Moksha-Marg Prakashak-Hindi (itrans transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 19

 

Page 193 of 350
PDF/HTML Page 221 of 378
single page version

-
sAtavA.N adhikAr ][ 203
tathA vah tapashcharaN ko vR^ithA klesh ThaharAtA hai; so mokShamArgI hone par to sa.nsArI
jIvo.nse ulTI pariNati chAhiye. sa.nsAriyo.nko iShTa-aniShTa sAmagrIse rAg-dveSh hotA hai, isake
rAg-dveSh nahI.n honA chAhiye. vahA.N rAg Cho.Dneke artha iShTa sAmagrI bhojanAdikakA tyAgI hotA
hai, aur dveSh Cho.Dneke artha aniShTa sAmagrI anashanAdiko a.ngIkAr karatA hai. svAdhInarUpase
aisA sAdhan ho to parAdhIn iShTa-aniShTa sAmagrI milane par bhI rAg-dveSh na ho, so honA to
aisA hI chAhiye; parantu tujhe anashanAdise dveSh huA, isaliye use klesh ThaharAyA. jab yah
klesh huA tab bhojan karanA sukh svayamev ThaharA aur vahA.N rAg AyA; so aisI pariNati
to sa.nsAriyo.nke pAI hI jAtI hai, tUne mokShamArgI hokar kyA kiyA?
yadi tU kahegAkitane hI samyagdR^iShTi bhI tapashcharaN nahI.n karate hai.n?
uttaraHkAraN visheShase tap nahI.n ho sakatA, parantu shraddhAname.n tapako bhalA jAnate
hai.n aur usake sAdhanakA udyam rakhate hai.n. tujhe to shraddhAn yah hai ki tap karanA klesh
hai, tathA tapakA tere udyam nahI.n hai, isaliye tujhe samyagdR^iShTi kaise ho?
phi ra vah kahatA haishAstrame.n aisA kahA hai ki tap AdikA klesh karatA hai to
karo, j~nAn binA siddhi nahI.n hai?
uttaraHjo jIv tattvaj~nAnase to parA~N.hmukh hai.n, tapase hI mokSha mAnate hai.n, unako aisA
upadesh diyA haitattvaj~nAnake binA keval tapase hI mokShamArga nahI.n hotA. tathA tattvaj~nAn
hone par rAgAdik miTAneke artha tap karanekA to niShedh hai nahI.n. yadi niShedh ho to
gaNadharAdik tap kisalie kare.n? isaliye apanI shakti-anusAr tap karanA yogya hai.
tathA vah vratAdikako bandhan mAnatA hai; so svachChandavR^itti to aj~nAn-avasthAme.n thI hI,
j~nAn prApta karane par to pariNatiko rokatA hI hai. tathA us pariNatiko rokaneke artha bAhya
hi.nsAdik kAraNo.nkA tyAgI avashya honA chAhiye.
phi ra vah kahatA haihamAre pariNAm to shuddha hai.n; bAhyatyAg nahI.n kiyA to nahI.n kiyA?
uttar :yadi yah hi.nsAdi kArya tere pariNAm binA svayamev hote ho.n to ham aisA
mAne.n. aur yadi tU apane pariNAmase kArya karatA hai to vahA.N tere pariNAm shuddha kaise kahe.n?
viShay-sevanAdi kriyA athavA pramAdarUp gamanAdi kriyA pariNAm binA kaise ho? vah kriyA
to svaya.n udyamI hokar tU karatA hai aur vahA.N hi.nsAdik hote hai.n unhe.n ginatA nahI.n hai, pariNAm
shuddha mAnatA hai. so aisI mAnyatAse tere pariNAm ashuddha hI rahe.nge.

Page 194 of 350
PDF/HTML Page 222 of 378
single page version

-
204 ] [ mokShamArgaprakAshak
phi ra vah kahatA haipariNAmo.nko roke.n, bAhya hi.nsAdik bhI kam kare.n; parantu pratij~nA
karaneme.n bandhan hotA hai, isaliye pratij~nArUp vrat a.ngIkAr nahI.n karanA?
samAdhAn :jis kArya ko karanekI AshA rahe usakI pratij~nA nahI.n lete. aur
AshA rahe usase rAg rahatA hai. us rAgabhAvase binA kArya kiye bhI aviratise karmabandha
hotA rahatA hai; isaliye pratij~nA avashya karane yogya hai. tathA kArya karanekA bandhan hue
binA pariNAm kaise ruke.nge? prayojan pa.Dne par tadrUp pariNAm ho.nge, tathA binA prayojan pa.De
usakI AshA rahatI hai; isaliye pratij~nA karanA yogya hai.
phi ra vah kahatA haina jAne kaisA uday Aye aur bAdame.n pratij~nA bha.ng ho, to
mahApAp lagatA hai. isaliye prArabdhaanusAr kArya bane so bano, pratij~nAkA vikalpa nahI.n
karanA?
samAdhAn :pratij~nA grahaN karate hue jisakA nirvAh hotA na jAne, vah pratij~nA to
na kare; pratij~nA lete hI yah abhiprAy rahe ki prayojan pa.Dne par Cho.D.h.h dU.NgA, to vah pratij~nA
kyA kAryakArI huI? pratij~nA grahaN karate hue to yah pariNAm hai ki maraNAnta hone par
bhI nahI.n ChoDU.NgA, to aisI pratij~nA karanA yukta hI hai. binA pratij~nA kiye avirat sambandhI
bandha nahI.n miTatA.
tathA AgAmI udayake bhayase pratij~nA na lI jAye, to udayako vichAranese sarva hI
kartavyakA nAsh hotA hai. jaiseapaneko pachatA jAne utanA bhojan kare. kadAchit kisIko
bhojanase ajIrNa huA ho, aur us bhayase bhojan karanA Cho.D.h.h de to maraN hI hogA. usI
prakAr apane se nirvAh hotA jAne utanI pratij~nA kare. kadAchit kisIke pratij~nAse bhraShTapanA
huA ho aur us bhayase pratij~nA karanA Cho.D.h.h de to asa.nyam hI hogA; isaliye jo ban
sake vah pratij~nA lenA yogya hai.
tathA prArabdha-anusAr to kArya banatA hI hai, tU udyamI hokar bhojanAdi kisaliye karatA
hai? yadi vahA.N udyam karatA hai to tyAg karanekA bhI udyam karanA yogya hI hai. jab pratimAvat
terI dashA ho jAyegI tab ham prArabdha hI mAne.nge, terA kartavya nahI.n mAnege. isaliye svachChanda
honekI yukti kisaliye banAtA hai? bane vah pratij~nA karake vrat dhAraN karanA yogya hI hai.
tathA vah pUjanAdi kAryako shubhAsrav jAnakar hey mAnatA hai, so yah satya hI hai;
parantu yadi in kAryo.nko Cho.Dkar shuddhopayogarUp ho to bhalA hI hai, aur viShay- kaShAyarUp
ashubharUp pravarte to apanA burA hI kiyA.

Page 195 of 350
PDF/HTML Page 223 of 378
single page version

-
sAtavA.N adhikAr ][ 205
shubhopayogase svargAdi ho.n, athavA bhalI vAsanAse yA bhale nimittase karmake sthiti-anubhAg
ghaT jAye.n to samyaktvAdikI bhI prApti ho jAye. aur ashubhopayogase narak-nigodAdi ho.n,
athavA burI vAsanAse yA nimittase karmake sthiti-anubhAg ba.Dh.h.h jAye.n to samyaktvAdik mahA
durlabh ho jAye.n.
tathA shubhopayog honese kaShAy manda hotI hai aur ashubhopayog honese tIvra hotI hai;
so mandakaShAyakA kArya Cho.Dkar tIvrakaShAyakA kArya karanA to aisA hai jaise ka.DvI vastu na
khAnA aur viSh khAnA. yo yah aj~nAnatA hai.
phi ra vah kahatA haishAstrame.n shubh-ashubhako samAn kahA hai, isaliye hame.n to visheSh
jAnanA yogya nahI.n hai?
samAdhAnaHjo jIv shubhopayogako mokShakA kAraN mAnakar upAdey mAnate hai.n aur
shuddhopayogako nahI.n pahichAnate, unhe.n shubh-ashubh dono.nko ashuddhatAkI apekShA va bandhakAraNakI
apekShA samAn batalAyA hai.
tathA shubh-ashubhakA paraspar vichAr kare.n to shubhabhAvo.nme.n kaShAy manda hotI hai, isaliye
bandha hIn hotA hai; ashubhabhAvo.nme.n kaShAy tIvra hotI hai, isaliye bandha bahut hotA hai. is
prakAr vichAr karane par ashubhakI apekShA siddhAntame.n shubhako bhalA bhI kahA jAtA hai. jaise
rog to tho.DA yA bahut burA hI hai, parantu bahut rogakI apekShA tho.De rogako bhalA bhI kahate
hai.n.
isaliye shuddhopayog na ho, tab ashubhase ChUTakar shubhame.n pravartanA yogya hai; shubhako
Cho.Dkar ashubhame.n pravartanA yogya nahI.n hai.
phi ra vah kahatA haikAmAdik yA kShudhAdik miTAnekI ashubharUp pravR^itti to hue binA
rahatI nahI.n hai, aur shubh pravR^itti ichChA karake karanI pa.DtI hai; j~nAnIko ichChA nahI.n chAhiye,
isaliye shubhakA udyam nahI.n karanA?
uttar :shubh pravR^ittime.n upayog laganese tathA usake nimittase virAgatA ba.Dhnese
kAmAdik hIn hote hai.n aur kShudhAdikame.n bhI sa.nklesh tho.DA hotA hai. isaliye shubhopayogakA
abhyAs karanA. udyam karane par bhI yadi kAmAdik va kShudhAdik pI.Dit karate hai.n to unake
artha jisase tho.DA pAp lage vah karanA. parantu shubhopayogako Cho.Dkar niHsha.nk pAparUp pravartan
karanA to yogya nahI.n hai.

