu bahut kāl sthāyī kitanī
hī vastuen̐ pratyakṣha dekhī jātī haĩn. tū kahegāek avasthā nahīn rahatī; so yah ham bhī mānate
haĩn. sūkṣhma paryāy kṣhaṇasthāyī hai. tathā usī vastukā nāsh mānate hain; parantu yah to hotā dikhāī
nahīn detā, ham kaise mānen? tathā bāl-vr̥uddhādi avasthāmen ek ātmākā astitva bhāsit hotā
hai; yadi ek nahīn hai to pūrva-uttar kāryakā ek kartā kaise mānate hain? yadi tū kahegā
sanskārase
hai, to sanskār kisake hain? jisake hain vah nitya hai yā kṣhaṇik hai? nitya hai to sarva kṣhaṇik
kaise kahate hain? kṣhaṇik hai to jisakā ādhār hī kṣhaṇik hai us sanskārakī paramparā kaise kahate
hain? tathā sarva kṣhaṇik huā tab āp bhī kṣhaṇik huā. tū aisī vāsanāko mārga kahatā hai,
1. duḥkhan sansāriṇaḥ skandhāste cha pashchaprakīrtitāḥ.
vignānan vedanā sañgnā sanskārorūpamev cha ..37.. vi0 vi0
2. rūpan pañchendriyāṇyarthāḥ pañchāvignāptirev cha.
tadvignānāshrayā rūpaprasādāshchakṣhurādayāḥ ..7..
vedanānubhavaḥ sañgnā nimittodgrahaṇātmikā.
sanskāraskandhashchaturbhyonye sanskārāsta ime tray ..15..
vignānan prati vignapti......... a0 ko0 (1)

Page 124 of 350
PDF/HTML Page 152 of 378
single page version

-
134 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
parantu is mārgake phalako āp to prāpta karatā hī nahīn hai, kisaliye is mārgamen pravartatā hai?
tathā tere matamen nirarthak shāstra kisaliye banāye? upadesh to kuchh kartavya dvārā phal prāpta karaneke
artha diyā jātā hai. is prakār yah mārga mithyā hai.
tathā rāgādik gnānasantānavāsanākā uchchhed arthāt nirodh use mokṣha kahate haĩn. parantu
kṣhaṇik huā tab mokṣha kisako kahatā hai? aur rāgādikakā abhāv honā to ham bhī mānate
hain; parantu gnānādik apane svarūpakā abhāv hone par to apanā abhāv hogā, usakā upāy
karanā kaise hitakārī hogā? hitāhit kā vichār karanevālā to gnān hī hai; so apane abhāvako
gnānī hit kaise mānegā?
tathā bauddhamatamen do pramāṇ mānate hainpratyakṣha aur anumāna. isake satyāsatyakā
nirūpaṇ jainashāstronse jānanā. tathā yadi ye do hī pramāṇ hain to inake shāstra apramāṇ hue,
unakā nirūpaṇ kis artha kiyā? pratyakṣha-anumān to jīv āp hī kar leṅge, tumane shāstra
kisaliye banāye?
tathā vahān̐ sugatako dev mānate hain aur usakā svarūp nagna va vikriyārūp sthāpit
karate hain so biḍambanārūp hai. tathā kamaṇḍal aur raktāmbarake dhārī, pūrvāhnamen bhojan karanevāle
ityādi liṅgarūp bauddhamatake bhikṣhuk hain; so kṣhaṇikako bheṣh dhāraṇ karanekā kyā prayojan? parantu
mahantatāke artha kalpit nirūpaṇ karanā aur bheṣh dhāraṇ karanā hotā hai.
is prakār bauddhon ke chār prakār hainvaibhāṣhik, sautrāntik, yogāchār, mādhyamika.
vahān̐ vaibhāṣhik to gnānasahit padārthako mānate hain; sautrāntik pratyakṣha yah dikhāī detā hai, yahī
hai, isase pare kuchh nahīn hai aisā mānate haĩn. yogāchāroṅke āchārasahit buddhi pāyī jātī hai;
tathā mādhyamik hain ve padārthake āshray binā gnānako hī mānate haĩn. ve apanī-apanī kalpanā
karate hain; parantu vichār karane par kuchh ṭhikānekī bāt nahīn hai.
is prakār bauddhamatakā nirūpaṇ kiyā.
chārvākamat
ab chārvākamat kā svarūp kahate hainḥ
koī sarvagnadev, dharma, adharma, mokṣha hai nahīn, puṇya-pāpakā phal hai nahīn, paralok hai
nahīn; yah indriyagochar jitanā hai vah lok haiaisā chārvāk kahatā hai.
so vahān̐ usase pūchhate hainsarvagnadev is kāl-kṣhetramen nahīn hain yā sarvadā sarvatra nahīn
hain? is kāl-kṣhetramen to ham nahīn mānate hain, parantu sarvakāl-kṣhetramen nahīn hain aisā jānanā sarvagnake

