Moksha-Marg Prakashak-Hindi (itrans transliteration). Dusara Adhyay.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 19

 

Page -7 of 350
PDF/HTML Page 21 of 378
single page version

-
AchAryaupAdhyAysAdhukA sAmAnya svarUp
ab, AchAryaupAdhyAysAdhuke svarUpakA avalokan karate hai.nH
jo virAgI hokar, samasta parigrahakA tyAg karake, shuddhopayogarUp munidharma a.ngIkAr
karakea.ntara.ngame.n to us shuddhopayog dvArA apaneko AparUp anubhav karate hai.n, paradravyame.n
aha.nbuddhi dhAraN nahI.n karate, tathA apane j~nAnAdik svabhAvako hI apanA mAnate hai.n, parabhAvo.nme.n
mamatva nahI.n karate, tathA jo paradravya va unake svabhAv j~nAname.n pratibhAShit hote hai.n unhe.n jAnate
to hai.n, parantu iShTa-aniShTa mAnakar uname.n rAg-dveSh nahI.n karate; sharIrakI anek avasthAe.N hotI
hai.n, bAhya nAnA nimitta banate hai.n, parantu vahA.N kuCh bhI sukh-duHkh nahI.n mAnate; tathA apane
yogya bAhya kriyA jaise banatI hai.n vaise banatI hai.n, khI.nchakar unako nahI.n karate; tathA apane
upayogako bahut nahI.n bhramAte hai.n, udAsIn hokar nishchalavR^ittiko dhAraN karate hai.n; tathA kadAchit
ma.ndarAgake udayase shubhopayog bhI hotA hai
usase jo shuddhopayogake bAhya sAdhan hai.n uname.n
anurAg karate hai.n, parantu us rAgabhAvako hey jAnakar dUr karanA chAhate hai.n; tathA tIvra kaShAyake
udayakA abhAv honese hi.nsAdirUp ashubhopayog pariNatikA to astitva hI nahI.n rahA hai; tathA
aisI antara.ng (avasthA) hone par bAhya digambar saumyamudrAdhArI hue hai.n, sharIrakA sa.NvAranA Adi
vikriyAo.nse rahit hue hai.n, vanakhaNDAdime.n vAs karate hai.n, aTThAIs mUlaguNo.nkA akhaNDit pAlan
karate hai.n; bAIs parIShaho.nko sahan karate hai.n, bArah prakArake tapo.nko Adarate hai.n, kadAchit
dhyAnamudrA dhAraN karake pratimAvat nishchal hote hai.n, kadAchit adhyayanAdik bAhya dharmakriyAo.nme.n
pravartate hai.n, kadAchit munidharmake sahakArI sharIrakI sthitike hetu yogya AhAr-vihArAdi kriyAo.nme.n
sAvadhAn hote hai.n.
aise jain muni hai.n un sabakI aisI hI avasthA hotI hai.
AchAryakA svarUp
uname.n jo samyagdarshan-samyagj~nAn-samyakchAritrakI adhikatAse pradhAn pad prApta karake sa.nghame.n
nAyak hue hai.n; tathA jo mukhyarUpase to nirvikalpa svarUpAcharaName.n hI magna hai aur jo kadAchit
dharmake lobhI anya jIv-yAchak unako dekhakar rAg a.nshake udayase karuNAbuddhi ho to unako
dharmopadesh dete hai.n, jo dIkShAgrAhak hai.n unako dIkShA dete hai.n, jo apane doSho.nko pragaT karate
hai.n, unako prAyashchitta vidhise shuddha karate hai.n.
aise AcharaN acharAnevAle AchArya unako hamArA namaskAr ho.
pahalA adhikAr ][ 3