Page 196 of 350
PDF/HTML Page 224 of 378
single page version

-
206 ] [ mokShamArgaprakAshak
aur tU kahatA haij~nAnIke ichChA nahI.n hai aur shubhopayog ichChA karanese hotA hai;
so jis prakAr koI puruSh ki.nchitmAtra bhI apanA dhan denA nahI.n chAhatA; parantu jahA.N bahut
dhan jAtA jAne vahA.N apanI ichChAse tho.DA dhan denekA upAy karatA hai; usI prakAr j~nAnI
ki.nchitmAtra bhI kaShAyarUp kArya nahI.n karanA chAhatA, parantu jahA.N bahut kaShAyarUp ashubh- kArya
hotA jAne vahA.N ichChA karake alpa kaShAyarUp shubhakArya karanekA udyam karatA hai.
isaprakAr yah bAt siddha huI ki jahA.N shuddhopayog hotA jAne vahA.N to shubh kAryakA
niShedh hI hai aur jahA.N ashubhopayog hotA jAne vahA.N shubhakA upAy karake a.ngIkAr karanA
yogya hai.
isaprakAr anek vyavahArakAryo.nkA utthApan karake jo svachChandapaneko sthApit karatA hai,
usakA niShedh kiyA.
keval nishchayAbhAsake avalambI jIvakI pravR^itti
ab, usI keval nishchayAvalambI jIvakI pravR^itti batalAte hai.nH
ek shuddhAtmAko jAnanese j~nAnI ho jAte hai.nanya kuCh bhI nahI.n chAhiye; aisA jAnakar
kabhI ekAntame.n baiThakar dhyAnamudrA dhAraN karake ‘mai.n sarva karmopAdhirahit siddhasamAn AtmA hU.N’
ityAdi vichArase sa.ntuShTa hotA hai; parantu yah visheShaN kis prakAr sambhav haiaisA vichAr
nahI.n hai. athavA achal, akhaNDa, anupamAdi visheShaN dvArA AtmAko dhyAtA hai; so yah
visheShaN anya dravyo.nme.n bhI sa.nbhavit hai.n. tathA yah visheShaN kis apekShAse hai.n so vichAr nahI.n
hai. tathA kadAchit sote-baiThate jis-tis avasthAme.n aisA vichAr rakhakar apaneko j~nAnI mAnatA
hai.
tathA j~nAnIke Asrav-bandha nahI.n hai.naisA Agamame.n kahA hai; isaliye kadAchit viShay-
kaShAyarUp hotA hai, vahA.N bandha honekA bhay nahI.n hai, svachChanda huA rAgAdirUp pravartatA hai.
so sva-parako jAnanekA to chihna vairAgyabhAv hai. so samayasArame.n kahA haiH
‘‘samyagdR^iShTerbhavati niyata.n j~nAnavairAgyashaktiH1.’’
arthaHsamyagdR^iShTike nishchayase j~nAn-vairAgyashakti hotI hai.
1. samyagdR^iShTerbhavati niyata.n j~nAnavairAgyashaktiH, sva.n vastutva.n kalayitumaya.n svAnyarUpAptimuktyA.
yasmAjj~nAtvA vyatikaramida.n tattvataH sva.n para.n cha, svasminnAste viramati parAtsarvato rAgayogAt..
(samayasAr kalash-136)

Page 197 of 350
PDF/HTML Page 225 of 378
single page version

-
sAtavA.N adhikAr ][ 207
phi ra kahA haiH
samyagdR^iShTiH svayamayamaha.n jAtu bandho na me syA-
dityuttAnotpulakavadanA rAgiNo.apyAcharantu
.
AlambantA.n samitiparatA.n te yato.adyApi pApA
AtmAnAtmAvagamavirahAtsanti samyaktvashUnyAH
..137..
arthaHsvayamev yah mai.n samyagdR^iShTi hU.N, mere kadAchit bandha nahI.n haiis prakAr U.NchA
phu lAyA hai mu.Nh jinho.nneaise rAgI vairAgyashakti rahit AcharaN karate hai.n to karo, tathA pA.Nch
samitikI sAvadhAnIkA avalamban lete hai.n to lo; parantu ve j~nAnashakti binA Aj bhI pApI
hI hai.n. yah dono.n AtmA-anAtmAke j~nAnarahitapanese samyaktvarahit hI hai.n.
phi ra pUChate hai.nparako par jAnA to paradravyo.nme.n rAgAdi karanekA kyA prayojan rahA?
vahA.N vah kahatA haimohake udayase rAgAdik hote hai.n. pUrvakAlame.n bharatAdik j~nAnI hue, unake
bhI viShay-kaShAyarUp kArya huA sunate hai.n.
uttaraHj~nAnIke bhI mohake udayase rAgAdik hote hai.n yah satya hai; parantu buddhipUrvak
rAgAdik nahI.n hote. usakA visheSh varNan Age kare.nge.
tathA jisake rAgAdik honekA kuCh viShAd nahI.n hai, unake nAshakA upAy bhI nahI.n
hai, usako rAgAdik bure hai.naisA shraddhAn bhI nahI.n sambhavit hotA. aur aise shraddhAn binA
samyagdR^iShTi kaise ho sakatA hai? jIvAjIvAdi tattvo.nkA shraddhAn karanekA prayojan to itanA hI
shraddhAn hai.
tathA bharatAdik samyagdR^iShTiyo.nke viShay-kaShAyo.nkI pravR^itti jaise hotI hai vah bhI visheSharUpase
Age kahe.nge. tU unake udAharaNase svachChanda hogA to tujhe tIvra Asrav-bandha hogA.
vahI kahA haiH
‘‘magnA j~nAnanayaiShiNo.api yadatisvachChandamandodyamAH.’’
arthaHj~nAnanayakA avalokan karanevAle bhI jo svachChanda mandaudyamI hote hai.n, ve sa.nsArame.n
DUbate hai.n.
1. magnAH karmanayAvalambanaparA j~nAna.n na jAnanti yan, magnA j~nAnanayaiShiNo.api yadatisvachChandamandodyamAH.
vishvasyopari te taranti satata.n j~nAna.n bhavantaH svaya.n, ye kurvanti na karma jAtu na vasha.n yAnti pramAdasya cha..
(samayasAr kalash111)