Page 125 of 350
PDF/HTML Page 153 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 135
binā kisake huā? jo sarva kṣhetra-kālakī jāne vahī sarvagna, aur nahīn jānatā to niṣhedh
kaise karatā hai?
tathā dharma-adharma lokamen prasiddha haĩn. yadi ve kalpit hon to sarvajan-suprasiddha kaise
hote? tathā dharma-adharmarūp pariṇati hotī dekhī jātī hai, usase vartamānamen hī sukhī-duḥkhī hote
hain; inhen kaise na mānen? aur mokṣhakā honā anumānamen ātā hai. krodhādik doṣh kisīke
hīn hain, kisīke adhik hain; to mālūm hotā hai kisīke inakī nāsti bhī hotī hogī.
aur gnānādi guṇ kisīke hīn, kisīke adhik bhāsit hote hain; isaliye mālūm hotā hai
kisīke sampūrṇa bhī hote hoṅge. isaprakār jisake samasta doṣhakī hāni, guṇoṅkī prāpti ho;
vahī mokṣha-avasthā hai.
tathā puṇya-pāpakā phal bhī dekhate haĩn. koī udyam karane par bhī daridrī rahatā hai,
kisīke svayamev lakṣhmī hotī hai; koī sharīrakā yatna karane par bhī rogī rahatā hai, kisīke
binā hī yatna nirogatā rahatī hai
ityādi pratyakṣha dekhā jātā hai; so isakā kāraṇ koī
to hogā? jo isakā kāraṇ vahī puṇya-pāp hai.
tathā paralok bhī pratyakṣha-anumānase bhāsit hotā hai. vyantarādi hain ve aisā kahate dekhe
jāte hain‘‘main amuk thā so dev huā hū̃n.’’ tathā tū kahegā‘‘yah to pavan hai’’; so
ham to ‘‘main hūn̐’’ ityādi chetanābhāv jisake āshrayase pāye jāte hain usīko ātmā kahate hain,
tū usakā nām pavan kahatā hai. parantu pavan to bhīnt ādise aṭakatī hai, ātmā mun̐dā
(banda) hone par bhī aṭakatā nahīn hai; isaliye pavan kaise mānen?
tathā jitanā indriyagochar hai utanā hī lok kahatā hai; parantu tere indriyagochar to
thoṛe se bhī yojan dūravartī kṣhetra aur thoṛā-sā atīt-anāgat kālaise kṣhetra-kālavartī bhī
padārtha nahīn ho sakate, aur dūr deshakī va bahut kālakī bāten paramparāse sunate hī hain; isaliye
sabakā jānanā tere nahīn hai, tū itanā hī lok kis prakār kahatā hai?
tathā chārvākamatamen kahate hain kipr̥ithvī, ap, tej, vāyu, ākāsh milanese chetanā
ho ātī hai. so marane par pr̥ithvī ādi yahān̐ rahe, chetanāvān padārtha gayā to vyantarādi huā;
jo pratyakṣha bhinna-bhinna dekhe jāte haĩn. tathā ek sharīramen pr̥ithvī ādi to bhinna-bhinna bhāsit
hote hain, chetanā ek bhāsit hotī hai. yadi pr̥ithvī ādike ādhārase chetanā ho to hāṛ,
rakta, uchchhvāsādikake alag-alag chetanā hogī. tathā hāth ādiko kāṭane par jis prakār
usake sāth varṇādik rahate hain, usī prakār chetanā bhī rahegī. tathā ahaṅkār, buddhi to chetanāke
hain, so pr̥ithvī ādirūp sharīr to yahān̐ hī rahā, tab vyantarādi paryāyamen pūrvaparyāyakā ahampanā

