Moksha-Marg Prakashak-Hindi (itrans transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 19

 

Page 273 of 350
PDF/HTML Page 301 of 378
single page version

-
AThavA.N adhikAr ][ 283
kiyA, usarUp manakA vikalpa na karanA so manase tyAg hai, vachan na bolanA so vachanase
tyAg hai, kAy dvArA nahI.n pravartanA so kAyase tyAg hai. isaprakAr anya tyAg va grahaN hotA
hai so aisI paddhati sahit hI hotA hai aisA jAnanA.
yahA.N prashna hai ki karaNAnuyogame.n to kevalaj~nAn-apekShA tAratamya kathan hai, vahA.N ChaThave.n
guNasthAname.n sarvathA bArah aviratiyo.nkA abhAv kahA, so kis prakAr kahA?
uttaraHavirati bhI yogakaShAyame.n garbhit thI, parantu vahA.N bhI charaNAnuyogakI apekShA
tyAgakA abhAv usakA hI nAm avirati kahA hai, isaliye vahA.N unakA abhAv hai. man-
aviratikA abhAv kahA, so muniko manake vikalpa hote hai.n; parantu svechChAchArI manakI pAparUp
pravR^ittike abhAvase man-aviratikA abhAv kahA hai
aisA jAnanA.
tathA charaNAnuyogame.n vyavahArlokpravR^ittikI apekShA hI nAmAdik kahate hai.n. jis
prakAr samyaktvIko pAtra kahA tathA mithyAtvIko apAtra kahA; so yahA.N jisake jinadevAdikakA
shraddhAn pAyA jAye vah to samyaktvI, jisake unakA shraddhAn nahI.n hai vah mithyAtvI jAnanA.
kyo.nki dAn denA charaNAnuyogame.n kahA hai, isaliye charaNAnuyogakI hI apekShA samyaktva-mithyAtva
grahaN karanA. karaNAnuyogakI apekShA samyaktva-mithyAtva grahaN karanese vahI jIv gyArahave.n
guNasthAname.n thA aur vahI antarmuhUrtame.n pahale guNasthAname.n Aye, to vahA.N dAtAr pAtra-apAtrakA
kaise nirNay kar sake?
tathA dravyAnuyogakI apekShA samyaktva-mithyAtva grahaN karane par munisa.nghame.n dravyali.ngI bhI
hai.n aur bhAvali.ngI bhI hai.n; so pratham to unakA ThIk (nirNay) honA kaThin hai; kyo.nki bAhya
pravR^itti samAn hai; tathA yadi kadAchit samyaktvIko kisI chihna dvArA ThIk (nirNay) ho jAye
aur vah usakI bhakti na kare to auro.nko sa.nshay hogA ki isakI bhakti kyo.n nahI.n kI?
isaprakAr usakA mithyAdR^iShTipanA pragaT ho tab sa.nghame.n virodh utpanna ho; isaliye yahA.N
vyavahArasamyaktva-mithyAtvakI apekShA kathan jAnanA.
yahA.N koI prashna karesamyaktvI to dravyali.ngIko apanese hInaguNayukta mAnatA hai, usakI
bhakti kaise kare?
samAdhAnaHvyavahAradharmakA sAdhan dravyali.ngIke bahut hai aur bhakti karanA bhI vyavahAr
hI hai. isaliye jaisekoI dhanavAn ho, parantu jo kulame.n ba.DA ho use kul apekShA ba.DA
jAnakar usakA satkAr karatA hai; usI prakAr Ap samyaktvaguN sahit hai, parantu jo
vyavahAradharmame.n pradhAn ho use vyavahAradharmakI apekShA guNAdhik mAnakar usakI bhakti karatA hai,
aisA jAnanA. isIprakAr jo jIv bahut upavAsAdi kare use tapasvI kahate hai.n; yadyapi koI

Page 274 of 350
PDF/HTML Page 302 of 378
single page version

-
284 ] [ mokShamArgaprakAshak
dhyAn-adhyayanAdi visheSh karatA hai vah utkR^iShTa tapasvI hai tathApi yahA.N charaNAnuyogame.n bAhyatapakI
hI pradhAnatA hai, isaliye usIko tapasvI kahate hai.n. is prakAr anya nAmAdik jAnanA.
aise hI anya prakAr sahit charaNAnuyogame.n vyAkhyAnakA vidhAn jAnanA.
dravyAnuyogake vyAkhyAnakA vidhAn
ab, dravyAnuyogame.n vyAkhyAnakA vidhAn kahate hai.nH
jIvo.nke jIvAdi dravyo.nkA yathArtha shraddhAn jis prakAr ho us prakAr visheSh, yukti,
hetu, dR^iShTAntAdikakA yahA.N nirUpaN karate hai.n, kyo.nki isame.n yathArtha shraddhAn karAnekA prayojan
hai. vahA.N yadyapi jIvAdi vastu abhed hai.n tathApi uname.n bhedakalpanA dvArA vyavahArase dravya-guN-
paryAyAdikake bhedo.nkA nirUpaN karate hai.n. tathA pratIti karAneke artha anek yuktiyo.n dvArA
upadesh dete hai.n athavA pramAN-nay dvArA upadesh dete hai.n vah bhI yukta hai, tathA vastuke anumAn
pratyabhij~nAnAdik karAneko hetudR^iShTAntAdik dete hai.n; isaprakAr yahA.N vastukI pratIti karAneko
upadesh dete hai.n.
tathA yahA.N mokShamArgakA shraddhAn karAneke artha jIvAdi tattvo.nkA visheSh, yukti, hetu,
dR^iShTAntAdi dvArA nirUpaN karate hai.n. vahA.N sva-par bhedavij~nAnAdik jis prakAr ho.n us prakAr
jIv-ajIvakA nirNay karate hai.n; tathA vItarAgabhAv jis prakAr ho us prakAr AsravAdikakA
svarUp batalAte hai.n; aur vahA.N mukhyarUpase j~nAn-vairAgyake kAraN jo AtmAnubhavanAdik unakI
mahimA gAte hai.n.
tathA dravyAnuyogame.n nishchay adhyAtma-upadeshakI pradhAnatA ho, vahA.N vyavahAradharmakA bhI
niShedh karate hai.n. jo jIv AtmAnubhavakA upAy nahI.n karate aur bAhya kriyAkANDame.n magna
hai.n, unako vahA.Nse udAs karake AtmAnubhavanAdime.n lagAneko vrat-shIl-sa.nyamAdikakA hInapanA pragaT
karate hai.n. vahA.N aisA nahI.n jAn lenA ki inako Cho.Dkar pApame.n laganA; kyo.nki us upadeshakA
prayojan ashubhame.n lagAnekA nahI.n hai, shuddhopayogame.n lagAneko shubhopayogakA niShedh karate hai.n.
yahA.N koI kahe ki adhyAtmashAstrame.n puNya-pAp samAn kahe hai.n, isaliye shuddhopayog ho
to bhalA hI hai, na ho to puNyame.n lago yA pApame.n lago?
uttaraHjaise shUdra jAtikI apekShA jAT, chA.nDAl samAn kahe hai.n; parantu chA.nDAlase jAT
kuCh uttam uttam hai; vah aspR^ishya hai, yah spR^ishya hai; usI prakAr bandha kAraNakI apekShA
puNya-pAp samAn hai.n; parantu pApase puNya kuCh bhalA hai; vah tIvrakaShAyarUp hai, yah mandakaShAyarUp
hai; isaliye puNya Cho.Dkar pApame.n laganA yukta nahI.n hai
aisA jAnanA.