Page 198 of 350
PDF/HTML Page 226 of 378
single page version

-
208 ] [ mokShamArgaprakAshak
aur bhI vahA.N ‘‘j~nAnin karma na jAtu kartumuchita.n’’1 ityAdi ka lashame.n tathA ‘‘tathApi
na nirargala.n charitumiShyate j~nAninaH’’2 ityAdi klashame.n svachChandI honekA niShedh kiyA hai. binA
ichChAke jo kArya ho vah karmabandhakA kAraN nahI.n hai. abhiprAyase kartA hokar kare aur
j~nAtA rahe yah to banatA nahI.n hai
ityAdi nirUpaN kiyA hai.
isaliye rAgAdikako bureahitakArI jAnakar unake nAshake artha udyam rakhanA.
vahA.N anukramase pahale tIvra rAgAdi Cho.Dneke artha ashubh kArya Cho.Dkar shubhame.n laganA,
aur pashchAt manda rAgAdi bhI Cho.Dneke artha shubhako Cho.Dkar shuddhopayogarUp honA.
tathA kitane hI jIv ashubhame.n klesh mAnakar vyApArAdi kArya va strI-sevanAdi kAryo.nko
bhI ghaTAte hai.n, tathA shubhako hey jAnakar shAstrAbhyAsAdi kAryo.nme.n nahI.n pravartate hai.n, vItarAgabhAvarUp
shuddhopayogako prApta hue nahI.n hai.n; isalie ve jIv artha, kAm, dharma, mokSharUp puruShArthase rahit
hote hue AlasI
nirudyamI hote hai.n.
unakI nindA pa.nchAstikAy3kI vyAkhyAme.n kI hai. unake liye dR^iShTAnta diyA hai ki jaise
bahut khIr-shakkar khAkar puruSh AlasI hotA hai va jaise vR^ikSha nirudyamI hai.n; vaise ve jIv AlasI
nirudyamI hue hai.n.
ab inase pUChate hai.n ki tumane bAhya to shubh-ashubh kAryo.nko ghaTAyA, parantu upayog
to binA Alambanake rahatA nahI.n hai; to tumhArA upayog kahA.N rahatA hai? so kaho.
yadi vah kahe ki AtmAkA chi.ntavan karatA hai, to shAstrAdi dvArA anek prakArase AtmAke
vichArako to tumane vikalpa ThaharAyA, aur AtmAkA koI visheShaN jAnaneme.n bahut kAl lagatA
nahI.n hai, bArambAr ekarUp chi.ntavaname.n ChadmasthakA upayog lagatA nahI.n hai, gaNadharAdikakA bhI upayog
isaprakAr nahI.n rah sakatA, isaliye ve bhI shAstrAdi kAryo.nme.n pravartate hai.n, terA upayog gaNadharAdikase
bhI kaise shuddha huA mAne.n? isaliye terA kahanA pramAN nahI.n hai.
jaise koI vyApArAdime.n nirudyamI hokar niThallA jaise-taise kAl ga.NvAtA hai; usIprakAr
1. j~nAnin karma na jAtu kartumuchita.n ki.nchittathApyuchyate, bhu.nkShe ha.nt na jAtu me yadi para.n durbhukta evAsi bhoH.
ba.ndhaH syAdupabhogato yadi na tatki.n kAmachAro.asti te, j~nAna.n sanvas ba.ndhameShyaparathA svasyAparAdhAddhruvam..
(samayasAr kalash-151)
2. tathApi na nirargala.n charitumiShyate j~nAninA.n tadAyatanamev sA kil nirargalA vyApR^itiH.
akAmakR^itakarma tanmatamakAraNa.n j~nAninA.n dvaya.n na hi virudhyate kimu karoti jAnAti cha..
(samayasAr kalash166)
3. gAthA 172 kI TIkAme.n.

Page 199 of 350
PDF/HTML Page 227 of 378
single page version

-
sAtavA.N adhikAr ][ 209
tU dharmame.n nirudyamI hokar pramAd sahit yo.n hI kAl ga.nvAtA hai. kabhI kuCh chi.ntavan-sA karatA
hai, kabhI bAte.n banAtA hai, kabhI bhojanAdi karatA hai; parantu apanA upayog nirmal karaneke
lie shAstrAbhyAs, tapashcharaN, bhakti Adi karmo.nme.n nahI.n pravartatA. sUnA-sA hokar pramAdI honekA
nAm shuddhopayog ThaharAtA hai. vahA.N klesh tho.DA honese jaise koI AlasI banakar pa.De rahaneme.n
sukh mAne vaise Ananda mAnatA hai.
athavA jaise koI svapname.n apaneko rAjA mAnakar sukhI ho; usI prakAr apaneko bhramase
siddha samAn shuddha mAnakar svaya.n hI Anandit hotA hai. athavA jaise kahI.n rati mAnakar sukhI
hotA hai; usI prakAr kuCh vichAr karaneme.n rati mAnakar sukhI hotA hai; use anubhavajanit
Ananda kahatA hai. tathA jaise kahI.n arati mAnakar udAs hotA hai; usI prakAr vyApArAdik,
putrAdikako khedakA kAraN jAnakar unase udAs rahatA aur use vairAgya mAnatA hai
so aisA
j~nAn-vairAgya to kaShAyagarbhit hai. vItarAgarUp udAsInadashA me.n jo nirAkulatA hotI hai vah
sachchA Ananda, j~nAn, vairAgya j~nAnI jIvo.nke chAritramohakI hInatA hone par pragaT hotA hai.
tathA vah vyApArAdik klesh Cho.Dkar yatheShTa bhojanAdi dvArA sukhI huA pravartatA hai
aur vahA.N apaneko kaShAyarahit mAnatA hai; parantu is prakAr AnandarUp honese to raudradhyAn
hotA hai. jahA.N sukhasAmagrIko Cho.Dkar duHkhasAmagrIkA sa.nyog hone par sa.nklesh na ho, rAg-
dveSh utpanna na ho.n; tab niHkaShAyabhAv hotA hai.
aisI bhramarUp unakI pravR^itti pAyI jAtI hai.
is prakAr jo jIv keval nishchayAbhAsake avalambI hai.n unhe.n mithyAdR^iShTi jAnanA.
jaisevedAntI va sA.nkhyamatI jIv keval shuddhAtmAke shraddhAnI hai.n; usI prakAr inhe.n bhI jAnanA.
kyo.nki shraddhAnakI samAnatAke kAraN unakA upadesh inhe.n iShTa lagatA hai, inakA upadesh unhe.n
iShTa lagatA hai.
tathA un jIvo.nko aisA shraddhAn hai ki keval shuddhAtmAke chi.ntavanase to sa.nvar-nirjarA
hote hai.n va muktAtmAke sukhakA a.nsh vahA.N pragaT hotA hai; tathA jIvake guNasthAnAdi ashuddha
bhAvo.nkA aur apane atirikta anya jIv-pudgalAdikA chi.ntavan karanese Asrav-bandha hotA hai;
isaliye anya vichArase parA~N.hmukh rahate hai.n.
so yah bhI satyashraddhAn nahI.n hai, kyo.nki shuddha svadravyakA chi.ntavan karo yA anya chi.ntavan
karo; yadi vItarAgatAsahit bhAv ho.n to vahA.N sa.nvar-nirjarA hI hai, aur jahA.N rAgAdirUp bhAv
ho.n vahA.N Asrav-bandha hI hai. yadi paradravyako jAnanese hI Asrav-bandha hote ho.n, to kevalI
to samasta paradravyo.nko jAnate hai.n, isaliye unake bhI Asrav-bandha ho.nge.

Page 200 of 350
PDF/HTML Page 228 of 378
single page version

-
210 ] [ mokShamArgaprakAshak
phi ra vah kahatA hai ki Chadmasthake to paradravya chi.ntavanase Asrav-bandha hotA hai? so
bhI nahI.n hai; kyo.nki shukladhyAname.n bhI muniyo.nko Chaho.n dravyo.nke dravya-guN-paryAyo.nkA chi.ntavan honekA
nirUpaN kiyA hai, aur avadhi-manaHparyay Adime.n paradravyako jAnanekI hI visheShatA hotI hai;
tathA chauthe guNasthAname.n koI apane svarUpakA chi.ntavan karatA hai usake bhI Asrav-bandha adhik
hai.n tathA guNashreNI nirjarA nahI.n hai; pA.Nchave-ChaTThe guNasthAname.n AhAr-vihArAdi kriyA hone par paradravya
chi.ntavanase bhI Asrav-bandha tho.DA hai aur guNashreNI nirjarA hotI rahatI hai. isaliye svadravya-
paradravyake chi.ntavanase nirjarA-bandha nahI.n hote, rAgAdi ghaTane se nirjarA hai aur rAgAdi hone se
bandha hai. use rAgAdike svarUpakA yathArtha j~nAn nahI.n hai, isaliye anyathA mAnatA hai.
ab vah pUChatA ki aisA hai to nirvikalpa anubhavadashAme.n nay-pramAN-nikShepAdikake tathA
darshan-j~nAnAdikake bhI vikalpo.nkA niShedh kiyA haiso kis prakAr hai?
uttaraHjo jIv inhI.n vikalpo.nme.n lage rahate hai.n aur abhedarUp ek AtmAkA anubhav
nahI.n karate unhe.n aisA upadesh diyA hai ki yah sarva vikalpa vastukA nishchay karaneme.n kAraN
hai.n, vastukA nishchay hone par unakA prayojan kuCh nahI.n rahatA; isaliye in vikalpo.nko bhI
Cho.Dkar abhedarUp ek AtmAkA anubhav karanA, inake vichArarUp vikalpo.nme.n hI pha.NsA rahanA
yogya nahI.n hai.
tathA vastukA nishchay honeke pashchAt aisA nahI.n hai ki sAmAnyarUp svadravyakA hI chi.ntavan
rahA kare. svadravyakA tathA paradravyakA sAmAnyarUp aur visheSharUp jAnanA hotA hai, parantu
vItarAgatAsahit hotA hai; usIkA nAm nirvikalpadashA hai.
vahA.N vah pUChatA haiyahA.N to bahut vikalpa hue, nirvikalpa sa.nj~nA kaise sambhav hai?
uttaraHnirvichAr honekA nAm nirvikalpa nahI.n hai; kyo.nki Chadmasthake jAnanA
vichArasahit hai, usakA abhAv mAnanese j~nAnakA abhAv hogA aur tab ja.DpanA huA; so
AtmAke hotA nahI.n hai. isaliye vichAr to rahatA hai.
tathA yah kahe ki ek sAmAnyakA hI vichAr rahatA hai, visheShakA nahI.n. to sAmAnyakA
vichAr to bahut kAl rahatA nahI.n hai va visheShakI apekShA binA sAmAnyakA svarUp bhAsit
nahI.n hotA.
tathA yah kahe ki apanA hI vichAr rahatA hai, parakA nahI.n; to parame.n parabuddhi hue
binA apaneme.n nijabuddhi kaise Aye?
vahA.N vah kahatA haisamayasArame.n aisA kahA haiH