Page 126 of 350
PDF/HTML Page 154 of 378
single page version

-
136 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
dekhā jātā hai so kis prakār hotā hai? tathā pūrvaparyāyake gupta samāchār pragaṭ karate hain,
so yah jānanā kisake sāth gayā? jisake sāth jānanā gayā vahī ātmā hai.
tathā chārvākamatamen khānā, pīnā, bhog-vilās karanā ityādi svachchhanda vr̥uttikā upadesh
hai; parantu aise to jagat svayamev hī pravartatā hai. vahān̐ shāstrādi banākar kyā bhalā honekā
upadesh diyā? tū kahegā
tapashcharaṇ, shīl, sanyamādi chhuṛāneke artha upadesh diyā; to in
kāryommen to kaṣhāy ghaṭanese ākulatā ghaṭatī hai, isaliye yahīn sukhī honā hotā hai, tathā yash
ādi hotā hai; tū inako chhuṛākar kyā bhalā karatā hai? viṣhayāsakta jīvoṅko suhātī bāten
kahakar apanā va auroṅkā burā karanekā bhay nahīn hai; svachchhanda hokar viṣhayasevanake artha aisī
yukti banātā hai.
is prakār chārvākamatakā nirūpaṇ kiyā.
anyamat nirākaraṇ upasanhār
isī prakār anya anek mat hain ve jhūṭhī kalpit yukti banākar viṣhay-kaṣhāyāsakta
pāpī jīvon dvārā pragaṭ kiye gaye hain; unake shraddhānādik dvārā jīvoṅkā burā hotā hai. tathā
ek jinamat hai so hī satyārthakā prarūpak hai, sarvagna
vītarāgadev dvārā bhāṣhit hai; usake
shraddhānādikase hī jīvoṅkā bhalā hotā hai.
aise jinamatamen jīvādi tattvoṅkā nirūpaṇ kiyā hai; pratyakṣha-parokṣha do pramāṇ kahe hain;
sarvagnavītarāg arhantadev hain; bāhya-abhyantar parigraharahit nirgrantha guru haĩn. inakā varṇan is granthamen
āge visheṣh likheṅge so jānanā.
yahān̐ koī kahetumhāre rāg-dveṣh hai, isaliye tum anyamatakā niṣhedh karake apane
matako sthāpit karate ho?
usase kahate hainyathārtha vastukā prarūpaṇ karanemen rāg-dveṣh nahīn hai. kuchh apanā
prayojan vichārakar anyathā prarūpaṇ karen to rāg-dveṣh nām pāye.
phi ra vah kahatā haiyadi rāg-dveṣh nahīn hai to anyamat bure aur jainamat bhalā aisā
kis prakār kahate ho? sāmyabhāv ho to sabako samān jāno, matapakṣha kisaliye karate ho?
usase kahate hainbureko burā kahate hain, bhaleko bhalā kahate hain; isamen rāg-dveṣh kyā
kiyā? tathā bure-bhale ko samān jānanā to agnānabhāv hai; sāmyabhāv nahīn hai.
phi ra vah kahatā hai kisarva matoṅkā prayojan to ek hī hai, isaliye sabako samān
jānanā?