Page 275 of 350
PDF/HTML Page 303 of 378
single page version

-
AThavA.N adhikAr ][ 285
tathA jo jIv jinabimba bhakti Adi kAryo.nme.n hI magna hai.n unako AtmashraddhAnAdi karAneko
‘dehame.n dev hai, mandiro.nme.n nahI.n’ityAdi upedash dete hai.n. vahA.N aisA nahI.n jAn lenA ki bhakti
Cho.Dkar bhojanAdikase apaneko sukhI karanA; kyo.nki us upadeshakA prayojan aisA nahI.n hai.
isIprakAr anya vyavahArakA niShedh vahA.N kiyA ho use jAnakar pramAdI nahI.n honA.
aisA jAnanA ki jo keval vyavahArasAdhaname.n hI magna hai.n, unako nishchayaruchi karAneke artha
vyavahArako hIn batalAyA hai.
tathA unhI.n shAstro.nme.n samyagdR^iShTike viShay-bhogAdikako bandhakA kAraN nahI.n kahA, nirjarAkA
kAraN kahA; parantu yahA.N bhogo.nkA upAdeyapanA nahI.n jAn lenA. vahA.N samyagdR^iShTi kI mahimA
batalAneko jo tIvrabandhake kAraN bhogAdik prasiddha the, un bhogAdikake hone par bhI
shraddhAnashaktike balase manda bandha hone lagA use ginA nahI.n aur usI balase nirjarA visheSh
hone lagI, isaliye upachArase bhogo.nko bhI bandhakA kAraN nahI.n kahA, nirjarAkA kAraN kahA.
vichAr karane par bhog nirjarAke kAraN ho.n to unhe.n Cho.Dkar samyagdR^iShTi munipadakA grahaN kisaliye
kare? yahA.N is kathanakA itanA hI prayojan hai ki dekho, samyaktvakI mahimA! jisake balase
bhog bhI apane guNako nahI.n kar sakate hai.n.
isI prakAr anya bhI kathan ho.n to unakA yathArthapanA jAn lenA.
tathA dravyAnuyogame.n bhI charaNAnuyogavat grahaN-tyAg karAnekA prayojan hai; isaliye
Chadmasthake buddhigochar pariNAmo.nkI apekShA hI vahA.N kathan karate hai.n. itanA visheSh hai ki
charaNAnuyogame.n to bAhyakriyAkI mukhyatAse varNan karate hai.n, dravyAnuyogame.n AtmapariNAmo.nkI mukhyatAse
nirUpaN karate hai.n; parantu karaNAnuyogavat sUkShmavarNan nahI.n karate. usake udAharaN dete hai.nH
upayogake shubh, ashubh, shuddhaaise tIn bhed kahe hai.n; vahA.N dharmAnurAgarUp pariNAm vah
shubhopayog, pApAnurAgarUp va dveSharUp pariNAm vah ashubhopayog aur rAg-dveSharahit pariNAm
vah shuddhopayog
aisA kahA hai; so is Chadmasthake buddhigochar pariNAmo.nkI apekShA yah kathan
hai; karaNAnuyogame.n kaShAyashaktikI apekShA guNasthAnAdime.n sa.nkleshavishuddha pariNAmo.nkI apekShA nirUpaN
kiyA hai vah vivakShA yahA.N nahI.n hai.
karaNAnuyogame.n to rAgAdi rahit shuddhopayog yathAkhyAtachAritra hone par hotA hai, vah
mohake nAshase svayamev hogA; nichalI avasthAvAlA shuddhopayogakA sAdhan kaise kare? tathA
dravyAnuyogame.n shuddhopayog karanekA hI mukhya upadesh hai; isaliye vahA.N Chadmastha jis kAlame.n
buddhigochar bhakti Adi va hi.nsA Adi kAryarUp pariNAmo.nko Cho.Dkar AtmAnubhavanAdi kAryo.nme.n

Page 276 of 350
PDF/HTML Page 304 of 378
single page version

-
286 ] [ mokShamArgaprakAshak
pravarte us kAl use shuddhopayogI kahate hai.n. yadyapi yahA.N kevalaj~nAnagochar sUkShmarAgAdik hai.n,
tathApi usakI vivakShA yahA.N nahI.n kI; apanI buddhigochar rAgAdik Cho.DtA hai, is apekShA
use shuddhopayogI kahA hai.
isIprakAr sva-par shraddhAnAdik hone par samyaktvAdi kahe, vah buddhigochar apekShAse
nirUpaN hai; sUkShma bhAvo.nkI apekShA guNasthAnAdikame.n samyaktvAdikA nirUpaN karaNAnuyogame.n pAyA
jAtA hai. isIprakAr anyatra jAnanA.
isaliye dravyAnuyogake kathanakI vidhi karaNAnuyogase milAnA chAhe to kahI.n to milatI
hai, kahI.n nahI.n milatI. jisaprakAr yathAkhyAtachAritra hone par to dono.n apekShA shuddhopayog hai,
parantu nichalI dashAme.n dravyAnuyog apekShAse to kadAchit shuddhopayog hotA hai, parantu karaNAnuyog
apekShA sadAkAl kaShAy-a.nshake sadbhAvase shuddhopayog nahI.n hai. isIprakAr anya kathan jAn lenA.
tathA dravyAnuyogame.n paramatame.n kahe hue tattvAdikako asatya batalAneke artha unakA
niShedh karate hai.n; vahA.N dveShabuddhi nahI.n jAnanA. unako asatya batalAkar satyashraddhAn karAnekA
prayojan jAnanA.
isI prakAr aur bhI anek prakArase dravyAnuyogame.n vyAkhyAnakA vidhAn hai.
isaprakAr chAro.n anuyogake vyAkhyAnakA vidhAn kahA. vahA.N kisI granthame.n ek
anuyogakI, kisIme.n dokI, kisIme.n tInakI aur kisIme.n chAro.nkI pradhAnatA sahit vyAkhyAn
hotA hai; so jahA.N jaisA sambhav ho vaisA samajh lenA.
anuyogo.nke vyAkhyAnakI paddhati
ab, in anuyogo.nme.n kaisI paddhatikI mukhyatA pAyI jAtI hai, so kahate hai.nH
prathamAnuyogame.n to ala.nkAr shAstrakI va kAvyAdi shAstro.nkI paddhati mukhya hai; kyo.nki
ala.nkArAdise man ra.njAyamAn hotA hai, sIdhI bAt kahanese aisA upayog nahI.n lagatAjaisA
ala.nkArAdi yuktisahit kathanase upayog lagatA hai. tathA parokSha bAtako kuCh adhikatApUrvak
nirUpaN kiyA jAye to usakA svarUp bhalI-bhA.Nti bhAsit hotA hai.
tathA karaNAnuyogame.n gaNit Adi shAstro.nkI paddhati mukhya hai; kyo.nki vahA.N dravya-kShetra-
kAl-bhAvake pramANAdikakA nirUpaN karate hai.n; so gaNit-grantho.nkI AmnAyase usakA sugam
jAnapanA hotA hai.

Page 277 of 350
PDF/HTML Page 305 of 378
single page version

-
AThavA.N adhikAr ][ 287
tathA charaNAnuyogame.n subhAShit nItishAstro.nkI paddhati mukhya hai; kyo.nki vahA.N AcharaN
karAnA hai; isaliye lokapravR^ittike anusAr nItimArga batalAne par vah AcharaN karatA hai.
tathA dravyAnuyogame.n nyAyashAstro.nkI paddhati mukhya hai; kyo.nki vahA.N nirNay karanekA prayojan
hai aur nyAyashAstro.nme.n nirNay karanekA mArga dikhAyA hai.
is prakAr in anuyogo.nme.n mukhya paddhati hai aur bhI anek paddhatisahit vyAkhyAn
iname.n pAye jAte hai.n.
yahA.N koI kaheala.nkAr, gaNit, nIti, nyAyakA j~nAn to paNDito.nke hotA hai;
tuchChabuddhi samajhe nahI.n, isaliye sIdhA kathan kyo.n nahI.n kiyA?
uttaraHshAstra hai.n so mukhyarUpase paNDito.n aur chaturo.nke abhyAs karane yogya hai.n, yadi
ala.nkArAdi AmnAy sahit kathan ho to unakA man lage. tathA jo tuchChabuddhi hai.n unako
paNDit samajhA de.n aur jo nahI.n samajh sake.n to unhe.n mu.Nhase sIdhA hI kathan kahe.n. parantu
grantho.nme.n sIdhA likhanese visheShabuddhi jIv abhyAsame.n visheSh nahI.n pravartate, isaliye ala.nkArAdi
AmnAy sahit kathan karate hai.n.
isaprakAr in chAr anuyogo.nkA nirUpaN kiyA.
tathA jainamatame.n bahut shAstra to chAro.n anuyogo.nme.n garbhit hai.n.
tathA vyAkaraN, nyAy, Chanda, koShAdik shAstra va vaidyak, jyotiSh, mantrAdi shAstra bhI
jinamatame.n pAye jAte hai.n. unakA kyA prayojan hai so sunoH
vyAkaraN-nyAyAdi shAstro.nkA prayojan
vyAkaraN-nyAyAdikakA abhyAs hone par anuyogarUp shAstro.nkA abhyAs ho sakatA hai;
isaliye vyAkaraNAdi shAstra kahe hai.n.
koI kahebhAShArUp sIdhA nirUpaN karate to vyAkaraNAdikA kyA prayojan thA?
uttaraHbhAShA to apabhra.nsharUp ashuddhavANI hai, desh-deshame.n aur-aur hai.n; vahA.N mahanta
puruSh shAstro.nme.n aisI rachanA kaise kare.n? tathA vyAkaraN-nyAyAdik dvArA jaise yathArtha sUkShma arthakA
nirUpaN hotA hai vaisA sIdhI bhAShAme.n nahI.n ho sakatA; isaliye vyAkaraNAdikI AmnAyase varNan
kiyA hai. so apanI buddhike anusAr tho.DA-bahut inakA abhyAs karake anuyogarUp prayojanabhUt
shAstro.nkA abhyAs karanA.
tathA vaidyakAdi chamatkArase jinamatakI prabhAvanA ho va auShadhAdikase upakAr bhI bane;