Page 201 of 350
PDF/HTML Page 229 of 378
single page version

-
sAtavA.N adhikAr ][ 211
bhAvayedbhedavij~nAnamidamachChinnadhArayA.
tAvadyAvatparAchchyutvA j~nAna.n j~nAne pratiShThate..(kalash130)
arthaHbhedaj~nAnako tab tak nirantar bhAnA, jab tak parase ChUTakar j~nAn j~nAname.n sthit ho.
isaliye bhedaj~nAn ChUTane par jAnanA miT jAtA hai, keval ApahIko Ap jAnatA rahatA hai.
yahA.N to yah kahA hai ki pUrvakAlame.n sva-parako ek jAnatA thA; phi ra bhinna jAnaneke liye
bhedaj~nAnako tab tak bhAnA hI yogya hai jab tak j~nAn pararUpako bhinna jAnakar apane j~nAnasvarUpame.n
hI nishchit ho jAye. pashchAt bhedavij~nAn karanekA prayojan nahI.n rahatA; svayamev parako pararUp aur
Apako AparUp jAnatA rahatA hai. aisA nahI.n hai ki paradravyakA jAnanA hI miT jAtA hai. isaliye
paradravyako jAnane yA svadravyake visheSho.nko jAnanekA nAm vikalpa nahI.n hai.
to kis prakAr hai? so kahate hai.n. rAg-dveShavash kisI j~neyako jAnaneme.n upayog lagAnA
aur kisI j~neyake jAnanese Chu.DAnAis prakAr bArambAr upayogako bhramAnAusakA nAm
vikalpa hai. tathA jahA.N vItarAgarUp hokar jise jAnate hai.n use yathArtha jAnate hai.n, anya-
anya j~neyako jAnaneke artha upayogako bhramAte nahI.n hai.n; vahA.N nirvikalpadashA jAnanA.
yahA.N koI kahe ki ChadmasthakA upayog to nAnA j~neyo.nme.n bhramatA hI bhramatA hai; vahA.N
nirvikalpatA kaise sambhav hai?
uttaraHjitane kAl tak jAnanerUp rahe tab tak nirvikalpa nAm pAtA hai. siddhAntame.n
dhyAnakA lakShaN aisA hI kiyA hai
‘‘ekAgrachintAnirodho dhyAnam.’’ (tattvArthasUtra 9-27)
ekakA mukhya chi.ntavan ho aur anya chintA ruk jAyeusakA nAm dhyAn hai.
sarvArthasiddhi sUtrakI TIkAme.n yah visheSh kahA haiyadi sarva chintA rukanekA nAm dhyAn ho
to achetanapanA A jAye. tathA aisI bhI vivakShA hai ki santAn-apekShA nAnA j~neyo.nkA bhI
jAnanA hotA hai; parantu jab tak vItarAgatA rahe, rAgAdise Ap upayogako na bhramAye tab
tak nirvikalpadashA kahate hai.n.
phi ra vah kahatA haiaisA hai to paradravyase Chu.DAkar svarUpame.n upayog lagAnekA upadesh
kisaliye diyA hai?
samAdhAnaHjo shubh-ashubhabhAvo.nke kAraN paradravya hai.n; uname.n upayog lagAnese jinako
rAg-dveSh ho Ate hai.n, aur svarUp-chi.ntavan kare.n to jinake rAg-dveSh ghaTate hai.naise nichalI

Page 202 of 350
PDF/HTML Page 230 of 378
single page version

-
212 ] [ mokShamArgaprakAshak
avasthAvAle jIvo.nko pUrvokta upadesh hai. jaisekoI strI vikArabhAvase parAye ghar jAtI thI;
use manA kiyA ki parAye ghar mat jA, gharame.n baiThI raha. tathA jo strI nirvikAr bhAvase
kisIke ghar jAkar yathAyogya pravarte to kuCh doSh hai nahI.n. usI prakAr upayogarUp pariNati
rAg-dveShabhAvase paradravyo.nme.n pravartatI thI; use manA kiyA ki paradravyo.nme.n pravartan mat kar, svarUpame.n
magna raha. tathA jo upayogarUp pariNati vItarAgabhAvase paradravyako jAnakar yathAyogya pravarte
to kuCh doSh hai nahI.n.
phi ra vah kahatA haiaisA hai to mahAmuni parigrahAdik chi.ntavanakA tyAg kisaliye
karate hai.n?
samAdhAnaHjaise vikArarahit strI kushIlake kAraN parAye gharo.nkA tyAg karatI hai; usI
prakAr vItarAg pariNati rAg-dveShake kAraN paradravyo.nkA tyAg karatI hai. tathA jo vyabhichArake
kAraN nahI.n hai.n aise parAye gharo.nme.n jAnekA tyAg hai nahI.n; usI prakAr jo rAg-dveShake kAraN
nahI.n hai.n aise paradravyo.nko jAnanekA tyAg hai nahI.n.
phi ra vah kahatA haijaise jo strI prayojan jAnakar pitAdikake ghar jAtI hai to jAye,
binA prayojan jis-tisake ghar jAnA to yogya nahI.n hai. usI prakAr pariNatiko prayojan jAnakar
sAt tattvo.nkA vichAr karanA, binA prayojan guNasthAnAdikakA vichAr karanA yogya nahI.n hai?
samAdhAnaHjaise strI prayojan jAnakar pitAdik yA mitrAdikake bhI ghar jAye; usI
prakAr pariNati tattvo.nke visheSh jAnaneke kAraN guNasthAnAdik va karmAdikako bhI jAne. tathA
yahA.N aisA jAnanA ki jaise shIlavatI strI udyamapUrvak to viT puruSho.nke sthAn par na jAye;
yadi paravash vahA.N jAnA ban jAye aur vahA.N kushIl sevan na kare to strI shIlavatI hI
hai. usI prakAr vItarAg pariNati upAyapUrvak to rAgAdikake kAraN paradravyo.nme.n na lage; yadi
svayamev unakA jAnanA ho jAye aur vahA.N rAgAdik na kare to pariNati shuddha hI hai. isaliye
muniyo.nko strI Adike parIShah hone par unako jAnate hI nahI.n, apane svarUpakA hI jAnanA
rahatA hai
aisA mAnanA mithyA hai. unako jAnate to hai.n, parantu rAgAdik nahI.n karate.
is prakAr paradravyako jAnate hue bhI vItarAgabhAv hotA hai.aisA shraddhAn karanA.
tathA vah kahatA haiaisA hai to shAstrame.n aisA kaise kahA hai ki AtmAkA shraddhAn-
j~nAn-AcharaN samyagdarshan-j~nAn-chAritra hai?
samAdhAnaHanAdise paradravyame.n AparUp shraddhAn-j~nAn-AcharaN thA; use Chu.DAneke liye
yah upadesh hai. apaneme.n hI AparUp shraddhAn-j~nAn-AcharaN honese paradravyame.n rAg-dveShAdi pariNati