Page 127 of 350
PDF/HTML Page 155 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 137
usase kahate hainyadi prayojan ek ho to nānā mat kisaliye kahen? ekamatamen to
ek prayojanasahit anek prakār vyākhyān hotā hai, use alag mat kaun kahatā hai? parantu
prayojan hī bhinna-bhinna hain so batalāte hainḥ
anyamatonse jainamatakī tulanā
jainamatamen ek vītarāgabhāvake poṣhaṇakā prayojan hai; so kathāommen, lokādikake nirūpaṇamen,
ācharaṇamen, va tattvommen jahān̐-tahān̐ vītarāgatākī hī puṣhṭi kī hai. tathā anyamaton men sarāgabhāvake
poṣhaṇako prayojan hai; kyoṅki kalpit rachanā kaṣhāyī jīv hī karate hain aur anek yuktiyān̐
banākar kaṣhāyabhāvakā hī poṣhaṇ karate haĩn. jaise
advait brahmavādī sarvako brahma mānane dvārā,
sāṅkhyamatī sarvakārya prakr̥itikā mānakar apaneko shuddha akartā mānane dvārā, aur shivamatī tattva
jānanese hī siddhi honā mānane dvārā, mīmānsak kaṣhāyajanit ācharaṇako dharma mānane dvārā, bauddha
kṣhaṇik mānane dvārā, chārvāk paralokādi na mānane dvārā
viṣhayabhogādirūp kaṣhāyakāryommen svachchhanda
honekā hī poṣhaṇ karate haĩn. yadyapi kisī sthān par koī kaṣhāy ghaṭānekā bhī nirūpaṇ karate
hain; to us chhalase anya kisī kaṣhāyakā poṣhaṇ karate haĩn. jis prakār
gr̥uhakārya chhoṛakar
parameshvarakā bhajan karanā ṭhaharāyā aur parameshvarakā svarūp sarāgī ṭhaharākar unake āshrayase apane
viṣhay-kaṣhāyakā poṣhaṇ karate hain; tathā jainadharmamen dev-guru-dharmādikakā svarūp vītarāg hī nirūpaṇ
karake keval vītarāgatākā hī poṣhaṇ karate hain
so yah pragaṭ hai.
ham kyā kahen? anyamatī bhartr̥uharine bhī 1vairāgya-prakaraṇamen aisā kahā haiḥ
1eko rāgiṣhu rājate priyatamādehārddhadhārī haro,
nīrāgeṣhu jino vimuktalalanāsaṅgo na yasmātparaḥ.
durvārasmaravāṇapannagaviṣhavyāsaktamugdho janaḥ,
sheṣhaḥ kāmaviḍambito hi viṣhayān moktun na moktun kṣhamaḥ
..1..
isamen sarāgiyommen mahādevako pradhān kahā aur vītarāgiyommen jinadevako pradhān kahā hai.
tathā sarāgabhāv aur vītarāgabhāvommen paraspar pratipakṣhīpanā hai. yah donon bhale nahīn hain; parantu
inamen ek hī hitakārī hai aur vah vītarāgabhāv hī hai; jisake honese tatkāl ākulatā
1. rāgī puruṣhommen to ek mahādev shobhit hotā hai jisane apanī priyatamā pārvatīko ādhe sharīramen dhāraṇ kar
rakhā hai. aur vītarāgiyommen jinadev shobhit hain jinake samān striyoṅkā saṅg chhoṛanevālā dūsarā koī nahīn
hai. sheṣh log to durnivār kāmadevake vāṇarūp sarpoṅke viṣhase mūrchhit hue hain jo kāmakī viḍambanāse
na to viṣhayoṅko bhalībhān̐ti bhog hī sakate hain aur na chhoṛ hī sakate haĩn.