Page 278 of 350
PDF/HTML Page 306 of 378
single page version

-
288 ] [ mokShamArgaprakAshak
athavA jo jIv laukik kAryo.nme.n anurakta hai.n vai vaidyakAdi chamatkArase jainI hokar pashchAt sachchA
dharma prApta karake apanA kalyAN kare.n
ityAdi prayojan sahit vaidyakAdi shAstra kahe hai.n.
yahA.N itanA hai ki ye bhI jainashAstra hai.n aisA jAnakar inake abhyAsame.n bahut nahI.n
laganA. yadi bahut buddhise inakA sahaj jAnanA ho aur inako jAnanese apane rAgAdik
vikAr ba.Dhte na jAne, to inakA bhI jAnanA hoo. anuyogashAstravat ye shAstra bahut kAryakArI
nahI.n hai.n, isaliye inake abhyAsakA visheSh udyam karanA yogya nahI.n hai.
prashnaHyadi aisA hai to gaNadharAdikane inakI rachanA kisaliye kI?
uttaraHpUrvokta ki.nchit prayojan jAnakar inakI rachanA kI hai. jaisebahut dhanavAn
kadAchit alpakAryakArI vastukA bhI sa.nchay karatA hai; parantu tho.De dhanavAlA un vastuo.nkA
sa.nchay kare to dhan to vahA.N lag jAye, phi ra bahut kAryakArI vastukA sa.ngrah kAhese kare?
usI prakAr bahut buddhimAn gaNadharAdik katha.nchit alpakAryakArI vaidyakAdi shAstro.nkA bhI sa.nchay
karate hai.n; parantu tho.DA buddhimAn unake abhyAsame.n lage to buddhi to vahA.N lag jAye, phi ra
utkR^iShTa kAryakArI shAstro.nkA abhyAs kaise kare?
tathA jaisema.ndarAgI to purANAdime.n shrR^i.ngArAdikakA nirUpaN kare tathApi vikArI nahI.n
hotA; parantu tIvra rAgI vaise shrR^i.ngArAdikA nirUpaN kare to pAp hI bA.NdhegA. usI prakAr
ma.ndarAgI gaNadharAdik hai.n ve vaidyakAdi shAstro.nkA nirUpaN kare.n tathApi vikArI nahI.n hote; parantu
tIvra rAgI unake abhyAsame.n lag jAye.n to rAgAdik ba.DhAkar pApakarmako bA.Ndhege.n
aisA jAnanA.
isaprakAr jainamatake upadeshakA svarUp jAnanA.
anuyogo.nme.n doSh-kalpanAo.nkA nirAkaraN
ab iname.n koI doSh-kalpanA karatA hai, usakA nirAkaraN karate hai.nH
prathamAnuyogame.n doSh-kalpanAkA nirAkaraN
kitane hI jIv kahate hai.nprathamAnuyogame.n shrR^i.ngArAdik va sa.ngrAmAdikakA bahut kathan
karate hai.n, unake nimittase rAgAdik ba.Dh.h.h jAte hai.n, isaliye aisA kathan nahI.n karanA thA, va
aisA kathan sunanA nahI.n.
unase kahate hai.nkathA kahanA ho tab to sabhI avasthAo.nkA kathan karanA chAhiye;
tathA yadi ala.nkArAdi dvArA ba.DhAkar kathan karate hai.n, so paNDito.nke vachan to yuktisahit hI
nikalate hai.n.

Page 279 of 350
PDF/HTML Page 307 of 378
single page version

-
AThavA.N adhikAr ][ 289
aur yadi tum kahoge ki sambandha milAneko kathan kiyA hotA, ba.DhAkar kathan kisaliye
kiyA?
usakA uttar yah hai ki parokSha kathanako ba.DhAkar kahe binA usakA svarUp bhAsit
nahI.n hotA. tathA pahale to bhog-sa.ngrAmAdi is prakAr kiye, pashchAt sabakA tyAg karake muni
hue; ityAdi chamatkAr tabhI bhAsit ho.nge jab ba.DhAkar kathan kiyA jAye.
tathA tum kahate housake nimittase rAgAdik ba.Dh.h.h jAte hai.n; so jaise koI chaityAlay
banavAye, usakA prayojan to vahA.N dharmakArya karAnekA hai; aur koI pApI vahA.N pApakArya kare
to chaityAlay banavAnevAlekA to doSh nahI.n hai. usI prakAr shrIgurune purANAdime.n shrR^i.ngArAdikA
varNan kiyA; vahA.N unakA prayojan rAgAdik karAnekA to hai nahI.n, dharmame.n lagAnekA prayojan
hai; parantu koI pApI dharma na kare aur rAgAdik hI ba.DhAye to shrIgurukA kyA doSh hai?
yadi tU kahe rAgAdikakA nimitta ho aisA kathan hI nahI.n karanA thA.
usakA uttar yah hai
sarAgI jIvo.nkA man keval vairAgyakathaname.n nahI.n lagatA. isaliye
jisaprakAr bAlakako batAsheke Ashrayase auShadhi dete hai.n; usIprakAr sarAgIko bhogAdi kathanake
Ashrayase dharmame.n ruchi karAte hai.n.
yadi tU kahegAaisA hai to virAgI puruSho.nko to aise grantho.nkA abhyAs karanA yogya
nahI.n hai?
usakA uttar yah haijinake antara.ngame.n rAgabhAv nahI.n hai.n, unako shrR^i.ngArAdi kathan sunane
par rAgAdi utpanna hI nahI.n hote. ve jAnate hai.n ki yahA.N isI prakAr kathan karanekI paddhati hai.
phi ra tU kahegAjinako shrR^i.ngArAdikA kathan sunane par rAgAdi ho Aye.n, unhe.n to
vaisA kathan sunanA yogya nahI.n hai?
usakA uttar yah haijahA.N dharmakA hI to prayojan hai aur jahA.N-tahA.N dharmakA poShaN
karate hai.n aise jain purANAdikame.n prasa.ngavash shrR^i.ngArAdikakA kathan kiyA hai. use sunakar
bhI jo bahut rAgI huA to vah anyatra kahA.N virAgI hogA? vah to purAN sunanA Cho.Dkar
anya kArya bhI aise hI karegA jahA.N bahut rAgAdi ho.n; isaliye usako bhI purAN sunanese
tho.DI-bahut dharmabuddhi ho to ho. anya kAryo.nse to yah kArya bhalA hI hai.
tathA koI kaheprathamAnuyogame.n anya jIvo.nkI kahAniyA.N hai.n, unase apanA kyA prayojan
sadhatA hai?
usase kahate hai.njaise kAmI puruSho.nkI kathA sunane par apaneko bhI kAmakA prem ba.DhtA

Page 280 of 350
PDF/HTML Page 308 of 378
single page version

-
290 ] [ mokShamArgaprakAshak
hai; usI prakAr dharmAtmA puruSho.nkI kathA sunane par apaneko dharmakI prIti visheSh hotI hai.
isaliye prathamAnuyogakA abhyAs karanA yogya hai.
karaNAnuyogame.n doSh-kalpanAkA nirAkaraN
tathA kitane hI jIv kahate hai.nkaraNAnuyogame.n guNasthAn, mArgaNAdikakA va
karmaprakR^itiyo.nkA kathan kiyA va trilokAdikakA kathan kiyA; so unhe.n jAn liyA ki ‘yah
is prakAr hai’, ‘yah is prakAr hai’ isame.n apanA kArya kyA siddha huA? yA to bhakti kare.n,
yA vrat-dAnAdi kare.n, yA AtmAnubhavan kare.n
isase apanA bhalA ho. unase kahate hai.nparameshvar
to vItarAg hai.n; bhakti karanese prasanna hokar kuCh karate nahI.n hai.n. bhakti karanese kaShAy manda
hotI hai, usakA svayamev uttam phal hotA hai. so karaNAnuyogake abhyAsame.n usase bhI adhik
manda kaShAy ho sakatI hai, isaliye isakA phal ati uttam hotA hai. tathA vrat-dAnAdik
to kaShAy ghaTAneke bAhyanimittake sAdhan hai.n aur karaNAnuyogakA abhyAs karane par vahA.N upayog
lag jAye tab rAgAdik dUr hote hai.n so yah a.ntara.nganimittakA sAdhan hai; isaliye yah visheSh
kAryakArI hai. vratAdik dhAraN karake adhyayanAdi karate hai.n. tathA AtmAnubhav sarvottam kArya
hai; parantu sAmAnya anubhavame.n upayog TikatA nahI.n hai aur nahI.n TikatA tab anya vikalpa
hote hai.n; vahA.N karaNAnuyogakA abhyAs ho to us vichArame.n upayogako lagAtA hai.
yah vichAr vartamAn bhI rAgAdik ghaTAtA hai aur AgAmI rAgAdik ghaTAnekA kAraN
hai, isaliye yahA.N upayog lagAnA.
jIvkarmAdikake nAnAprakArase bhed jAne, uname.n rAgAdik karanekA prayojan nahI.n hai,
isaliye rAgAdik ba.Dhte nahI.n hai.n; vItarAg honekA prayojan jahA.N-tahA.N pragaT hotA hai, isaliye
rAgAdi miTAnekA kAraN hai.
yahA.N koI kahekoI kathan to aisA hI hai, parantu dIp-samudrAdikake yojanAdikA
nirUpaN kiyA uname.n kyA siddhi hai?
uttaraHunako jAnane par uname.n kuCh iShTa-aniShTa buddhi nahI.n hotI, isaliye pUrvokta siddhi
hotI hai.
phi ra vah kahatA haiaisA hai to jinase kuCh prayojan nahI.n hai, aise pAShANAdikako
bhI jAnate hue vahA.N iShTa-aniShTapanA nahI.n mAnate, isaliye vah bhI kAryakArI huA.
uttaraHsarAgI jIv rAgAdi prayojan binA kisIko jAnanekA udyam nahI.n karatA; yadi
svayamev unakA jAnanA ho to a.ntara.ng rAgAdikake abhiprAyavash vahA.Nse upayogako Chu.DAnA hI
chAhatA hai. yahA.N udyam dvArA dvIp
samudrAdiko jAnatA hai, vahA.N upayog lagAtA hai; so rAgAdi