Page 203 of 350
PDF/HTML Page 231 of 378
single page version

-
sAtavA.N adhikAr ][ 213
karanekA shraddhAn va j~nAn va AcharaN miT jAye tab samyagdarshanAdi hote hai.n. yadi paradravyakA
paradravyarUp shraddhAnAdi karanese samyagdarshanAdi na hote ho.n to kevalIke bhI unakA abhAv ho.
jahA.N paradravyako burA jAnanA, nijadravyako bhalA jAnanA ho; vahA.N to rAg-dveSh sahaj hI hue.
jahA.N Apako AparUp aur parako pararUp yathArtha jAnatA rahe, vaise hI shraddhAnAdirUp pravartan
kare; tabhI samyagdarshanAdi hote hai.n
aisA jAnanA.
isaliye bahut kyA kahe.njis prakArase rAgAdi miTAnekA shraddhAn ho vahI shraddhAn
samyagdarshan hai, jis prakArase rAgAdi miTAnekA jAnanA ho vahI jAnanA samyagj~nAn hai, tathA
jisaprakArase rAgAdi miTe.n vahI AcharaN samyakchAritra hai; aisA hI mokShamArga mAnanA yogya hai.
is prakAr nishchayanayase AbhAsasahit ekAntapakShake dhArI jainAbhAso.nke mithyAtvakA
nirUpaN kiyA.
vyavahArabhAsI mithyAdR^iShTi
ab, vyavahArAbhAsapakShake dhArak jainAbhAso.nke mithyAtvakA nirUpaN karate hai.nH
jinAgamame.n jahA.N vyavahArakI mukhyatAse upadesh hai, use mAnakar bAhyasAdhanAdikakA hI
shraddhAnAdik karate hai.n, unake sarvadharmake a.ng anyathArUp hokar mithyAbhAvako prApta hote hai.n
so visheSh kahate hai.n.
yahA.N aisA jAn lenA ki vyavahAradharmakI pravR^ittise puNyabandha hotA hai, isaliye
pApapravR^ittikI apekShA to isakA niShedh hai nahI.n; parantu yahA.N jo jIv vyavahArapravR^ittise hI santuShTa
hokar sachche mokShamArgame.n udyamI nahI.n hote hai.n, unhe.n mokShamArgame.n sanmukh karaneke liye us shubharUp
mithyApravR^ittikA bhI niShedharUp nirUpaN karate hai.n.
yah jo kathan karate hai.n use sunakar yadi shubhapravR^itti Cho.D.h.h ashubhame.n pravR^itti karoge tab
to tumhArA burA hogA; aur yadi yathArtha shraddhAn karake mokShamArgame.n pravartan karoge to tumhArA
bhalA hogA. jaise
koI rogI nirguN auShadhikA niShedh sunakar auShadhi sAdhanako Cho.Dkar
kupathya kare to vah maregA, usame.n vaidyakA kuCh doSh nahI.n hai; usI prakAr koI sa.nsArI puNyarUp
dharmakA niShedh sunakar dharmasAdhan Cho.D.h.h viShay-kaShAyarUp pravartan karegA to vahI narakAdime.n duHkh
pAyegA. upadeshadAtAkA to doSh hai nahI.n. upadesh denevAlekA abhiprAy to asatyashraddhAnAdi
Chu.DAkar mokShamArgame.n lagAnekA jAnanA.
so aise abhiprAyase yahA.N nirUpaN karate hai.n.

Page 204 of 350
PDF/HTML Page 232 of 378
single page version

-
214 ] [ mokShamArgaprakAshak
[ kulaapekShA dharmadhArak vyavahArAbhAsI ]
vahA.N koI jIv to kulakramase hI jainI hai.n, jainadharmakA svarUp jAnate nahI.n, parantu kulame.n
jaisI pravR^itti chalI AyI hai vaise pravartate hai.n. vahA.N jis prakAr anyamatI apane kuladharmame.n
pravartate hai.n usI prakAr yah pravartate hai.n. yadi kulakramase hI dharma ho to musalamAn Adi sabhI
dharmAtmA ho jAye.n. jainadharmakI visheShatA kyA rahI?
vahI kahA haiH
loyammi rAyaNII NAya.n Na kulakammi kaiyAvi.
ki.n puN tiloy pahuNo jiNa.ndadhammAhigArammi..7.. (upadeshasiddhAntaratnamAlA)
arthaHlokame.n yah rAjanIti hai ki kadAchit kulakramase nyAy nahI.n hotA hai. jisakA
kul chor ho, use chorI karate paka.D.h.h le.n to usakA kulakram jAnakar Cho.Dte nahI.n hai.n, daNDa hI
dete hai.n. to trilokaprabhu jinendradevake dharmake adhikArame.n kyA kulakramAnusAr nyAy sa.nbhav hai?
tathA yadi pitA daridrI ho aur Ap dhanavAn ho, tab vahA.N to kulakramakA vichAr
karake Ap daridrI rahatA hI nahI.n, to dharmame.n kulakA kyA prayojan hai? tathA pitA narakame.n
jAye aur putra mokSha jAtA hai, vahA.N kulakram kaise rahA? yadi kul par dR^iShTi ho to putra
bhI narakagAmI honA chAhiye. isaliye dharmame.n kulakramakA kuCh bhI prayojan nahI.n hai.
shAstro.nkA artha vichArakar yadi kAladoShase jinadharmame.n bhI pApI puruSho.n dvArA kudev-kuguru-
kudharma sevanAdirUp tathA viShay-kaShAy poShaNAdirUp viparIt pravR^itti chalAI gaI ho, to usakA
tyAg karake jin-Aj~nAnusAr pravartan karanA yogya hai.
yahA.N koI kahe ki paramparA Cho.Dkar navIn mArgame.n pravartan karanA yogya nahI.n hai?
usase kahate hai.n
yadi apanI buddhise navIn mArga paka.De to yogya nahI.n hai. jo
paramparAanAdinidhan jainadharmakA svarUp shAstro.nme.n likhA hai, usakI pravR^itti miTAkar pApI puruSho.nne
bIchame.n anyathA pravR^itti chalAI ho, use paramparA-mArga kaise kahA jA sakatA hai? tathA use Cho.Dkar
purAtan jainashAstro.nme.n jaisA dharma likhA thA, vaise pravartan kare to use navIn mArga kaise kahA
jA sakatA hai?
tathA yadi kulame.n jaisI jinadevakI Aj~nA hai, usI prakAr dharmakI pravR^itti hai to apaneko
bhI vaise hI pravartan karanA yogya hai; parantu use kulAchAr na jAn dharma jAnakar, usake svarUp,
phalAdikakA nishchay karake a.ngIkAr karanA. jo sachche bhI dharmako kulAchAr jAnakar pravartatA

Page 205 of 350
PDF/HTML Page 233 of 378
single page version

-
sAtavA.N adhikAr ][ 215
hai to use dharmAtmA nahI.n kahate; kyo.nki sarva kulake us AcharaNako Cho.D.h.h de.n to Ap bhI
Cho.D.h.h degA. tathA vah jo AcharaN karatA hai so kulake bhayase karatA hai, kuCh dharmabuddhise
nahI.n karatA, isaliye vah dharmAtmA nahI.n hai.
isaliye vivAhAdi kulasambadhI kAryo.nme.n to kulakramakA vichAr karanA, parantu dharmasambandhI
kAryame.n kulakA vichAr nahI.n karanA. jaisA dharmamArga sachchA hai, usI prakAr pravartan karanA yogya hai.
[ parIkShArahit Aj~nAnusArI dharmadhArak vyavahArAbhAsI ]
tathA kitane hI Aj~nAnusArI jainI hote hai.n. jaisI shAstrame.n Aj~nA hai us prakAr mAnate
hai.n, parantu Aj~nAkI parIkShA karate nahI.n. yadi Aj~nA hI mAnanA dharma ho to sarva matavAle
apane-apane shAstrakI Aj~nA mAnakar dharmAtmA ho jAye.n; isaliye parIkShA karake jinavachanakI
satyatA pahichAnakar jinAj~nA mAnanA yogya hai.
binA parIkShA kiye satya-asatyakA nirNay kaise ho? aur binA nirNay kiye jis
prakAr anyamatI apane shAstro.nkI Aj~nA mAnate hai.n usI prakAr isane jainashAstro.nkI Aj~nA mAnI.
yah to pakShase Aj~nA mAnanA hai.
koI kahe ki shAstrame.n das prakArake samyaktvame.n Aj~nAsamyaktva kahA hai va Aj~nAvichay
dharmadhyAnakA bhed kahA hai va niHsha.nkit a.ngame.n jinavachaname.n sa.nshayakA niShedh kiyA hai; vah kis
prakAr hai?
samAdhAnaHshAstro.nme.n kitane hI kathan to aise hai.n jinakI pratyakSha-anumAnAdi dvArA parIkShA
kar sakate hai.n, tathA kaI kathan aise hai.n jo pratyakSha-anumAnAdi gochar nahI.n hai.n; isaliye Aj~nAse
hI pramAN hote hai.n. vahA.N nAnA shAstro.nme.n jo kathan samAn ho.n unakI to parIkShA karanekA
prayojan hI nahI.n hai; parantu jo kathan paraspar viruddha ho.n uname.nse jo kathan pratyakSha-anumAnAdi
gochar ho.n unakI to parIkShA karanA. vahA.N jin shAstro.nke kathanakI pramANatA Thahare, un shAstro.nme.n
jo pratyakSha-anumAnagochar nahI.n hai.n
aise kathan kiye ho.n, unakI bhI pramANatA karanA. tathA
jin shAstro.nke kathanakI pramANatA na Thahare unake sarva hI kathanakI apramANatA mAnanA.
yahA.N koI kahe ki parIkShA karane par koI kathan kisI shAstrame.n pramAN bhAsit ho,
tathA koI kathan kisI shAstrame.n pramAN bhAsit ho; tab kyA kare.n?
samAdhAnaHjo Apta-bhAsit shAstra hai.n uname.n koI bhI kathan pramAN-viruddha nahI.n hote.
kyo.nki yA to jAnapanA hI na ho athavA rAg-dveSh ho tab asatya kahe.n, so Apta aise hote
nahI.n. tUne.n parIkShA bhale prakAr nahI.n kI, isaliye bhram hai.