Page 128 of 350
PDF/HTML Page 156 of 378
single page version

-
138 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
miṭanese stuti yogya hotā hai. jisase āgāmī bhalā honā keval ham hī nahīn kahate, kintu
sabhī matavāle kahate haĩn. sarāgabhāv hone par tatkāl ākulatā hotī hai, nindanīy hotā hai,
aur āgāmī burā honā bhāsit hotā hai. isaliye jisamen vītarāgabhāvakā prayojan hai aisā
jainamat hī iṣhṭa hai. jisamen sarāgabhāvake prayojan pragaṭ kiye hain aise anyamat aniṣhṭa hain inhen
samān kaise mānen?
tathā vah kahate hain kiyah to sach hai; parantu anyamatakī nindā karanese anyamatī
duḥkhī hoṅge, virodh utpanna hogā; isaliye nindā kisaliye karen?
vahān̐ kahate hain kiham kaṣhāyase nindā karen va auroṅko duḥkh upajāyen to ham pāpī
hī hain; parantu anyamatake shraddhānādise jīvoṅke atattvashraddhān dr̥urḥ ho, jisase sansāramen jīv duḥkhī
hoṅge, isaliye karuṇābhāvase yathārtha nirūpaṇ kiyā hai. koī binā doṣh duḥkh pātā ho, virodh
utpanna kare, to ham kyā karen? jaise
madirākī nindā karanese kalāl duḥkhī ho, kushīlakī
nindā karanese veshyādik duḥkh pāyen, aur khoṭā-kharā pahichānanekī parīkṣhā batalānese ṭhag duḥkhī
ho to kyā karen? isī prakār yadi pāpiyoṅke bhayase dharmopadesh na den to jīvoṅkā bhalā kaise
hogā? aisā to koī upadesh hai nahīn jisase sabhī chain pāyen? tathā ve virodh utpanna karate
hain; so virodh to paraspar kare to hotā hai; parantu ham laṛeṅge nahīn, ve āp hī upashānt
ho jāyeṅge. hamen to apane pariṇāmoṅkā phal hogā.
tathā koī kaheprayojanabhūt jīvādik tattvoṅkā anyathā shraddhān karanese
mithyādarshanādik hote hain, anya matoṅkā shraddhān karanese kis prakār mithyādarshanādik hoṅge?
samādhānanyamatommen viparīt yukti banākar, jīvādik tattvoṅkā svarūp yathārtha bhāsit
na ho yahī upāy kiyā hai; so kisaliye kiyā hai? jīvādi tattvoṅkā yathārtha svarūp bhāsit
ho to vītarāgabhāv hone par hī mahantapanā bhāsit ho; parantu jo jīv vītarāgī nahīn hain aur
apanī mahantatā chāhate hain, unhonne sarāgabhāv hone par bhī mahantatā manāneke artha kalpit yukti
dvārā anyathā nirūpaṇ kiyā hai. ve advaitabrahmādikake nirūpaṇ dvārā jīv-ajīvake aur
svachchhandavr̥uttike poṣhaṇ dvārā āsrav-samvarādikake aur sakaṣhāyīvat va achetanavat mokṣha kahane
dvārā mokṣhake ayathārtha shraddhānakā poṣhaṇ karate hain; isaliye anyamatoṅkā anyathāpanā pragaṭ kiyā
hai. inakā anyathāpanā bhāsit ho to tattvashraddhānamen ruchivān ho, aur unakī yuktise bhram
utpanna na ho.
is prakār anyamatoṅkā nirūpaṇ kiyā.

Page 129 of 350
PDF/HTML Page 157 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 139
anyamatake granthoddharaṇonse jainadharmakī samīchīnatā aur prāchīnatā
ab anyamatoṅke shāstroṅkī hī sākṣhīse jinamatakī samīchīnatā va prāchīnatā pragaṭ karate
hainḥ
‘‘baṛā yogavāsiṣhṭha’’ chhattīs hajār shlok pramāṇ hai, usake pratham vairāgyaprakaraṇamen
ahaṅkāraniṣhedh adhyāyamen vasiṣhṭha aur rāmake samvādamen aisā kahā hai :
rāmovāch nāhan rāmo na me vāñchhā bhāveṣhu cha na me manaḥ.
shāntimāsthātumichchhāmi svātmanyev jino yathā ..1..
isamen rāmajīne jin-samān honekī ichchhā kī, isaliye rāmajīse jinadevakā uttamapanā
pragaṭ huā aur prāchīnapanā pragaṭ huā.
tathā ‘‘dakṣhiṇāmūrti-sahasranām’’ men kahā haiḥ
shivovāchjainamārgarato jain jin krodho jitāmayaḥ.
yahān̐ bhagavatkā nām jainamārgamen rat aur jain kahā, so isamen jainamārgakī pradhānatā
va prāchīnatā pragaṭ huī.
tathā ‘‘vaishampāyanasahasranām’’ men kahā hai :
kālanemirmahāvīraḥ shūraḥ shaurijineshvaraḥ.
yahān̐ bhagavānakā nām jineshvar kahā, isaliye jineshvar bhagavān haĩn.
tathā durvāsār̥uṣhikr̥ut ‘‘mahimnistotra’’ men aisā kahā haiḥ
tattaddarshanamukhyashaktiriti cha tvan brahmakarmeshvarī.
karttārhan puruṣho harishcha savitā buddhaḥ shivastvan guruḥ ..1..
yahān̐‘‘arahant tum ho’’ is prakār bhagavantakī stuti kī, isaliye arahantake
bhagavānapanā pragaṭ huā.
tathā ‘‘hanumannāṭak’’ men aisā kahā hai :
yan shaivāḥ samupāsate shiv iti brahmeti vedāntinaḥ
bauddhā buddha iti pramāṇapaṭavaḥ kartteti naiyāyikāḥ.
1. arthāt main rām nahīn hūn̐, merī kuchh ichchhā nahīn hai aur bhāvon va padārthommen merā man nahīn hai. main to jinadevake
samān apanī ātmāmen hī shānti sthāpanā karanā chāhatā hū̃n.