Page 281 of 350
PDF/HTML Page 309 of 378
single page version

-
AThavA.N adhikAr ][ 291
ghaTane par aisA kArya hotA hai. tathA pAShANAdikame.n is lokakA koI prayojan bhAsit ho
jAye to rAgAdik ho Ate hai.n aur dvIpAdikame.n is lok sambandhI kArya kuCh nahI.n hai, isaliye
rAgAdikakA kAraN nahI.n hai.
yadi svargAdikakI rachanA sunakar vahA.N rAg ho, to paralok sambandhI hogA; usakA
kAraN puNyako jAne tab pAp Cho.Dkar puNyame.n pravarte itanA hI lAbh hogA; tathA dvIpAdikako
jAnane par yathAvat rachanA bhAsit ho tab anyamatAdikakA kahA jhUTh bhAsit honese satya shraddhAnI
ho aur yathAvat rachanA jAnanese bhram miTane par upayogakI nirmalatA ho; isaliye vah abhyAs
kAryakArI hai.
tathA kitane hI kahate hai.nkaraNAnuyogame.n kaThinatA bahut hai, isaliye usake abhyAsame.n
khed hotA hai.
unase kahate hai.nyadi vastu shIghra jAnaneme.n Aye to vahA.N upayog ulajhatA nahI.n hai;
tathA jAnI huI vastuko bArambAr jAnanekA utsAh nahI.n hotA tab pApakAryo.nme.n upayog lag
jAtA hai; isaliye apanI buddhi anusAr kaThinatAse bhI jisakA abhyAs hotA jAne usakA
abhyAs karanA, tathA jisakA abhyAs ho hI na sake usakA kaise kare?
tathA tU kahatA haikhed hotA hai. parantu pramAdI rahaneme.n to dharma hai nahI.n; pramAdase
sukhI rahe vahA.N to pAp hI hotA hai; isaliye dharmake artha udyam karanA hI yogya hai.
aisA vichAr karake karaNAnuyogakA abhyAs karanA.
charaNAnuyogame.n doSh-kalpanAkA nirAkaraN
tathA kitane hI jIv aisA kahate hai.ncharaNAnuyogame.n bAhya vratAdi sAdhanakA upadesh
hai, so inase kuCh siddhi nahI.n hai; apane pariNAm nirmal honA chAhiye, bAhyame.n chAhe jaise pravarto;
isaliye is upadeshase parA~N.hmukh rahate hai.n.
unase kahate hai.nAtmapariNAmo.nke aur bAhyapravR^ittike nimitta-naimittik sambandha hai.
kyo.nki Chadmasthake kriyAe.N pariNAmapUrvak hotI hai.n; kadAchit binA pariNAm koI kriyA hotI
hai, so paravashatAse hotI hai. apane vashase udyamapUrvak kArya kare aur kahe ki ‘pariNAm
isarUp nahI.n hai.n’ so yah bhram hai. athavA bAhya padArthakA Ashray pAkar pariNAm ho sakate
hai.n; isaliye pariNAm miTAneke artha bAhya vastukA niShedh karanA samayasArAdime.n kahA hai; isIliye
rAgAdibhAv ghaTane par anukramase bAhya aise shrAvak-munidharma hote hai.n. athavA isaprakAr shrAvak-
munidharma a.ngIkAr karane par pA.Nchave.n-ChaThave.n Adi guNasthAno.nme.n rAgAdi ghaTane par pariNAmo.nkI prApti
hotI hai
aisA nirUpaN charaNAnuyogame.n kiyA hai.

Page 282 of 350
PDF/HTML Page 310 of 378
single page version

-
292 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA yadi bAhyasa.nyamase kuCh siddhi na ho to sarvArthasiddhivAsI dev samyagdR^iShTi bahut
j~nAnI hai.n unake to chauthA guNasthAn hotA hai aur gR^ihastha shrAvak manuShyo.nke pa.ncham guNasthAn
hotA hai, so kyA kAraN hai? tathA tIrtha.nkarAdik gR^ihasthapad Cho.Dkar kisaliye sa.nyam grahaN
kare.n? isaliye yah niyam hai ki bAhya sa.nyam sAdhan binA pariNAm nirmal nahI.n ho sakate.
isaliye bAhya sAdhanakA vidhAn jAnaneke liye charaNAnuyogakA abhyAs avashya karanA chAhiye.
dravyAnuyogame.n doSh-kalpanAkA nirAkaraN
tathA kitane hI jIv kahate hai.n ki dravyAnuyogame.n vrat-sa.nyamAdi vyavahAradharmakA hInapanA pragaT
kiyA hai. samyagdR^iShTike viShay-bhogAdikako nirjarAkA kAraN kahA haiityAdi kathan sunakar jIv
svachChanda hokar puNya Cho.Dkar pApame.n pravarte.nge, isaliye inakA pa.DhnAsunanA yogya nahI.n hai.
usase kahate hai.njaise gadhA mishrI khAkar mar jAye to manuShya to mishrI khAnA nahI.n
Cho.De.nge; usI prakAr viparItabuddhi adhyAtmagrantha sunakar svachChanda ho jAye to vivekI to
adhyAtmagrantho.nkA abhyAs nahI.n Cho.De.nge. itanA kare ki jise svachChanda hotA jAne, use jisaprakAr
vah svachChanda na ho usaprakAr upadesh de. tathA adhyAtmagrantho.nme.n bhI svachChanda honekA jahA.N-
tahA.N niShedh karate hai.n, isaliye jo bhalI-bhA.Nti unako sune vah to svachChanda hotA nahI.n; parantu
ek bAt sunakar apane abhiprAyase koI svachChanda ho to granthakA to doSh hai nahI.n, us
jIvakA hI doSh hai.
tathA yadi jhUThe doShakI kalpanA karake adhyAtmashAstro.nko pa.Dhne-sunanekA niShedh kare.n to
mokShamArgakA mUl upadesh to vahA.N hai; usakA niShedh karane se to mokShamArgakA niShedh hotA hai.
jaise
meghavarShA hone par bahutase jIvo.nkA kalyAN hotA hai aur kisIko ulTA nukasAn ho,
to usakI mukhyatA karake meghakA to niShedh nahI.n karanA; usI prakAr sabhAme.n adhyAtma-upadesh
hone par bahutase jIvo.nko mokShamArgakI prApti hotI hai, parantu koI ulTA pApame.n pravarte, to usakI
mukhyatA karake adhyAtmashAstro.nkA to niShedh nahI.n karanA.
tathA adhyAtmagra.ntho.nse koI svachChanda ho; so vah to pahale bhI mithyAdR^iShTi thA, ab
bhI mithyAdR^iShTi hI rahA. itanA hI nukasAn hogA ki sugati na hokar kugati hogI. parantu
adhyAtma-upadesh na hone par bahut jIvo.nke mokShamArgakI prAptikA abhAv hotA hai aur isame.n
bahut jIvo.nkA bahut burA hotA hai; isaliye adhyAtma-upadeshakA niShedh nahI.n karanA.
tathA kitane hI jIv kahate hai.n ki dravyAnuyogarUp adhyAtma-upadesh hai vah utkR^iShTa hai;
so uchchadashAko prApta ho.n unako kAryakArI hai; nichalI dashAvAlo.nko vratsa.nyamAdikakA hI upadesh
denA yogya hai.