Page -6 of 350
PDF/HTML Page 22 of 378
single page version

-
upAdhyAyakA svarUp
tathA jo bahut jain-shAstro.nke j~nAtA hokar sa.nghame.n paThan-pAThanake adhikArI hue hai.n; tathA
jo samasta shAstro.nkA prayojanabhUt artha jAn ekAgra ho apane svarUpako dhyAte hai.n, aur yadi
kadAchit kaShAy a.nshake udayase vahA.N upayog sthir na rahe to un shAstro.nko svaya.n pa.Dhte hai.n
tathA anya dharmabuddhiyo.nko pa.DhAte hai.n.
aise samIpavartI bhavyo.nko adhyayan karAnevAle upAdhyAy, unako hamArA namaskAr ho.
sAdhukA svarUp
punashcha, in do padavI dhArako.nke binA anya samasta jo munipadake dhArak hai.n tathA jo
AtmasvabhAvako sAdhate hai.n; jaise apanA upayog paradravyame.n iShTa-aniShTapanA mAnakar pha.Nse nahI.n va
bhAge nahI.n vaise upayogako sadhAte hai.n aur bAhyame.n unake sAdhanabhUt tapashcharaNAdi kriyAo.nme.n pravartate
hai.n tathA kadAchit bhakti
va.ndanAdi kAryo.nme.n pravartate hai.n.
aise AtmasvabhAvake sAdhak sAdhu hai.n, unako hamArA namaskAr ho.
pUjyatvakA kAraN
is prakAr in araha.ntAdikA svarUp hai so vItarAg-vij~nAnamay hai. usahIke dvArA
araha.ntAdik stutiyogya mahAn hue hai.n. kyo.nki jIvatattvakI apekShA to sarva hI jIv samAn
hai.n, parantu rAgAdi vikAro.nse va j~nAnakI hInatAse to jIv nindAyogya hote hai.n aur rAgAdikakI
hInatAse va j~nAnakI visheShatAse stutiyogya hote hai.n; so araha.nt-siddho.nke to sampUrNa rAgAdikI
hInatA aur j~nAnakI visheShatA honese sampUrNa vItarAg-vij~nAnabhAv sa.nbhav hai aur AchArya,
upAdhyAy tathA sAdhuo.nko ekadesh rAgAdikakI hInatA aur j~nAnakI visheShatA honese ekadesh
vItarAg-vij~nAn sa.nbhav hai.
isaliye un araha.ntAdikako stutiyogya mahAn jAnanA.

punashcha, ye jo araha.ntAdik pad hai.n uname.n aisA jAnanA ki
mukhyarUpase to tIrtha.nkarakA
aur gauNarUpase sarvakevalIkA prAkR^it bhAShAme.n araha.nt tathA sa.nskR^itame.n arhat aisA nAm jAnanA.
tathA chaudahave.n guNasthAnake ana.ntar samayase lekar siddha nAm jAnanA. punashcha, jinako AchAryapad
huA ho ve sa.nghame.n rahe.n athavA ekAkI AtmadhyAn kare.n athavA ekAvihArI ho.n athavA AchAryo.nme.n
bhI pradhAnatAko prApta karake gaNadharapadavIke dhArak ho.n
un sabakA nAm AchArya kahate hai.n.
punashcha, paThan-pAThan to anya muni bhI karate hai.n, parantu jinako AchAryo.n dvArA diyA gayA
4 ] [ mokShamArgaprakAshak