Page 206 of 350
PDF/HTML Page 234 of 378
single page version

-
216 ] [ mokShamArgaprakAshak
phi ra vah kahatA haiChadmasthase anyathA parIkShA ho jAye to vah kyA kare?
samAdhAnaHsachchI-jhUThI dono.n vastuo.nko kasanese aur pramAN Cho.Dkar parIkShA karanese
to sachchI hI parIkShA hotI hai. jahA.N pakShapAtake kAraN bhale prakAr parIkShA na kare vahI.n anyathA
parIkShA hotI hai.
tathA vah kahatA hai ki shAstro.nme.n paraspar-viruddha kathan to bahut hai.n, kin-kinakI parIkShA
kI jAye?
samAdhAnaHmokShamArgame.n dev-guru-dharma, jIvAdi tattva va bandha-mokShamArga prayojanabhUt hai.n, so
inakI parIkShA kar lenA. jin shAstro.nme.n yah sachche kahe ho.n unakI sarva Aj~nA mAnanA, jiname.n
yah anyathA prarUpit kiye ho.n unakI Aj~nA nahI.n mAnanA.
jaiselokame.n jo puruSh prayojanabhUt kAryo.nme.n jhUTh na bole, vah prayojanarahit kAryo.nme.n
kaise jhUTh bolegA? usI prakAr jis shAstrame.n prayojanabhUt devAdikakA svarUp anyathA nahI.n
kahA, usame.n prayojanarahit dvIp-samudrAdikakA kathan anyathA kaise hogA? kyo.nki devAdikakA
kathan anyathA karanese vaktAke viShay-kaShAyakA poShaN hotA hai.
prashnaHdevAdikakA anyathA kathan to viShay-kaShAyavash kiyA; parantu unhI.n shAstro.nme.n
anya kathan anyathA kisaliye kiye?
samAdhAnaHyadi ek hI kathan anyathA kare to usakA anyathApanA shIghra pragaT ho
jAyegA aur bhinna paddhati ThaharegI nahI.n; isaliye bahut kathan anyathA karanese bhinna paddhati
ThaharegI. vahA.N tuchChabuddhi bhramame.n pa.D.h.h jAte hai.n ki yah bhI mat hai, yah bhI mat hai. isaliye
prayojanabhUtakA anyathApanA milAneke liye aprayojanabhUt kathan bhI anyathA bahut kiye hai.n. tathA
pratIti karAneke artha koI-koI sachche kathan bhI kiye hai.n. parantu jo chatur ho so bhramame.n nahI.n
pa.DtA. prayojanabhUt kathanakI parIkShA karake jahA.N satya bhAsit ho, us matakI sarva Aj~nA mAne.
so parIkShA karane par jainamat hI bhAsit hotA haianya nahI.n; kyo.nki isake vaktA
sarvaj~na-vItarAg hai.n, ve jhUTh kisaliye kahe.nge? isaprakAr jinAj~nA mAnanese jo sachchA shraddhAn ho,
usakA nAm Aj~nAsamyaktva hai. aur vahA.N ekAgra chi.ntavan honese usIkA nAm Aj~nAvichay-
dharmadhyAn hai.
yadi aisA na mAne.n aur binA parIkShA kiye hI Aj~nA mAnanese samyaktva va dharmadhyAn
ho jAye to jo dravyali.ngI Aj~nA mAnakar muni hue, Aj~nAnusAr sAdhan dvArA graiveyak paryanta
jAte hai.n; unake mithyAdR^iShTipanA kaise rahA? isaliye kuCh parIkShA karake Aj~nA mAnane par hI

Page 207 of 350
PDF/HTML Page 235 of 378
single page version

-
sAtavA.N adhikAr ][ 217
samyaktva va dharmadhyAn hotA hai. lokame.n bhI kisI prakAr parIkShA hone par hI puruShakI pratIti
karate hai.n.
tathA tUne kahA ki jinavachaname.n sa.nshay karanese samyaktvake sha.nkA nAmak doSh hotA hai;
so ‘na jAne yah kis prakAr hai’aisA mAnakar nirNay na kare vahA.N sha.nkA nAmak doSh hotA
hai. tathA yadi nirNay karanekA vichAr karate hI samyaktvame.n doSh lagatA ho to aShTasahasrIme.n
Aj~nApradhAnase parIkShApradhAnako uttam kisaliye kahA? pR^ichChanA Adi svAdhyAyake a.ng kaise kahe?
pramAN-nayase padArtho.nkA nirNay karanekA upadesh kisaliye diyA? isaliye parIkShA karake Aj~nA
mAnanA yogya hai.
tathA kitane hI pApI puruSho.nne apane kalpit kathan kiye hai.n aur unhe.n jinavachan
ThaharAyA hai, unhe.n jainamatake shAstra jAnakar pramAN nahI.n karanA. vahA.N bhI pramANAdikase parIkShA
karake, va paraspar shAstro.nse vidhi milAkar, va is prakAr sambhav hai yA nahI.n
aisA vichAr
karake viruddha arthako mithyA hI jAnanA.
jaisekisI Thagane svaya.n patra likhakar usame.n likhanevAlekA nAm kisI sAhUkArakA
rakhA; us nAmake bhramase dhanako ThagAye to daridrI hogA. usI prakAr pApI logo.nne svaya.n
granthAdi banAkar vahA.N kartAkA nAm jin, gaNadhar, AchAryo.nkA rakhA; us nAmake bhramase jhUTh
shraddhAn kare to mithyAdR^iShTi hI hogA.
tathA vah kahatA haigommaTasAr1me.n aisA kahA hai ki samyagdR^iShTi jIv aj~nAnI guruke
nimittase jhUTh bhI shraddhAn kare to Aj~nA mAnanese samyagdR^iShTi hI hai. so yah kathan kaise kiyA?
uttaraHjo pratyakSha-anumAnAdigochar nahI.n hai.n, aur sUkShmapanese jinakA nirNay nahI.n ho
sakatA unakI apekShA yah kathan hai; parantu mUlabhUt dev-guru-dharmAdi tathA tattvAdikakA anyathA
shraddhAn hone par to sarvathA samyaktva rahatA nahI.n hai
yah nishchay karanA. isaliye binA parIkShA
kiye keval Aj~nA hI dvArA jo jainI hai.n unhe.n bhI mithyAdR^iShTi jAnanA.
tathA kitane hI parIkShA karake bhI jainI hote hai.n; parantu mUl parIkShA nahI.n karate.
dayA, shIl, tap, sa.nyamAdi kriyAo.n dvArA; va pUjA, prabhAvanAdi kAryo.nse; atishay, chamatkArAdise
va jinadharmase iShTa prApti honeke kAraN jinamatako uttam jAnakar, prItiva.nt hokar jainI hote
hai.n. so anyamato.nme.n bhI ye kArya to pAye jAte hai.n; isaliye in lakShaNo.nme.n to ativyApti
pAyA jAtA hai.
1. sammAiThThI jIvo uvaiTTha.n pavayaNa.n tu saddahadi.
saddahadi asabbhAva.n ajANamAsau guruNiyogA..27.. (jIvakANDa)