Page 283 of 350
PDF/HTML Page 311 of 378
single page version

-
AThavA.N adhikAr ][ 293
unase kahate hai.njinamatame.n yah paripATI hai ki pahale samyaktva hotA hai phi ra vrat
hote hai.n; vah samyaktva sva-parakA shraddhAn hone par hotA hai aur vah shraddhAn dravyAnuyogakA
abhyAs karane par hotA hai; isaliye pratham dravyAnuyogake anusAr shraddhAn karake samyagdR^iShTi ho,
pashchAt charaNAnuyogake anusAr vratAdik dhAraN karake vratI ho.
isaprakAr mukhyarUpase to
nichalI dashAme.n hI dravyAnuyog kAryakArI hai; gauNarUpase jise mokShamArgakI prApti hotI na jAne
use pahale kisI vratAdikakA upadesh dete hai.n; isaliye U.NchI dashAvAlo.nko adhyAtma-abhyAs yogya
hai
aisA jAnakar nichalI dashAvAlo.nko vahA.Nse parA~N.hmukh honA yogya nahI.n hai.
tathA yadi kahoge ki U.Nche upadeshakA svarUp nichalI dashAvAlo.nko bhAsit nahI.n hotA.
usakA uttar yah hai
aur to anek prakAr kI chaturAI jAne.n aur yahA.N mUrkhapanA
pragaT kare.n, vah yogya nahI.n hai. abhyAs karanese svarUp bhalI-bhA.Nti bhAsit hotA hai, apanI
buddhi anusAr tho.DA-bahut bhAsit ho; parantu sarvathA nirudyamI honekA poShaN kare.n vah to
jinamArgakA dveShI honA hai.
tathA yadi kahoge ki yah kAl nikR^iShTa hai, isaliye utkR^iShTa adhyAtma-upadeshakI mukhyatA
nahI.n karanA.
to unase kahate hai.nyah kAl sAkShAt mokSha na honekI apekShA nikR^iShTa hai,
AtmAnubhavanAdik dvArA samyaktvAdik honA is kAlame.n manA nahI.n hai; isaliye AtmAnubhavanAdikake
artha dravyAnuyogakA avashya abhyAs karanA.
vahI ShaTpAhu.Dme.n (mokShapAhu.Dme.n) kahA haiH
ajja vi tirayaNasuddhA appA jhAUN ja.nti suraloe.
loya.ntiyadevatta.n tattha chuA Nivvudi.n ja.nti..77..
arthaHAj bhI triratnase shuddha jIv AtmAko dhyAkar svargalokako prApta hote hai.n va
laukAntikame.n devapanA prApta karate hai.n; vahA.N se chyut hokar mokSha jAte hai.n. 1bahuri.... isaliye
is kAlame.n bhI dravyAnuyogakA upadesh mukhya chAhiye.
koI kahatA haidravyAnuyogame.n adhyAtma-shAstra hai.n; vahA.N sva-par bhedavij~nAnAdikakA upadesh
diyA vah to kAryakArI bhI bahut hai aur samajhame.n bhI shIghra AtA hai; parantu dravya-guN-
paryAyAdikakA va pramAN-nayAdikakA va anyamatake kahe tattvAdikake nirAkaraNakA kathan kiyA,
1. yahA.N ‘bahuri’ ke Age 3-4 pa.nktiyo.nkA sthAn hastalikhit mUl pratime.n Cho.DA gayA hai, jisase j~nAt hotA
hai ki paNDitapravar shrI ToDaramalajI yahA.N kuCh aur bhI likhanA chAhate the, kintu likh nahI.n sake.

Page 284 of 350
PDF/HTML Page 312 of 378
single page version

-
294 ] [ mokShamArgaprakAshak
so unake abhyAsase vikalpa visheSh hote hai.n aur ve bahut prayAs karane par jAnaneme.n Ate
hai.n; isaliye unakA abhyAs nahI.n karanA.
unase kahate hai.nsAmAnya jAnanese visheSh jAnanA balavAn hai. jyo.n-jyo.n visheSh jAnatA
hai tyo.n-tyo.n vastusvabhAv nirmal bhAsit hotA hai, shraddhAn dR^i.Dh.h.h hotA hai, rAgAdi ghaTate hai.n; isaliye
us abhyAsame.n pravartanA yogya hai.
is prakAr chAro.n anuyogo.nme.n doSh-kalpanA karake abhyAsase parA~N.hmukh honA yogya nahI.n hai.
vyAkaraN-nyAyAdi shAstro.nkI upayogitA
tathA vyAkaraN-nyAyAdik shAstra hai.n, unakA tho.DA-bahut abhyAs karanA; kyo.nki unake
j~nAn binA ba.De shAstro.nkA artha bhAsit nahI.n hotA. tathA vastukA svarUp bhI inakI paddhati
jAnane par jaisA bhAsit hotA hai vaisA bhAShAdik dvArA bhAsit nahI.n hotA; isaliye paramparA
kAryakArI jAnakar inakA bhI abhyAs karanA; parantu inhI.nme.n pha.Ns nahI.n jAnA. inakA kuCh
abhyAs karake prayojanabhUt shAstro.nke abhyAsame.n pravartanA.
tathA vaidyakAdi shAstra hai.n unase mokShamArgame.n kuCh prayojan hI nahI.n hai; isaliye kisI
vyavahAradharmake abhiprAyase binA khedake inakA abhyAs ho jAye to upakArAdi karanA, pAparUp
nahI.n pravartanA; aur inakA abhyAs na ho to mat hoo, kuCh bigA.D.h.h nahI.n hai.
isaprakAr jinamatake shAstra nirdoSh jAnakar upadesh mAnanA.
anuyogo.nme.n dikhAI denevAle paraspar virodhakA nirAkaraN
ab, shAstro.nme.n apekShAdikako na jAnanese paraspar virodh bhAsit hotA hai, usakA
nirAkaraN karate hai.n.
prathamAdi anuyogo.nkI AmnAyake anusAr yahA.N jisaprakAr kathan kiyA ho, vahA.N
usaprakAr jAn lenA; anya anuyogake kathanako anya anuyogake kathanase anyathA jAnakar
sandeh nahI.n karanA. jaise
kahI.n to nirmal samyagdR^iShTike hI sha.nkA, kA.nkShA, vichikitsAkA abhAv
kahA; kahI.n bhayakA AThave.n guNasthAn paryanta, lobhakA dasave.n paryanta, jugupsAkA AThave.n paryanta
uday kahA; vahA.N viruddha nahI.n jAnanA. samyagdR^iShTike shraddhAnapUrvak tIvra sha.nkAdikakA abhAv
huA hai athavA mukhyataH samyagdR^iShTi sha.nkAdi nahI.n karatA, us apekShA charaNAnuyogame.n samyagdR^iShTike
sha.nkAdikakA abhAv kahA hai; parantu sUkShmashaktikI apekShA bhayAdikakA uday aShTamAdi guNasthAn
paryanta pAyA jAtA hai, isaliye karaNAnuyogame.n vahA.N tak unakA sadbhAv kahA hai. isIprakAr
anyatra jAnanA.

Page 285 of 350
PDF/HTML Page 313 of 378
single page version

-
AThavA.N adhikAr ][ 295
pahale anuyogo.nke upadesh vidhAname.n kaI udAharaN kahe hai.n, vah jAnanA athavA apanI
buddhise samajh lenA.
tathA ek hI anuyogame.n vivakShAvash anekarUp kathan karate hai.n. jaisekaraNAnuyogame.n
pramAdo.nkA sAtave.n guNasthAname.n abhAv kahA, vahA.N kaShAyAdik pramAdake bhed kahe; tathA vahA.N
kaShAyAdikakA sadbhAv dasave.n Adi guNasthAn paryanta kahA, vahA.N viruddha nahI.n jAnanA; kyo.nki
yahA.N pramAdo.nme.n to jin shubhAshubhabhAvo.nke abhiprAy sahit kaShAyAdik hote hai.n unakA grahaN hai
aur sAtave.n guNasthAname.n aisA abhiprAy dUr huA hai, isaliye unakA vahA.N abhAv kahA hai.
tathA sUkShmAdibhAvo.nkI apekShA unhI.nkA dasave.n Adi guNasthAnaparyanta sadbhAv kahA hai.
tathA charaNAnuyogame.n chorI, parastrI Adi saptavyasanakA tyAg pahalI pratimAme.n kahA hai,
tathA vahI.n unakA tyAg dUsarI pratimAme.n kahA hai, vahA.N viruddha nahI.n jAnanA; kyo.nki saptavyasaname.n
to chorI Adi kArya aise grahaN kiye hai.n jinase da.nDAdik pAtA hai, lokame.n ati nindA hotI
hai. tathA vrato.nme.n aise chorI Adi tyAg karane yogya kahe hai.n ki jo gR^ihasthadharmase viruddha
hote hai.n va ki.nchit lokani.ndya hote hai.n
aisA artha jAnanA. isIprakAr anyatra jAnanA.
tathA nAnA bhAvo.nkI sApekShatAse ek hI bhAvakA anya-anya prakArase nirUpaN karate
hai.n. jaisekahI.n to mahAvratAdikako chAritrake bhed kahA, kahI.n mahAvratAdi hone par bhI
dravyali.ngIko asa.nyamI kahA, vahA.N viruddha nahI.n jAnanA; kyo.nki samyagj~nAn sahit mahAvratAdik
to chAritra hai.n aur aj~nAnapUrvak vratAdik hone par bhI asa.nyamI hI hai.
tathA jisaprakAr pA.Nch mithyAtvo.nme.n bhI vinay kahA hai aur bArah prakArake tapo.nme.n bhI
vinay kahA hai vahA.N viruddha nahI.n jAnanA, kyo.nki jo vinay karaneyogya nahI.n hai.nunakI bhI
vinay karake dharma mAnanA vah to vinay mithyAtva hai aur dharmapaddhatise jo vinay karane yogya
hai.n, unakI yathAyogya vinay karanA so vinay tap hai.
tathA jisaprakAr kahI.n to abhimAnakI nindA kI aur kahI.n prasha.nsA kI, vahA.N viruddha
nahI.n jAnanA; kyo.nki mAn kaShAyase apaneko U.NchA manavAneke artha vinayAdi na kare vah abhimAn
ni.ndya hI hai aur nirlobhapanese dInatA Adi na kare vah abhimAn prasha.nsA yogya hai.
tathA jaise kahI.n chaturAI kI nindA kI, kahI.n prasha.nsA kI vahA.N viruddha nahI.n jAnanA;
kyo.nki mAyA kaShAyase kisIko Thaganeke artha chaturAI kare.n vah to ni.ndya hI hai aur vivek
sahit yathAsambhav kArya karaneme.n jo chaturAI ho vah shlAghgha hI hai. isIprakAr anyatra jAnanA.