Page -5 of 350
PDF/HTML Page 23 of 378
single page version

-
upAdhyAyapad prApta huA ho ve AtmadhyAnAdi kArya karate hue bhI upAdhyAy hI nAm pAte
hai.n. tathA jo padavIdhArak nahI.n hai.n ve sarva muni sAdhusa.nj~nAke dhArak jAnanA.
yahA.N aisA niyam nahI.n hai kipa.nchAchAro.nse AchAryapad hotA hai, paThan-pAThanase
upAdhyAyapad hotA hai, mUlaguNo.nke sAdhanase sAdhupad hotA hai; kyo.nki ye kriyAe.N to sarva muniyo.nke
sAdhAraN hai.n, parantu shabdanayase unakA akSharArtha vaise kiyA jAtA hai. samabhirU.Dhnayase padavIkI
apekShA hI AchAryAdik nAm jAnanA. jisaprakAr shabdanayase jo gaman kare use gAy kahate
hai.n, so gaman to manuShyAdik bhI karate hai.n; parantu samabhirU.Dhnayase paryAy-apekShA nAm hai. usahI
prakAr yahA.N samajhanA.
yahA.N siddho.nse pahale araha.nto.nko namaskAr kiyA so kyA kAraN ? aisA sa.ndeh utpanna
hotA hai. usakA samAdhAn yah haiHnamaskAr karate hai.n so apanA prayojan sadhanekI apekShAse
karate hai.n; so araha.nto.nse upadeshAdikakA prayojan visheSh siddha hotA hai, isaliye pahale namaskAr
kiyA hai.
isaprakAr araha.ntAdikakA svarUp chi.ntavan kiyA, kyo.nki svarUp chi.ntavan karanese visheSh
kAryasiddhi hotI hai. punashcha, in araha.ntAdikako pa.nchaparameShTI kahate hai.n; kyo.nki jo sarvotkR^iShTa
iShTa ho usakA nAm parameShTa hai. pa.nch jo parameShTa unakA samAhAr-samudAy usakA nAm pa.nchaparameShTI
jAnanA.
punashchaR^iShabh, ajit, sa.nbhav, abhinandan, sumati, padmaprabh, supArshva, chandraprabh,
puShpadanta, shItal, shreyA.ns, vAsupUjya, vimal, ana.nt, dharma, shA.nti, kunthu, ar, malli, munisuvrat,
nami, nemi, pArshva, varddhamAn nAmake dhArak chaubIs tIrtha.nkar is bharatakShetrame.n vartamAn dharmatIrthake
nAyak hue hai.n; garbha, janma, tap, j~nAn, nirvAN kalyANako.nme.n indrAdiko.n dvArA visheSh pUjya hokar
ab siddhAlayame.n virAjamAn hai.n; unhe.n hamArA namaskAr ho.
punashchasIma.ndhar, yugama.ndhar, bAhu, subAhu, sa.njAtak, svaya.nprabh, vR^iShabhAnan, ana.ntavIrya,
sUraprabh, vishAlakIrti, vajradhar, chandrAnan, chandrabAhu, bhuja.ngam, Ishvar, nemiprabh, vIrasen, mahAbhadra,
devayash, ajitavIrya nAmake dhArak bIs tIrtha.nkar pa.nchameru sambandhI videh kShetro.nme.n vartamAname.n
kevalaj~nAn sahit virAjamAn hai.n; unhe.n hamArA namaskAr ho.
yadyapi parameShTIpadame.n inakA garbhitapanA hai tathApi vidyamAnakAlame.n inakI visheShatA jAnakar
alag namaskAr kiyA hai.
punashcha, trilokame.n jo akR^itrim jinabimba virAjamAn hai.n, madhyalokame.n vidhipUrvak kR^itrim
pahalA adhikAr ][ 5