Page 208 of 350
PDF/HTML Page 236 of 378
single page version

-
218 ] [ mokShamArgaprakAshak
koI kahejaise jinadharmame.n ye kArya hai.n, vaise anyamato.nme.n nahI.n pAye jAte; isaliye
ativyApti nahI.n hai?
samAdhAnaHyah to satya hai, aisA hI hai. parantu jaise tU dayAdik mAnatA hai usI
prakAr to ve bhI nirUpaN karate hai.n. parajIvo.nkI rakShAko dayA tU kahatA hai, vahI ve kahate
hai.n. isI prakAr anya jAnanA.
phi ra vah kahatA haiunake ThIk nahI.n hai; kyo.nki kabhI dayA prarUpit karate hai.n, kabhI
hi.nsA prarUpit karate hai.n?
uttaraHvahA.N dayAdikakA a.nshamAtra to AyA; isaliye ativyAptipanA in lakShaNo.nke
pAyA jAtA hai. inake dvArA sachchI parIkShA hotI nahI.n.
to kaise hotI hai? jinadharmame.n samyagdarshan-j~nAn-chAritrako mokShamArga kahA hai. vahA.N sachche
devAdik va jIvAdikakA shraddhAn karanese samyaktva hotA hai, va unako jAnanese samyagj~nAn hotA
hai, va vAstavame.n rAgAdik miTane par samyakchAritra hotA hai. so inake svarUpakA jaisA jinamatame.n
nirUpaN kiyA hai vaisA anyatra kahI.n nahI.n kiyA, tathA jainIke sivAy anyamatI aisA kArya
kar nahI.n sakate. isaliye yah jinamatakA sachchA lakShaN hai. is lakShaNako pahichAnakar jo
parIkShA karate hai.n ve hI shraddhAnI hai.n. isake sivAy jo anya prakArase parIkShA karate hai.n ve
mithyAdR^iShTi hI rahate hai.n.
tathA kitane hI sa.ngatise jainadharma dhAraN karate hai.n, kitane hI mahAn puruShako jinadharmame.n
pravartatA dekh Ap bhI pravartate hai.n, kitane hI dekhAdekhI jinadharmakI shuddha yA ashuddha kriyAo.nme.n
pravartate hai.n.
ityAdi anek prakArake jIv Ap vichArakar jinadharmakA rahasya nahI.n pahichAnate
aur jainI nAm dhAraN karate hai.n. ve sab mithyAdR^iShTi hI jAnanA.
itanA to hai ki jinamatame.n pApakI pravR^itti nahI.n ho sakatI aur puNyake nimitta bahut
hai.n, tathA sachche mokShamArgake kAraN vahA.N bane rahate hai.n; isaliye jo kulAdise bhI jainI hai.n, ve
bhI auro.nse to bhale hI hai.n.
[ sA.nsArik prayojanArtha dharmadhArak vyavahArabhAsI ]
tathA jo jIv kapaTase AjIvikAke artha, va ba.DAIke artha, va kuCh viShay-kaShAy-
samabandhI prayojan vichArakar jainI hote hai.n; ve to pApI hI hai.n. ati tIvra kaShAy hone par
aisI buddhi AtI hai. unakA sulajhanA bhI kaThin hai. jainadharmakA sevan to sa.nsAr nAshake

Page 209 of 350
PDF/HTML Page 237 of 378
single page version

-
sAtavA.N adhikAr ][ 219
liye kiyA jAtA hai; usake dvArA sA.nsArik prayojan sAdhanA chAhate hai.n ve ba.DA anyAy karate
hai.n. isaliye ve to mithyAdR^iShTi hai.n hI.
yahA.N koI kahehi.nsAdi dvArA jin kAryo.nko karate hai.n; vahI kArya dharma-sAdhan dvArA
siddha kiye jAye.n to burA kyA huA? dono.n prayojan siddha hote hai.n?
usase kahate hai.npApakArya aur dharmakAryakA ek sAdhan karanese pAp hI hotA hai.
jaise koI dharmakA sAdhan chaityAlay banavAye aur usIko strI-sevanAdi pApo.nkA bhI sAdhan kare
to pAp hI hogA. hi.nsAdi dvArA bhogAdikake hetu alag makAn banavAtA hai to banavAye,
parantu chaityAlayame.n bhogAdi karanA yogya nahI.n hai. usI prakAr dharmakA sAdhan pUjA, shAstrAdik
kArya hai.n; unhI.nko AjIvikAdi pApakA bhI sAdhan banAye to pApI hI hogA. hi.nsAdise
AjIvikAdike artha vyApArAdi karatA hai to kare, parantu pUjAdi kAryo.nme.n to AjIvikAdikA
prayojan vichAranA yogya nahI.n hai.
prashnaHyadi aisA hai to muni bhI dharmasAdhan kar par-ghar bhojan karate hai.n tathA sAdharmI
sAdharmIkA upakAr karatekarAte hai.n so kaise banegA?
uttaraHve Ap to kuCh AjIvikAdikA prayojan vichArakar dharma-sAdhan nahI.n karate.
unhe.n dharmAtmA jAnakar kitane hI svayamev bhojan, upakArAdi karate hai.n, tab to koI doSh
hai nahI.n. tathA yadi Ap bhojanAdikakA prayojan vichArakar dharma sAdhatA hai to pApI hai hI.
jo virAgI hokar munipanA a.ngIkAr karate hai.n unako bhojanAdikakA prayojan kahI.n hai. sharIrakI
sthitike artha svayamev bhojanAdi koI de to lete hai.n nahI.n to samatA rakhate hai.n
sa.nklesharUp
nahI.n hote. tathA apane hitake artha dharma sAdhate hai.n. upakAr karavAnekA abhiprAy nahI.n hai,
aur Apake jisakA tyAg nahI.n hai vaisA upakAr karAte hai.n. koI sAdharmI svayamev upakAr
karatA hai to kare, aur yadi na kare to unhe.n kuCh sa.nklesh hotA nahI.n.
so aisA to
yogya hai. parantu ApahI AjIvikAdikA prayojan vichArakar bAhyadharmakA sAdhan kare, jahA.N
bhojanAdik upakAr koI na kare vahA.N sa.nklesh kare, yAchanA kare, upAy kare, athavA dharma-
sAdhaname.n shithil ho jAye; to use pApI hI jAnanA.
is prakAr sA.nsArik prayojanasahit jo dharma sAdhate hai.n ve pApI bhI hai.n aur mithyAdR^iShTi
to hai.n hI.
is prakAr jinamatavAle bhI mithyAdR^iShTi jAnanA.

Page 210 of 350
PDF/HTML Page 238 of 378
single page version

-
220 ] [ mokShamArgaprakAshak
[ ukta vyavahArabhAsI dharmadhArako.nkI sAmAnya pravR^itti ]
ab, inake dharmakA sAdhan kaise pAyA jAtA hai so visheSh batalAte hai.nH
vahA.N kitane hI jIv kulapravR^ittise athavA dekhA-dekhI lobhAdike abhiprAyase dharma sAdhate
hai.n, unake to dharmadR^iShTi nahI.n hai.
yadi bhakti karate hai.n to chitta to kahI.n hai, dR^iShTi ghUmatI rahatI hai aur mukhase pAThAdi
karate hai.n va namaskArAdi karate hai.n; parantu yah ThIk nahI.n hai. mai.n kaun hU.N, kisakI stuti karatA
hU.N, kis prayojanake artha stuti karatA hU.N, pAThame.n kyA artha hai, so kuCh patA nahI.n hai.
tathA kadAchit kudevAdikakI bhI sevA karane lag jAtA hai; vahA.N sudev-guru-shAstrAdi
va kudev-guru-shAstrAdikI visheSh pahichAn nahI.n hai.
tathA yadi dAn detA hai to pAtra-apAtrake vichAr rahit jaise apanI prasha.nsA ho vaise
dAn detA hai.
tathA tap karatA hai to bhUkhA rahakar maha.ntapanA ho vah kArya karatA hai; pariNAmo.nkI
pahichAn nahI.n hai.
tathA vratAdik dhAraN karatA hai to vahA.N bAhyakriyA par dR^iShTi hai; so bhI koI sachchI
kriyA karatA hai, koI jhUThI karatA hai; aur jo antara.ng rAgAdibhAv pAye jAte hai.n unakA
vichAr hI nahI.n hai, tathA bAhyame.n bhI rAgAdike poShaNake sAdhan karatA hai.
tathA pUjA-prabhAvanAdi kArya karatA hai to vahA.N jis prakAr lokame.n ba.DAI ho, va viShay-
kaShAyakA poShaN ho us prakAr kArya karatA hai. tathA bahut hi.nsAdik utpanna karatA hai.
so yah kArya to apane tathA anya jIvo.nke pariNAm sudhAraneke artha kahe hai.n. tathA vahA.N
ki.nchit hi.nsAdik bhI utpanna hote hai.n, parantu jisame.n tho.DA aparAdh ho aur guN adhik ho vah
kArya karanA kahA hai. so pariNAmo.nkI to pahichAn nahI.n hai aur yahA.N aparAdh kitanA lagatA
hai, guN kitanA hotA hai
aise naphA-ToTekA j~nAn nahI.n hai va vidhi-avidhikA j~nAn nahI.n hai.
tathA shAstrAbhyAs karatA hai to vahA.N paddhatirUp pravartatA hai. yadi bA.NchatA hai to auro.nko
sunA detA hai, yadi pa.DhtA hai to Ap pa.Dh.h.h jAtA hai, sunatA hai to jo kahate hai.n vah sun
letA hai; parantu shAstrAbhyAsakA prayojan hai use Ap antara.ngame.n nahI.n avadhAraN karatA.
ityAdi dharmakAryo.nke marmako nahI.n pahichAnatA.
kitane to jis prakAr kulame.n ba.De pravartate hai.n usI prakAr hame.n bhI karanA, athavA