Page 130 of 350
PDF/HTML Page 158 of 378
single page version

-
140 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
arhannityath jainashāsanarataḥ karmeti mīmānsakāḥ.
so‘yan vo vidadhātu vāñchhitaphalan trailokyanāthaḥ prabhu
1..1..
yahān̐ chhahon matommen ek īshvar kahā vahān̐ arahantadevake bhī īshvarapanā pragaṭ kiyā.
yahān̐ koī kahe
jis prakār yahān̐ sarva matommen ek īshvar kahā, usī prakār tum
bhī māno.
usase kahate haintumane yah kahā hai, hamane to nahīn kahā; isalie tumhāre matamen
arahantake īshvarapanā siddha huā. hamāre matamen bhī isī prakār kahen to ham bhī shivādikako
īshvar mānẽn. jaise
koī vyāpārī sachche ratna dikhāye, koī jhūṭhe ratna dikhāye; vahān̐ jhūṭhe
ratnomvālā to ratnoṅkā samān mūlya leneke artha samān kahatā hai, sachche ratnavālā kaise samān
māne? usī prakār jainī sachche devādikā nirūpaṇ karatā hai, anyamatī jhūṭhe nirūpit karatā
hai; vahān̐ anyamatī apanī samān mahimāke artha sarvako samān kahatā hai, parantu jainī kaise
māne?
tathā ‘‘rudrayāmalatantra’’ men bhavānī sahasranāmamen aisā kahā hai :
kuṇḍāsanā jagaddhātrī buddhamātā jineshvarī.
jinamātā jinendrā cha shāradā hansavāhinī ..1..
yahān̐ bhavānīke nām jineshvarī ityādi kahe, isaliye jinakā uttamapanā pragaṭ kiyā.
tathā ‘‘gaṇesh purāṇ’’ men aisā kahā hai
‘‘jainan pashupatan sāṅkhyan’’.
tathā ‘‘vyāsakr̥ut sūtra’’ men aisā kahā hai :
jainā ekasminnev vastuni ubhayan prarūpayanti syādvādinaḥ2.
ityādi unake shāstrommen jain nirūpaṇ hai, isaliye jainamatakā prāchīnapanā bhāsit hotā hai.
tathā ‘‘bhāgavat’’ ke pañchamaskandhamen
3r̥uṣhabhāvatārakā varṇan hai. vahān̐ unhen karuṇāmay
1. yah hanumannāṭakake maṅgalācharaṇakā tīsarā shlok hai. isamen batāyā hai ki jisako shaiv log shiv kahakar,
vedāntī brahma kahakar, bauddha buddhadev kahakar, naiyāyik karttā kahakar, jainī arhan kahakar aur mīmānsak
karma kahakar upāsanā karate hain; vah trailokyanāth prabhu tumhāre manorathon ko saphal karẽn.
2. prarūpayanti syādvādinaḥ iti kharaḍā pratau pāṭhaḥ.
3. bhāgavat skandh 5, adhyāy 5, 29.