Page -4 of 350
PDF/HTML Page 24 of 378
single page version

-
jinabimba virAjamAn hai.n; jinake darshanAdikase ek dharmopadeshake binA anya apane hitakI siddhi
jaise tIrtha.nkar
kevalIke darshanAdikase hotI hai vaise hI hotI hai; un jinabimbo.nko hamArA namaskAr
ho.
punashcha, kevalIkI divyadhvani dvArA diye gaye upadeshake anusAr gaNadhar dvArA rache gaye
a.ng-prakIrNak, unake anusAr anya AchAryAdiko.n dvArA rache gaye gra.nthAdikaise ye sab
jinavachan hai.n; syAdvAd chihna dvArA pahichAnane yogya hai.n, nyAyamArgase aviruddha hai.n isaliye prAmANik
hai.n; jIvako tattvaj~nAnakA kAraN hai.n, isaliye upakArI hai.n; unhe.n hamArA namaskAr ho.
punashchachaityAlay, AryikA, utkR^iShTa shrAvak Adi dravya; tIrthakShetrAdi kShetra; kalyANakAl
Adi kAl tathA ratnatray Adi bhAv; jo mere namaskAr karane yogya hai.n, unhe.n namaskAr karatA
hU.N, tathA jo ki.nchit vinay karane yogya hai.n, unakI yathAyogya vinay karatA hU.N.
is prakAr apane iShTo.nkA sanmAn karake ma.ngal kiyA hai.
ab, ve araha.ntAdik iShTa kaise hai.n so vichAr karate hai.nH
jisake dvArA sukh utpanna
ho tathA duHkhakA vinAsh ho us kAryakA nAm prayojan hai; aur jisake dvArA us prayojanakI
siddhi ho vahI apanA iShTa hai. so hamAre is avasarame.n vItarAg-visheShaj~nAnakA honA vahI prayojan
hai, kyo.nki usake dvArA nirAkul sachche sukhakI prApti hotI hai aur sarva AkulatArUp duHkhakA
nAsh hotA hai.
araha.ntAdikase prayojanasiddhi
punashcha, is prayojanakI siddhi araha.ntAdik dvArA hotI hai. kis prakAr ? so vichArate
hai.nH
AtmAke pariNAm tIn prakArake hai.nsa.nklesh, vishuddha aur shuddha. vahA.N tIvra kaShAyarUp
sa.nklesh hai.n, ma.nd kaShAyarUp vishuddha hai.n, tathA kaShAyarahit shuddha hai.n. vahA.N vItarAg-visheShaj~nAnarUp
apane svabhAvake ghAtak jo j~nAnAvaraNAdi ghAtiyA karma hai.n; unakA sa.nklesh pariNAmo.n dvArA to
tIvra bandha hotA hai, aur vishuddha pariNAmo.n dvArA ma.nd ba.ndh hotA hai, tathA vishuddha pariNAm
prabal ho.n to pUrvakAlame.n jo tIvra ba.ndh huA thA usako bhI ma.nd karatA hai. shuddha pariNAmo.n
dvArA ba.ndh nahI.n hotA, keval unakI nirjarA hI hotI hai. araha.ntAdike prati stavanAdirUp jo
bhAv hote hai.n, ve kaShAyo.nkI ma.ndatA sahit hI hote hai.n, isaliye ve vishuddha pariNAm hai.n. punashcha,
samasta kaShAy miTAnekA sAdhan hai.n, isaliye shuddha pariNAmakA kAraN hai.n; so aise pariNAmo.nse
6 ] [ mokShamArgaprakAshak