Page 286 of 350
PDF/HTML Page 314 of 378
single page version

-
296 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA ek hI bhAvakI kahI.n to usase utkR^iShTa bhAvakI apekShA nindA kI ho aur kahI.n
usase hIn bhAvakI apekShAse prasha.nsA kI ho vahA.N viruddha nahI.n jAnanA. jaisekisI
shubhakriyAkI jahA.N nindA kI ho vahA.N to usase U.NchI shubhakriyA va shuddhabhAvakI apekShA jAnanA
aur jahA.N prasha.nsA kI ho vahA.N usase nIchI kriyA va ashubhakriyAkI apekShA jAnanA. isI
prakAr anyatra jAnanA.
tathA isaprakAr kisI jIvakI U.Nche jIvakI apekShAse nindA kI ho vahA.N sarvathA nindA
nahI.n jAnanA aur kisIkI nIche jIvakI apekShAse prasha.nsA kI ho so sarvathA prasha.nsA nahI.n jAnanA;
parantu yathAsambhav usakA guN-doSh jAn lenA.
isIprakAr anya vyAkhyAn jis apekShA sahit kiye ho.n us apekShAse unakA artha
samajhanA.
tathA shAstrame.n ek hI shabdakA kahI.n to koI artha hotA hai, kahI.n koI artha hotA hai;
vahA.N prakaraN pahichAnakar usakA sambhavit artha jAnanA. jaisemokShamArgame.n samyagdarshan kahA, vahA.N
darshan shabdakA artha shraddhAn hai aur upayogavarNaname.n darshan shabdakA artha vastukA sAmAnya svarUp
grahaNamAtra hai, tathA indriyavarNaname.n darshan shabdakA artha netra dvArA dekhanA mAtra hai. tathA jaise sUkShma
aur bAdarakA artha
vastuo.nke pramANAdik kathaname.n ChoTe pramANasahit ho usakA nAm sUkShma aur
ba.De pramANasahit ho usakA nAm bAdaraisA hotA hai. tathA pudgalaska.ndhAdike kathaname.n indriyagamya
na ho vah sUkShma aur indriyagamya ho vah bAdaraisA artha hai. jIvAdikake kathaname.n R^iddhi Adike
nimitta binA svayamev na ruke usakA nAm sUkShma aur ruke usakA nAm bAdaraisA artha hai.
vastrAdikake kathaname.n mahInakA nAm sUkShma aur moTekA nAm bAdaraisA artha hai.
tathA pratyakSha shabdakA artha lokavyavahArame.n to indriy dvArA jAnanekA nAm pratyakSha hai,
pramAN bhedo.nme.n spaShTa pratibhAsakA nAm pratyakSha hai, AtmAnubhavanAdime.n apaneme.n avasthA ho usakA
nAm pratyakSha hai. tathA jaise
mithyAdR^iShTike aj~nAn kahA, vahA.N sarvathA j~nAnakA abhAv nahI.n
jAnanA, samyagj~nAnake abhAvase aj~nAn kahA hai. tathA jisaprakAr udIraNA shabdakA artha jahA.N
devAdikake udIraNA nahI.n kahI vahA.N to anya nimittase maraN ho usakA nAm udIraNA hai aur
das karaNo.nke kathaname.n udIraNAkaraN devAyuke bhI kahA hai, vahA.N Uparake niSheko.nkA dravya
udayAvalIme.n diyA jAye usakA nAm udIraNA hai. isIprakAr anyatra yathAsambhav artha jAnanA.
tathA ek hI shabdake pUrva shabda jo.Dnese anek prakAr artha hote hai.n va usI shabdake
anek artha hai.n; vahA.N jaisA sambhav ho vaisA artha jAnanA. jaise‘jIte’ usakA nAm ‘jin’

Page 287 of 350
PDF/HTML Page 315 of 378
single page version

-
AThavA.N adhikAr ][ 297
hai; parantu dharmapaddhatime.n karmashatruko jIte usakA nAm ‘jin’ jAnanA. yahA.N karmashatru shabdako
pahale jo.Dnese jo artha hotA hai vah grahaN kiyA, anya nahI.n kiyA. tathA jaise ‘prAN dhAraN
kare’ usakA nAm ‘jIv’ hai. jahA.N jIvan-maraNakA vyavahAr- apekShA kathan ho vahA.N to indriyAdi
prAN dhAraN kare vah jIv hai; tathA dravyAdikakA nishchay-apekShA nirUpaN ho vahA.N chaitanyaprANako
dhAraN kare vah jIv hai. tathA jaise
samay shabdake anek artha hai.n; vahA.N AtmAkA nAm
samay hai, sarva padArthakA nAm samay hai, kAlakA nAm samay hai, samayamAtra kAlakA nAm samay
hai, shAstrakA nAm samay hai, matakA nAm samay hai. isaprakAr anek artho.nme.n jaisA jahA.N sambhav
ho vaisA vahA.N jAn lenA.
tathA kahI.n to artha-apekShA nAmAdik kahate hai.n, kahI.n rU.Dhi-apekShA nAmAdik kahate hai.n.
jahA.N rU.Dhi-apekShA nAmAdik likhe ho.n vahA.N unakA shabdArtha grahaN nahI.n karanA; parantu usakA
jo rU.DhirUp artha ho vahI grahaN karanA. jaise
samyaktvAdiko dharma kahA vahA.N to yah jIvako
uttam sthAname.n dhAraN karatA hai, isaliye isakA nAm sArtha hai; tathA dharmadravyakA nAm dharma kahA
vahA.N rU.Dhi nAm hai, isakA akSharArtha grahaN nahI.n karanA; parantu is nAmakI dhArak ek vastu
hai, aisA artha grahaN karanA. isI prakAr anyatra jAnanA.
tathA kahI.n shabdakA jo artha hotA ho vah to grahaN nahI.n karanA, parantu vahA.N jo
prayojanabhUt artha ho vah grahaN karanA. jaisekahI.n kisIkA abhAv kahA ho aur vahA.N
ki.nchit sadbhAv pAyA jAye to vahA.N sarvathA abhAv nahI.n grahaN karanA; ki.nchit sadbhAvako
ginakar abhAv kahA hai
aisA artha jAnanA. samyagdR^iShTike rAgAdikakA abhAv kahA, vahA.N
isIprakAr artha jAnanA. tathA nokaShAyakA artha to yah hai ki ‘kaShAyakA niShedh’; parantu
yah artha grahaN nahI.n karanA; yahA.N to krodhAdi samAn yah kaShAy nahI.n hai, ki.nchit kaShAy
hai.n, isalie nokaShAy hai.n
aisA artha grahaN karanA. isIprakAr anyatra jAnanA.
tathA jaise kahI.n kisI yuktise kathan kiyA ho, vahA.N prayojan grahaN karanA. samayasAr
kalash1 me.n yah kahA hai ki ‘‘dhobIke dR^iShTAntavat parabhAvake tyAgakI dR^iShTi yAvat pravR^ittiko prApta
nahI.n huI tAvat yah anubhUti pragaT huI’’; so yahA.N yah prayojan hai ki parabhAvakA tyAg
hote hI anubhUti pragaT hotI hai. lokame.n kisIke Ate hI koI kArya huA ho, vahA.N aisA
kahate hai.n ki ‘yah AyA hI nahI.n aur yah aisA kArya ho gayA.’ aisA hI prayojan yahA.N
grahaN karanA. isIprakAr anyatra jAnanA.
1. avatarati na yAvadvR^ittimatyantavegAdanavamaparabhAvatyAgadR^iShTAntadR^iShTiH.
jhaTiti sakalabhAvairanyadIyairvimuktA svayamiyamanubhUtistAvadAvirbabhUva..29..