Page 131 of 350
PDF/HTML Page 159 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 141
tr̥uṣhṇādi rahit, dhyānamudrādhārī, sarvāshram dvārā pūjit kahā hai; unake anusār arhat rājāne pravr̥utti
kī aisā kahate haĩn. so jis prakār rām-kr̥iṣhṇādi avatāroṅke anusār anyamat hain, usī prakār
r̥uṣhabhāvatārake anusār jainamat hai; is prakār tumhāre mat hī dvārā jainamat pramāṇ huā.
yahān̐ itanā vichār aur karanā chāhiyekr̥iṣhṇādi avatāroṅke anusār viṣhay-kaṣhāyoṅkī
pravr̥utti hotī hai; r̥uṣhabhāvatārake anusār vītarāg sāmyabhāvakī pravr̥utti hotī hai. yahān̐ donon
pravr̥uttiyoṅko samān mānanese dharma-adharmakā visheṣh nahīn rahegā aur visheṣh mānanese jo bhalī ho
vah aṅgīkār karanā.
tathā ‘‘dashāvatār charitra’’ men‘‘baddhavā padmāsanan yo nayanayugamidan nyasya nāsāgradeshe’’
ityādi buddhāvatārakā svarūp arahantadev samān likhā hai; so aisā svarūp pūjya hai to arahantadev
sahaj hī hue.
tathā ‘‘kāshīkhaṇḍ’’ men devadās rājāko sambodhakar rājya chhuṛāyā; vahān̐ nārāyaṇ to
vinayakīrti yati huā, lakṣhmīko vinayashrī āryikā kī, garuṛako shrāvak kiyāaisā kathan
hai. so jahān̐ sambodhan karanā huā vahān̐ jainī bheṣh banāyā; isalie jain hitakārī prāchīn
pratibhāsit hote haĩn.
tathā ‘‘prabhās purāṇ’’men aisā kahā haiḥ
bhavasya pashchime bhāge vāmanen tapaḥ kr̥utam.
tenaiv tapasākr̥uṣhṭaḥ shivaḥ pratyakṣhatān gataḥ ..1..
padmāsanamāsīnaḥ shyāmamūrtirdigambaraḥ.
nemināthaḥ shivetyevan nām chakreasya vāmanaḥ ..2..
kalikāle mahāghore sarva pāpapraṇāshakaḥ.
darshanātsparshanādev koṭiyagnaphalapradaḥ ..3..
yahān̐ vāmanako padmāsan digambar nemināthakā darshan huā kahā hai; usīkā nām shiv
kahā hai. tathā usake darshanādikase koṭiyagnakā phal kahā hai, so aisā nemināthakā svarūp
to jainī pratyakṣha mānate hain; so pramāṇ ṭhaharā.
tathā ‘‘prabhās purāṇ’’ men kahā hai :
raivatādrau jino nemiryugādirvimalāchale.
r̥uṣhīṇāmāshramādev muktimārgasya kāraṇam..1..

Page 132 of 350
PDF/HTML Page 160 of 378
single page version

-
142 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
yahān̐ nemināthako jinasañgnā kahī, unake sthānako r̥uṣhikā āshram muktikā kāraṇ kahā
aur yugādike sthānako bhī aisā hī kahā; isaliye uttam pūjya ṭhahare.
tathā ‘‘nagar purāṇ’’ men bhavāvatār rahasyamen aisā kahā haiḥ
akārādihakārantamūrddhādhoreph sanyutam.
nādavindukalākrāntan chandramaṇḍalasannibham ..1..
etaddevi paran tattvan yo vijanātitattvataḥ.
sansārabandhanan chhitvā sa gachchhetparamān gatim ..2..
yahān̐ ‘arhan’ aise padako paramatattva kahā hai. usake jānanese paramagatikī prāpti kahī;
so ‘arhan’ pad jainamat ukta hai.
tathā ‘‘nagar purāṇ’’ men kahā haiḥ
dashabhirbhojitairviprai yatphalan jāyate kr̥ute.
munerarhatsubhaktasya tatphalan jāyate kalau ..1..
yahān̐ kr̥utayugamen das brāhmaṇoṅko bhojan karanekā jitanā phal kahā, utanā phal kaliyugamen
arhantabhakta muniko bhojan karānekā kahā hai; isaliye jainamuni uttam ṭhahare.
tathā ‘‘manusmr̥uti’’ men kahā haiḥ
kulādibījan sarveṣhān prathamo vimalavāhanaḥ.
chakṣhuṣhmān yashasvī vābhichandroath prasenajit ..1..
marudevī cha nābhishcha bharate kul sattamāḥ.
aṣhṭamo marudevyān tu nābherjāt urakramaḥ ..2..
darshayan vartma vīrāṇān surasuranamaskr̥utaḥ.
nītitritayakarttā yo yugādau prathamo jinaḥ ..3..
yahān̐ vimalavāhanādik manu kahe, so jainamen kulakaroṅke nām kahe hain aur yahān̐ prathamajin
yugake ādimen mārgakā darshak tathā surāsar dvārā pūjit kahā; so isī prakār hai to jainamat
yugake ādise hī hai, aur pramāṇabhūt kaise na kahen?
tathā r̥ugvedamen aisā kahā haiḥ
o‘m trailokya pratiṣhṭhitān chaturvishatitīrthaṅkarān r̥uṣhabhādyān varddhamānāntān siddhān sharaṇan
prapadye. o‘m pavitra nagnamupavispr̥usāmahe eṣhān nagnan yeṣhān jātan yeṣhān vīran suvīran......ityādi.