Page -3 of 350
PDF/HTML Page 25 of 378
single page version

-
apane ghAtak ghAtikarmakI hInatA honese sahaj hI vItarAg-visheShaj~nAn pragaT hotA hai. jitane
a.nsho.nme.n vah hIn ho utane a.nsho.nme.n yah pragaT hotA hai.
is prakAr araha.ntAdik dvArA apanA
prayojan siddha hotA hai.
athavA araha.ntAdike AkArakA avalokan karanA yA svarUp vichAr karanA yA vachan
sunanA yA nikaTavartI honA yA unake anusAr pravartan karanAityAdi kArya tatkAl hI
nimittabhUt hokar rAgAdikako hIn karate hai.n, jIv-ajIvAdike visheSh j~nAnako utpanna karate
hai.n.
isaliye aise bhI araha.ntAdik dvArA vItarAg-visheShaj~nAnarUp prayojanakI siddhi hotI hai.
yahA.N koI kahe ki inake dvArA aise prayojanakI to siddhi is prakAr hotI hai, parantu
jisase indriyajanit sukh utpanna ho tathA duHkhakA vinAsh hoaise bhI prayojanakI siddhi
inake dvArA hotI hai yA nahI.n ? usakA samAdhAnaH
jo araha.ntAdike prati stavanAdirUp vishuddha pariNAm hote hai.n unase aghAtiyA karmo.nkI
sAtA Adi puNyaprakR^itiyo.nkA bandha hotA hai; aur yadi ve pariNAm tIvra ho.n to pUrvakAlame.n
jo asAtA Adi pApaprakR^itiyo.nkA bandha huA thA unhe.n bhI manda karatA hai athavA naShTa karake
puNyaprakR^itirUp pariNamit karatA hai; aur us puNyakA uday hone par svayamev indriyasukhakI
kAraNabhUt sAmagrI prApta hotI hai tathA pApakA uday dUr hone par svayamev duHkhakI kAraNabhUt
sAmagrI dUr ho jAtI hai.
is prakAr is prayojanakI bhI siddhi unake dvArA hotI hai.
athavA jinashAsanake bhakta devAdik hai.n ve us bhakta puruShako anek indriyasukhakI kAraNabhUt
sAmagriyo.nkA sa.nyog karAte hai.n aur duHkhakI kAraNabhUt sAmagriyo.nko dUr karate hai.n.
is
prakAr bhI is prayojanakI siddhi un araha.ntAdik dvArA hotI hai. parantu is prayojanase kuCh
bhI apanA hit nahI.n hotA;
kyo.nki yah AtmA kaShAyabhAvo.nse bAhya sAmagriyo.nme.n iShTa
aniShTapanA
mAnakar svaya.n hI sukhduHkhakI kalpanA karatA hai. kaShAyake binA bAhya sAmagrI kuCh sukh
duHkhakI dAtA nahI.n hai. tathA kaShAy hai so sarva AkulatAmay hai, isaliye indriyajanit sukhakI
ichChA karanA aur duHkhase DaranA yah bhram hai.
punashcha, is prayojanake hetu araha.ntAdikakI bhakti karanese bhI tIvra kaShAy honeke kAraN
pApaba.ndh hI hotA hai, isaliye apaneko is prayojanakA arthI honA yogya nahI.n hai.
araha.ntAdikakI bhakti karanese aise prayojan to svayamev hI siddha hote hai.n.
isaprakAr araha.ntAdik param iShTa mAnane yogya hai.n.
pahalA adhikAr ][ 7

Page -2 of 350
PDF/HTML Page 26 of 378
single page version

-
8 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA ve araha.ntAdik hI param ma.ngal hai.n. uname.n bhaktibhAv honese param ma.ngal hotA
hai. ‘ma.ng’ arthAt sukh, use ‘lAti’ arthAt detA hai; athavA ‘ma.n’ arthAt pAp, use ‘gAlayati’
arthAt gAle, dUr kare usakA nAm ma.ngal hai. is prakAr unake dvArA pUrvokta prakArase dono.n
kAryo.nkI siddhi hotI hai, isaliye unake param ma.ngalapanA sa.nbhav hai.
ma.ngalAcharaN karanekA kAraN
yahA.N koI pUChe kipratham gra.nthake Adime.n ma.ngal hI kiyA so kyA kAraN hai ? usakA
uttaraHsukhase gra.nthakI samApti ho, pApake kAraN koI vighna na ho, isaliye yahA.N pratham ma.ngal
kiyA hai.
yahA.N tarkajo anyamatI isaprakAr ma.ngal nahI.n karate hai.n unake bhI granthakI samApti
tathA vighnakA na honA dekhate hai.n vahA.N kyA hetu hai ? usakA samAdhAnaHanyamatI jo grantha
karate hai.n usame.n mohake tIvra udayase mithyAtvakaShAyabhAvo.nkA poShaN karanevAle viparIt artho.nko
dharate (rakhate) hai.n, isaliye usakI nirvighna samApti to aise ma.ngal kiye binA hI ho. yadi
aise ma.ngalo.nse moh ma.nd ho jAye to vaisA viparIt kArya kaise bane ? tathA ham bhI grantha karate
hai.n usame.n mohakI ma.ndatAke kAraN vItarAg tattvaj~nAnakA poShaN karanevAle artho.nko dhare.nge (rakhe.nge);
usakI nirvighna samApti aise ma.ngal karanese hI ho. yadi aise ma.ngal na kare.n to mohakI tIvratA
rahe, tab aisA uttam kArya kaise bane ?
punashcha, vah kahatA hai kiaise to mAne.nge; parantu koI aisA ma.ngal nahI.n karatA usake
bhI sukh dikhAI detA hai, pApakA uday nahI.n dikhAI detA aur koI aisA ma.ngal karatA hai
usake bhI sukh nahI.n dikhAI detA, pApakA uday dikhAI detA hai
isaliye pUrvokta ma.ngalapanA
kaise bane ? usase kahate hai.nH
jIvo.nke sa.nkleshvishuddha pariNAm anek jAtike hai.n. unake dvArA anek kAlo.nme.n pahale
ba.Ndhe hue karma ek kAlame.n uday Ate hai.n. isaliye jis prakAr pUrvame.n bahut dhanakA sa.nchay
ho usake binA kamAe bhI dhan dikhAI detA hai aur R^iN dikhAI nahI.n detA, tathA jisake
pUrvame.n R^iN bahut ho usake dhan kamAne par bhI R^iN dikhAI detA hai dhan dikhAI nahI.n detA;
parantu vichAr karanese kamAnA to dhanahIkA kAraN hai, R^iNakA kAraN nahI.n hai. usI prakAr
jisake pUrvame.n bahut puNya ba.ndh huA ho usake yahA.N aisA ma.ngal kiye binA bhI sukh dikhAI
detA hai, pApakA uday dikhAI nahI.n detA. aur jisake pUrvame.n bahut pApaba.ndh huA ho usake
yahA.N aisA ma.ngal karane par bhI sukh dikhAI nahI.n detA, pApakA uday dikhAI detA hai; parantu