Page 288 of 350
PDF/HTML Page 316 of 378
single page version

-
298 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA jaise kahI.n kuCh pramANAdik kahe ho.n, vahA.N vahI nahI.n mAn lenA, parantu prayojan
ho vah jAnanA. j~nAnArNav1 me.n aisA kahA hai‘is kAlame.n do-tIn satpuruSh hai.n’; so niyamase
itane hI nahI.n hai.n, parantu yahA.N ‘tho.De hai.n’ aisA prayojan jAnanA. isI prakAr anyatra jAnanA.
isI rIti sahit aur bhI anek prakAr shabdo.nke artha hote hai.n, unako yathAsambhav
jAnanA, viparIt artha nahI.n jAnanA.
tathA jo upadesh ho, use yathArtha pahichAnakar jo apane yogya upadesh ho use a.ngIkAr
karanA. jaisevaidyak shAstro.nme.n anek auShadhiyA.N kahI hai.n, unako jAne; parantu grahaN unhI.nkA
kare jinase apanA rog dUr ho. apaneko shItakA rog ho to uShNa auShadhikA hI grahaN
kare, shItal auShadhikA grahaN na kare; yah auShadhi auro.nko kAryakArI hai, aisA jAne.
usIprakAr jainashAstro.nme.n anek upadesh hai.n, unhe.n jAne; parantu grahaN usIkA kare jisase apanA
vikAr dUr ho jAye. apaneko jo vikAr ho usakA niShedh karanevAle upadeshako grahaN kare,
usake poShak upadeshako grahaN na kare; yah upadesh auro.nko kAryakArI hai, aisA jAne.
yahA.N udAharaN kahate hai.njaise shAstro.nme.n kahI.n nishchayapoShak upadesh hai, kahI.n vyavahArapoShak
upadesh hai. vahA.N apaneko vyavahArakA Adhikya ho to nishchayapoShak upadeshakA grahaN karake
yathAvat pravarte aur apaneko nishchayakA Adhikya ho to vyavahArapoShak upadeshakA grahaN karake
yathAvat pravarte. tathA pahale to vyavahArashraddhAnake kAraN Atmaj~nAnase bhraShTa ho rahA thA, pashchAt
vyavahAr upadeshakI hI mukhyatA karake Atmaj~nAnakA udyam na kare; athavA pahale to nishchayashraddhAnake
kAraN vairAgyase bhraShTa hokar svachChandI ho rahA thA, pashchAt nishchay upadeshakI hI mukhyatA karake
viShay-kaShAyakA poShaN karatA hai. isaprakAr viparIt upadesh grahaN karanese burA hI hotA hai.
tathA jaise AtmAnushAsan2 me.n aisA kahA hai ki ‘‘tU guNavAn hokar doSh kyo.n lagAtA
hai? doShavAn honA thA to doShamay hI kyo.n nahI.n huA?’’ so yadi jIv Ap to guNavAn
ho aur koI doSh lagatA ho vahA.N vah doSh dUr karaneke liye us upadeshako a.ngIkAr karanA.
tathA Ap to doShavAn hai aur is upadeshakA grahaN karake guNavAn puruSho.nko nIchA dikhalAye
1. duHpraj~nAbalaluptavastunichayA vij~nAnashUnyAshayAH.
vidyante pratimandira.n nijanijasvArthodyatA dehinaH..
AnandAmR^itasindhushIkarachayairnirvApya janmajvara.n.
ye muktervadanenduvIkShaNaparAste santi dvitrA yadi..24..
2. he chandramaH kimiti lA~nChanavAnabhUstva.n. tadvAn bhaveH kimiti tanmay ev nAbhUH.
ki.n jyotsnayA malamala.n tav ghoShayantyA. svarbhAvannanu tathA sati nA.asi lakShyaH..140..

Page 289 of 350
PDF/HTML Page 317 of 378
single page version

-
AThavA.N adhikAr ][ 299
to burA hI hogA. sarvadoShamay honese to ki.nchit doSharUp honA burA nahI.n hai, isaliye tujhase
to vah bhalA hai. tathA yahA.N yah kahA hai ki ‘‘tU doShamay hI kyo.n nahI.n huA?’’ so
yah to tarka kiyA hai, kahI.n sarvadoShamay honeke artha yah upadesh nahI.n hai. tathA yadi guNavAnakI
ki.nchit doSh hone par nindA hai to sarva doSharahit to siddha hai.n; nichalI dashAme.n to koI guN
hotA hI hai.
yahA.N koI kaheaisA hai to ‘‘munili.ng dhAraN karake ki.nchit parigrah rakhe vah bhI
nigod jAtA hai’’aisA ShaTpAhu.D.h.h1 me.n kaise kahA hai?
uttaraHU.NchI padavI dhAraN karake us padame.n sambhavit nahI.n hai.n aise nIche kArya kare
to pratij~nAbha.ngAdi honese mahAdoSh lagatA hai aur nIchI padavIme.n vahA.N sambhavit aise guN-doSh
ho.n, vahA.N usakA doSh grahaN karanA yogya nahI.n hai
aisA jAnanA.
tathA upadeshasiddhAntaratnamAlA2 me.n kahA hai‘Aj~nAnusAr upadesh denevAlekA krodh bhI
kShamAkA bha.nDAr hai’; parantu yah upadesh vaktAko grahaN karane yogya nahI.n hai. is upadeshase
vaktA krodh karatA rahe to usakA burA hI hogA. yah upadesh shrotAo.nke grahaN karane yogya
hai. kadAchit vaktA krodh karake bhI sachchA upadesh de to shrotA guN hI mAne.nge. isIprakAr
anyatra jAnanA.
tathA jaise kisIko ati shItA.ng rog ho, usake artha ati uShNa rasAdik auShadhiyA.N
kahI hai.n; un auShadhiyo.nko jisake dAh ho va tuchCha shIt ho vah grahaN kare to duHkh hI
pAyegA. isIprakAr kisIke kisI kAryakI ati mukhyatA ho usake artha usake niShedhakA ati
khI.nchakar upadesh diyA ho; use jisake us kAryakI mukhyatA na ho va tho.DI mukhyatA ho
vah grahaN kare to burA hI hogA.
yahA.N udAharaNjaise kisIke shAstrAbhyAsakI ati mukhyatA hai aur AtmAnubhavakA udyam
hI nahI.n hai, usake artha bahut shAstrAbhyAsakA niShedh kiyA hai. tathA jisake shAstrAbhyAs
nahI.n hai va tho.DA shAstrAbhyAs hai, vah jIv us upadeshase shAstrAbhyAs Cho.D.h.h de aur AtmAnubhavame.n
upayog na rahe tab usakA to burA hI hogA.
1jahajAyarUvasariso tilatusametta.n Na gihadi hatthesu.
jai lei appabahuya.n tatto puN jAi Niggodam..18.. (sUtrapAhu.D.h.h)
2. rosovi khamAkoso sutta.n bhAsa.nt jassaNadhaNasya.
ussutteN khamAviy dos mahAmoh AvAso..14..

Page 290 of 350
PDF/HTML Page 318 of 378
single page version

-
300 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA jaise kisIke yaj~nasnAnAdi dvArA hi.nsAse dharma mAnanekI mukhyatA hai, usake artha
‘yadi pR^ithvI ulaT jAye tab bhI hi.nsA karanese puNyaphal nahI.n hotA’aisA upadesh diyA hai.
tathA jo jIv pUjanAdi kAryo.n dvArA ki.nchit hi.nsA lagAtA hai aur bahut puNya upajAtA hai,
vah jIv is upadeshase pUjanAdi kArya Cho.D.h.h de aur hi.nsArahit sAmAyikAdi dharmame.n lage nahI.n
tab usakA to burA hI hogA. isIprakAr anyatra jAnanA.
tathA jaise koI auShadhi guNakArI hai; parantu apaneko jab tak us auShadhise hit
ho tab tak usakA grahaN kare; yadi shIt miTAne par bhI uShNa auShadhikA sevan karatA hI
rahe to ulTA rog hogA. usIprakAr koI dharmakArya hai; parantu apaneko jab tak us dharmakAryase
hit ho tab tak usakA grahaN kare; yadi uchcha dashA hone par nichalI dashA sambandhI dharmake
sevaname.n lage to ulTA vikAr hI hogA.
yahA.N udAharaNjaise pAp miTAneke artha pratikramaNAdi dharmakArya kahe hai.n; parantu
AtmAnubhav hone par pratikramaNAdikA vikalpa kare to ulTA vikAr ba.DhegA; isIse samayasArame.n
pratikramaNAdikako viSh kahA hai. tathA jaise avratIko karane yogya prabhAvanAdi dharmakArya kahe
hai.n, unhe.n vratI hokar kare to pAp hI bA.NdhegA. vyApArAdi Arambha Cho.Dkar chaityAlayAdi kAryo.nkA
adhikArI ho yah kaise banegA? isIprakAr anyatra bhI jAnanA.
tathA jaise pAkAdik auShadhiyA.N puShTakArI hai.n, parantu jvaravAn unhe.n grahaN kare to mahAdoSh
utpanna ho; usIprakAr U.NchA dharma bahut bhalA hai, parantu apane vikArabhAv dUr na ho.n aur
U.Nche dharmakA grahaN kare to mahAn doSh utpanna hogA. yahA.N udAharaN
jaise apanA ashubh
vikAr bhI nahI.n ChUTA ho aur nirvikalpa dashAko a.ngIkAr kare to ulTA vikAr ba.DhegA;
tathA bhojanAdi viShayo.nme.n Asakta ho aur ArambhatyAgAdi dharmako a.ngIkAr kare to doSh hI
utpanna hogA. tathA jaise vyApArAdi karanekA vikAr to ChUTe nahI.n aur tyAgake bheSharUp dharma
a.ngIkAr kare to mahAn doSh utpanna hogA. isIprakAr anyatra jAnanA.
isI prakAr aur bhI sachche vichArase upadeshako yathArtha jAnakar a.ngIkAr karanA. bahut
vistAr kahA.N tak kahe.n; apaneko samyagj~nAn hone par svaya.n hI ko yathArtha bhAsit hotA hai.
upadesh to vachanAtmak hai tathA vachan dvArA anek artha yugapat nahI.n kahe jAte; isaliye upadesh
to ek hI arthakI mukhyatAsahit hotA hai.
tathA jis arthakA jahA.N varNan hai, vahA.N usIkI mukhyatA hai, dUsare arthakI vahI.n mukhyatA
kare to dono.n upadesh dR^i.Dh.h.h nahI.n ho.nge; isaliye upadeshame.n ek arthako dR^i.Dh.h.h kare; parantu sarva
jinamatakA chihna syAdvAd hai aur ‘syAt’ padakA artha ‘katha.nchit’ hai; isaliye jo upadesh ho