Page 211 of 350
PDF/HTML Page 239 of 378
single page version

-
sAtavA.N adhikAr ][ 221
dUsare karate hai.n vaisA hame.n bhI karanA, va aisA karanese hamAre lobhAdikakI siddhi hogI ityAdi
vichArasahit abhUtArthadharmako sAdhate hai.n.
tathA kitane hI jIv aise hote hai.n jinake kuCh to kulAdirUp buddhi hai, kuCh dharmabuddhi
bhI hai; isaliye pUrvokta prakAr bhI dharmakA sAdhan karate hai.n aur kuCh Age kahate hai.n us
prakArase apane pariNAmo.nko bhI sudhArate hai.n
mishrapanA pAyA jAtA hai.
[ dharmabuddhise dharmadhArak vyavahArAbhAsI ]
tathA kitane hI dharmabuddhise dharma sAdhate hai.n, parantu nishchayadharmako nahI.n jAnate, isaliye
abhUtArtharUp dharmako sAdhate hai.n. vahA.N vyavahArasamyagdarshan-j~nAn-chAritrako mokShamArga jAnakar unakA
sAdhan karate hai.n.
samyagdarshanakA anyathArUp
vahA.N shAstrame.n dev-guru-dharmakI pratIti karanese samyaktva honA kahA hai. aisI Aj~nA
mAnakar arahantadev, nirgranthaguru, jainashAstrake atirikta auro.nko namaskArAdi karanekA tyAg kiyA
hai; parantu unake guN-avaguNakI parIkShA nahI.n karate, athavA parIkShA bhI karate hai.n to
tattvaj~nAnapUrvak sachchI parIkShA nahI.n karate, bAhyalakShaNo.n dvArA parIkShA karate hai.n. aisI pratItise
sudev-guru-shAstro.nkI bhaktime.n pravartate hai.n.
devabhaktikA anyathArUp
vahA.N arahantadev hai.n, indrAdi dvArA pUjya hai.n, anek atishayasahit hai.n, kShudhAdi doSharahit
hai.n, sharIrakI sundaratAko dhAraN karate hai.n, strI-sa.ngamAdirahit hai.n, divyadhvani dvArA upadesh dete
hai.n, kevalaj~nAn dvArA lokAlokako jAnate hai.n, kAm-krodhAdik naShTa kiye hai.n
ityAdi visheShaN
kahe hai.n. vahA.N iname.nse kitane hI visheShaN pudgalAshrit hai.n aur kitane hI jIvAshrit hai.n, unako
bhinna-bhinna nahI.n pahichAnate. jis prakAr koI asamAnajAtIy manuShyAdi paryAyo.nme.n jIv-pudgalake
visheShaNo.nko bhinna na jAnakar mithyAdR^iShTi dhAraN karatA hai, usI prakAr yah bhI asamAnajAtIy
arahantaparyAyame.n jIv-pudgalake visheShaNo.nko bhinna na jAnakar mithyAdR^iShTi dhAraN karatA hai.
tathA jo bAhya visheShaN hai.n unhe.n to jAnakar unake dvArA arahantadevako maha.ntapanA visheSh
mAnatA hai, aur jo jIvake visheShaN hai.n unhe.n yathAvat na jAnakar unake dvArA arahantadevako
mahantapanA Aj~nAnusAr mAnatA hai athavA anyathA mAnatA hai. kyo.nki yathAvat jIvake visheShaN
jAne to mithyAdR^iShTi na rahe.
tathA un arahanto.nko svarga-mokShadAtA, dInadayAl, adhamaudhArak, patitapAvan mAnatA hai;

Page 212 of 350
PDF/HTML Page 240 of 378
single page version

-
222 ] [ mokShamArgaprakAshak
so jaise anyamatI kartR^itvabuddhise Ishvarako mAnatA hai; usI prakAr yah arahantako mAnatA hai.
aisA nahI.n jAnatA ki phal to apane pariNAmo.nkA lagatA hai, arahanta unako nimittamAtra hai.n,
isaliye upachAr dvArA ve visheShaN sambhav hote hai.n.
apane pariNAm shuddha hue binA arahantahI svarga-mokShAdike dAtA nahI.n hai.n. tathA
arahantAdikake nAmAdikase shvAnAdikane svarga prApta kiyA, vahA.N nAmAdikakA hI atishay mAnate
hai.n; parantu binA pariNAmake nAm lenevAleko bhI svargakI prApti nahI.n hotI, tab sunanevAleko
kaise hogI? shvAnAdikako nAm sunaneke nimittase koI mandakaShAyarUp bhAv hue hai.n unakA phal
svarga huA hai; upachArase nAmakI hI mukhyatA kI hai.
tathA arahantAdikake nAmpUjanAdikase aniShTa sAmagrIkA nAsh tathA iShTa sAmagrIkI prApti
mAnakar rogAdi miTAneke artha va dhanAdikakI prAptike artha nAm letA hai va pUjanAdi karatA
hai. so iShTa-aniShTakA kAraN to pUrvakarmakA uday hai, arahanta to kartA hai.n nahI.n.
arahantAdikakI bhaktirUp shubhopayog pariNAmo.nse pUrvapApake sa.nkramaNAdi ho jAte hai.n, isaliye
upachArase aniShTake nAshakA va iShTakI prAptikA kAraN arahantAdikakI bhakti kahI jAtI hai.
parantu jo jIv prathamase hI sA.nsArik prayojanasahit bhakti karatA hai usake to pApakA hI
abhiprAy huA. kA.nkShA, vichikitsArUp bhAv hue
unase pUrvapApake sa.nkramaNAdi kaise ho.nge?
isaliye usakA kArya siddha nahI.n huA.
tathA kitane hI jIv bhaktiko muktikA kAraN jAnakar vahA.N ati anurAgI hokar
pravartate hai.n. vah to anyamatI jaise bhaktise mukti mAnate hai.n vaisA hI inake bhI shraddhAn huA,
parantu bhakti to rAgarUp hai aur rAgase bandha hai, isaliye mokShakA kAraN nahI.n hai. jab rAgakA
uday AtA hai tab bhakti na kare to pApAnurAg ho, isaliye ashubharAg Cho.Dneke liye j~nAnI
bhaktime.n pravartate hai.n aur mokShamArgako bAhya nimittamAtra bhI jAnate hai.n; parantu yahA.N hI upAdeyapanA
mAnakar santuShTa nahI.n hote, shuddhopayogake udyamI rahate hai.n.
vahI pa.nchAstikAy vyAkhyAme.n kahA haiHiya.n bhaktiH kevalabhaktipradhAnasyAj~nAnino bhavati.
tIvrarAgajvaravinodArthamasthAnarAganiShedhArtha.n kvachit j~nAninopi bhavati..1
arthaHyah bhakti keval bhakti hI hai pradhAn jisake aise aj~nAnI jIvake hotI hai.
tathA tIvrarAgajvar miTAneke artha yA kusthAnake rAgakA niShedh karaneke artha kadAchit j~nAnIke
bhI hotI hai.
1. aya.n hi sthUlalakShatayA kevalabhaktipradhAnyasyAj~nAnino bhavati. uparitanabhUmikAyAmalabdhAspadasyAsthAnarAg
niShedhArtha.n tIvrarAgajvaravinodArtha.n vA kadAchijj~nAnino.api bhavatIti.(gAthA 136 kI TIkA)