Page -1 of 350
PDF/HTML Page 27 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 9
vichAr karanese aisA ma.ngal to sukhahIkA kAraN hai, pAp udayakA kAraN nahI.n hai.is prakAr
pUrvokta ma.ngalakA ma.ngalapanA banatA hai.
punashcha, vah kahatA hai kiyah bhI mAnA; parantu jinashAsanake bhakta devAdik hai.n, unho.nne
us ma.ngal karanevAlekI sahAyatA nahI.n kI aur ma.ngal na karanevAleko daNDa nahI.n diyA so
kyA kAraN ? usakA samAdhAnaH
jIvo.nko sukh-duHkh honekA prabal kAraN apanA karmakA uday
hai, usahIke anusAr bAhya nimitta banate hai.n, isaliye jisake pApakA uday ho usako sahAyakA
nimitta nahI.n banatA aur jisake puNyakA uday ho usako daNDakA nimitta nahI.n banatA.
yah nimitta kaise nahI.n banatA so kahate hai.nH jo devAdik hai.n ve kShayopashamaj~nAnase
sabako yugapat nahI.n jAn sakate. isaliye ma.ngal karanevAle aur nahI.n karanevAlekA jAnapanA
kisI devAdikako kisI kAlame.n hotA hai. isaliye yadi unakA jAnapanA na ho to kaise sahAy
kare.n athavA daNDa de.n ? aur jAnapanA ho, tab svaya.nko jo atima.ndakaShAy ho to sahAy karaneke
yA daNDa deneke pariNAm hI nahI.n hote, tathA tIvrakaShAy ho to dharmAnurAg nahI.n ho sakatA,
tathA madhyamakaShAyarUp vah kArya karaneke pariNAm hue aur apanI shakti na ho to kyA kare.n ?
is prakAr sahAy karanekA yA daNDa denekA nimitta nahI.n banatA.
yadi apanI shakti ho aur apaneko dharmAnurAgarUp madhyamakaShAyakA uday honese vaise
hI pariNAm ho.n, tathA us samay anya jIvakA dharma-adharmarUp karttavya jAne.n, tab koI devAdik
kisI dharmAtmAkI sahAy karate hai.n athavA kisI adharmIko daNDa dete hai.n.
is prakAr kArya
honekA kuCh niyam to hai nahI.naise samAdhAn kiyA.
yahA.N itanA jAnanA ki sukh honekI, duHkh na honekI, sahAy karAnekI, duHkh dilAnekI
jo ichChA hai so kaShAyamay hai; tatkAl tathA AgAmI kAlame.n duHkhadAyak hai. isaliye aisI
ichChAko Cho.Dkar hamane to ek vItarAg-visheShaj~nAn hone ke arthI hokar araha.ntAdikako
namaskArAdirUp ma.ngal kiyA hai.
granthakI prAmANikatA aur Agam-paramparA
is prakAr ma.ngalAcharaN karake ab sArthak ‘‘mokShamArgaprakAshak’’ nAmake gra.nthakA udyot
karate hai.n. vahA.N, ‘yah grantha pramAN hai’ aisI pratIti karAneke hetu pUrva anusArakA svarUp
nirUpaN karate hai.nH
akArAdi akShar hai.n ve anAdi-nidhan hai.n, kisIke kiye hue nahI.n hai.n. inakA AkAr