Page 291 of 350
PDF/HTML Page 319 of 378
single page version

-
AThavA.N adhikAr ][ 301
use sarvathA nahI.n jAn lenA. upadeshake arthako jAnakar vahA.N itanA vichAr karanA ki yah
upadesh kis prakAr hai, kis prayojan sahit hai, kis jIvako kAryakArI hai? ityAdi vichAr
karake usakA yathArtha artha grahaN kare. pashchAt apanI dashA dekhe. jo upadesh jisaprakAr
apaneko kAryakArI ho use usI prakAr Ap a.ngIkAr kare; aur jo upadesh jAnane yogya
hI ho to use yathArtha jAn le. isaprakAr upadeshake phalako prApta kare.
yahA.N koI kahejo tuchChabuddhi itanA vichAr na kar sake vah kyA kare?
uttaraHjaise vyApArI apanI buddhike anusAr jisame.n samajhe so tho.DA yA bahut vyApAr kare,
parantu naphA-nukasAnakA j~nAn to avashya honA chAhiye. usIprakAr vivekI apanI buddhike anusAr
jisame.n samajhe so tho.DA yA bahut upadeshako grahaN kare, parantu mujhe yah kAryakArI hai, yah kAryakArI
nahI.n hai
itanA to j~nAn avashya honA chAhiye. so kArya to itanA hai ki yathArtha shraddhAn-j~nAn karake
rAgAdi ghaTAnA. so yah kArya apanA siddha ho usI upadeshakA prayojan grahaN kare; visheSh j~nAn
na ho to prayojanako to nahI.n bhUle; itanI sAvadhAnI avashya honA chAhiye. jisame.n apane hitakI
hAni ho, usaprakAr upadeshakA artha samajhanA yogya nahI.n hai.
isaprakAr syAdvAdadR^iShTi sahit jainashAstro.nkA abhyAs karanese apanA kalyAN hotA hai.
yahA.N koI prashna kare
jahA.N anya-anya prakAr sambhavit ho.n vahA.N to syAdvAd sambhav
hai; parantu ek hI prakArase shAstrame.n paraspar virodh bhAsit ho vahA.N kyA kare.n? jaise
prathamAnuyogame.n ek tIrtha.nkarake sAth hajAro.n mokSha gaye batalAye hai.n; karaNAnuyogame.n Chah mahinA
ATh samayame.n Chah sau ATh jIv mokSha jAte hai.n
aisA niyam kahA hai. prathamAnuyogame.n aisA
kathan kiyA hai ki dev-devA.nganA utpanna hokar phi ra marakar sAth hI manuShyAdi paryAyame.n utpanna
hote hai.n. karaNAnuyogame.n devakI Ayu sAgaro.npramAN aur devA.nganAkI Ayu palyo.npramAN kahI
hai.
ityAdi vidhi kaise milatI hai?
uttaraHkaraNAnuyogame.n jo kathan hai vah to tAratamya sahit hai aur anya anuyogame.n
kathan prayojanAnusAr hai; isaliye karaNAnuyogakA kathan to jis prakAr kiyA hai usI prakAr
hai; auro.nke kathanakI jaise vidhi mile vaise milA lenA. hajAro.n muni tIrtha.nkarake sAth mokSha
gaye batalAye, vahA.N yah jAnanA ki ek hI kAlame.n itane mokSha nahI.n gaye hai.n, parantu jahA.N
tIrtha.nkar gamanAdi kriyA miTAkar sthir hue, vahA.N unake sAth itane muni tiShThe, phi ra Age-
pIChe mokSha gaye. isaprakAr prathamAnuyog aur karaNAnuyogakA virodh dUr hotA hai. tathA dev-
devA.nganA sAth utpanna hue, phi ra devA.nganAne chayakar bIchame.n anya paryAye.n dhAraN kI.n, unakA prayojan

Page 292 of 350
PDF/HTML Page 320 of 378
single page version

-
302 ] [ mokShamArgaprakAshak
na jAnakar kathan nahI.n kiyA. phi ra ve sAth manuShyaparyAyame.n utpanna hue. isaprakAr vidhi
milAnese virodh dUr hotA hai. isIprakAr anyatra vidhi milA lenA.
phi ra prashna hai ki isaprakArake kathano.nme.n bhI kisI prakAr vidhi milatI hai. parantu
kahI.n neminAth svAmIkA saurIpurame.n, kahI.n dvArAvatIme.n janma kahA; tathA rAmachandrAdikakI kathA anya-
anya prakArase likhI hai ityAdi; ekendriyAdiko kahI.n sAsAdan guNasthAn likhA, kahI.n nahI.n
likhA ityAdi;
in kathano.nkI vidhi kisaprakAr milegI?
uttaraHisaprakAr virodh sahit kathan kAladoShase hue hai.n. is kAlame.n pratyakShaj~nAnI
va bahushruto.nkA to abhAv huA aur alpabuddhi gra.nth karaneke adhikArI hue unako bhramase koI
artha anyathA bhAsit huA usako aise likhA; athavA is kAlame.n kitane hI jainamatame.n bhI
kaShAyI hue hai.n so unho.nne koI kAraN pAkar anyathA kathan likhe hai.n. isaprakAr anyathA
kathan hue, isaliye jainashAstro.nme.n virodh bhAsit hone lagA.
jahA.N virodh bhAsit ho vahA.N itanA karanA ki yah kathan karanevAle bahut prAmANik
hai.n yA yah kathan karanevAle bahut prAmANik hai.n? aise vichAr karake ba.De AchAryAdiko.nkA kahA
huA kathan pramAN karanA. tathA jinamatake bahut shAstra hai.n unakI AmnAy milAnA. jo
kathan paramparA AmnAyase mile us kathanako pramAN karanA. is prakAr vichAr karane par bhI
satya-asatyakA nirNay na ho sake to ‘jaise kevalIko bhAsit hue hai.n vaise pramAN hai.n’ aisA
mAn lenA, kyo.nki devAdikakA va tattvo.nkA nirdhAr hue binA to mokShamArga hotA nahI.n hai.
usakA to nirdhAr bhI ho sakatA hai, isaliye koI unakA svarUp viruddha kahe to Apako
hIe bhAsit ho jAyegA. tathA anya kathanakA nirdhAr na ho, yA sa.nshayAdi rahe.n, yA anyathA
bhI jAnapanA ho jAye; aur kevalIkA kahA pramAN hai
aisA shraddhAn rahe to mokShamArgame.n vighna
nahI.n hai, aisA jAnanA.
yahA.N koI tarka kare ki jaise nAnAprakArake kathan jinamatame.n kahe hai.n vaise anyamatame.n
bhI kathan pAye jAte hai.n. so apane matake kathanakA to tumane jis-tisaprakAr sthApan kiyA
aur anyamatame.n aise kathanako tum doSh lagAte ho? yah to tumhe.n rAg-dveSh hai?
samAdhAnaHkathan to nAnAprakArake ho.n aur ek hI prayojanakA poShaN kare.n to koI
doSh nahI.n, parantu kahI.n kisI prayojanakA aur kahI.n kisI prayojanakA poShaN kare.n to doSh
hI hai. ab, jinamatame.n to ek rAgAdi miTAnekA prayojan hai; isaliye kahI.N bahut rAgAdi
Chu.DAkar tho.De rAgAdi karAneke prayojanakA poShaN kiyA hai, kahI.n sarva rAgAdi miTAneke prayojanakA