Page 0 of 350
PDF/HTML Page 28 of 378
single page version

-
10 ] [ mokShamArgaprakAshak
likhanA to apanI ichChAke anusAr anek prakAr hai, parantu jo akShar bolaneme.n Ate hai.n ve
to sarvatra sarvadA aise pravartate hai.n. isIliye kahA hai ki
‘siddho varNasamAmnAyaH.’ isakA
artha yah kijo akSharo.nkA sampradAy hai, so svaya.nsiddha hai, tathA un akSharo.nse utpanna satyArthake
prakAshak pad unake samUhakA nAm shrut hai, so bhI anAdi-nidhan hai. jaise ‘jIv’ aisA anAdi-
nidhan pad hai so jIvako batalAnevAlA hai. is prakAr apane-apane satya arthake prakAshak
anek pad unakA jo samudAy so shrut jAnanA. punashcha, jis prakAr motI to svaya.nsiddha
hai.n, uname.nse koI tho.De motiyo.nko, koI bahut motiyo.nko, koI kisI prakAr, koI kisI prakAr
gU.Nthakar gahanA banAte hai.n; usI prakAr pad to svaya.nsiddha hai.n, uname.nse koI tho.De pado.nko, koI
bahut pado.nko, koI kisI prakAr, koI kisI prakAr gU.Nthakar gra.nth banAte hai.n. yahA.N mai.n bhI
un satyArthapado.nko merI buddhi anusAr gU.Nthakar gra.nth banAtA hU.N; merI matise kalpit jhUThe arthake
sUchak pad isame.n nahI.n gU.NthatA hU.N. isaliye yah gra.nth pramAN jAnanA.
prashna :un pado.nkI paramparA is granthaparyanta kis prakAr pravartamAn hai ?
samAdhAn :anAdise tIrtha.nkar kevalI hote Aye hai.n, unako sarvakA j~nAn hotA hai;
isaliye un pado.nkA tathA unake artho.nkA bhI j~nAn hotA hai. punashcha, un tIrtha.nkar kevaliyo.nkA
divyadhvani dvArA aisA upadesh hotA hai jisase anya jIvo.nko pado.nkA eva.n artho.nkA j~nAn hotA
hai; usake anusAr gaNadharadev a.ngaprakIrNarUp grantha gU.Nthate hai.n tathA unake anusAr anya-anya
AchAryAdik nAnAprakAr gra.nthAdikakI rachanA karate hai.n. unakA koI abhyAs karate hai.n, koI
unako kahate hai.n, koI sunate hai.n.
isaprakAr paramparAmArga chalA AtA hai.
ab, is bharatakShetrame.n vartamAn avasarpiNI kAl hai. usame.n chaubIs tIrtha.nkar hue, jiname.n
shrI varddhamAn nAmak antim tIrtha.nkaradev hue. unho.nne kevalaj~nAn virAjamAn hokar jIvo.nko
divyadhvani dvArA upadesh diyA. usako sunanekA nimitta pAkar gautam nAmak gaNadharane agamya
artho.nko bhI jAnakar dharmAnurAgavash a.ngaprakIrNako.nkI rachanA kI. phi ra varddhamAnasvAmI to mukta
hue. vahA.N pIChe is pa.nchamakAlame.n tIn kevalI hue.
(1) gautam, (2) sudharmAchArya aur
(3) jambUsvAmI. tatpashchAt kAladoShase kevalaj~nAnI honekA to abhAv huA, parantu kuCh kAl
tak dvAdashA.ngake pAThI shrutakevalI rahe aur phi ra unakA bhI abhAv huA. phi ra kuCh kAl
tak tho.De a.ngo.nke pAThI rahe, pIChe unakA bhI abhAv huA. tab AchAryAdiko.n dvArA unake
anusAr banAe gae grantha tathA anusArI grantho.nke anusAr banAe gaye grantha unakI hI pravR^itti
rahI. uname.n bhI kAladoShase duShTo.n dvArA kitane hI grantho.nkI vyuchChatti huI tathA mahAn grantho.nkA
abhyAsAdi na honese vyuchChatti huI. tathA kitane hI mahAn grantha pAye jAte hai.n, unakA buddhikI

Page 1 of 350
PDF/HTML Page 29 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 11
ma.ndatAke kAraN abhyAs hotA nahI.n. jaise kidakShiName.n gommaTasvAmIke nikaT mU.DbidrI nagarame.n
dhaval, mahAdhaval, jayadhaval pAye jAte hai.n; parantu darshanamAtra hI hai.n. tathA kitane hI grantha
apanI buddhi dvArA abhyAs karane yogya pAye jAte hai.n, uname.n bhI kuCh grantho.nkA hI
abhyAs banatA hai. aise is nikR^iShTa kAlame.n utkR^iShTa jainamatakA ghaTanA to huA, parantu
is paramparA dvArA ab bhI jain-shAstro.nme.n satya arthakA prakAshan karanevAle pado.nkA sadbhAv
pravartamAn hai.
apanI bAt
hamane is kAlame.n yahA.N ab manuShyaparyAy prApta kI. isame.n hamAre pUrvasa.nskArase va bhale
honahArase jainashAstro.nke abhyAs karanekA udyam huA jisase vyAkaraN, nyAy, gaNit Adi
upayogI grantho.nkA ki.nchit abhyAs karake TIkAsahit samayasAr, pa.nchAstikAy, pravachanasAr,
niyamasAr, gommaTasAr, labdhisAr, trilokasAr, tattvArthasUtra ityAdi shAstra aur kShapaNAsAr,
puruShArthasiddhayupAy, aShTapAhu.D.h.h, AtmAnushAsan Adi shAstra aur shrAvak
munike AchArake prarUpak
anek shAstra aur suShThukathAsahit purANAdi shAstraityAdi anek shAstra hai.n, uname.n hamAre buddhi
anusAr abhyAs vartatA hai; hame.n bhI ki.nchit satyArtha pado.nkA j~nAn huA hai.
punashcha, is nikR^iShTa samayame.n ham jaise ma.ndabuddhiyo.nse bhI hIn buddhike dhanI bahut jan
dikhAI dete hai.n. unhe.n un pado.nkA arthaj~nAn ho, is hetu dharmAnurAgavash deshabhAShAmay gra.nth rachanekI
hame.n ichChA huI hai, isaliye ham yah grantha banA rahe hai.n. isame.n bhI arthasahit unhI.n pado.nkA
prakAshan hotA hai. itanA to visheSh hai ki
jis prakAr prAkR^itsa.nskR^it shAstro.nme.n prAkR^it
sa.nskR^it pad likhe jAte hai.n, usI prakAr yahA.N apabhra.nshasahit athavA yathArthatAsahit deshabhAShArUp
pad likhate hai.n; parantu arthame.n vyabhichAr kuCh nahI.n hai.
is prakAr is granthaparyanta un satyArthapado.nkI paramparA pravartatI hai.
asatyapad rachanA pratiShedh
yahA.N koI pUChatA hai kiparamparA to hamane is prakAr jAnI; parantu is paramparAme.n
satyArtha pado.nkI hI rachanA hotI AI, asatyArtha pad nahI.n mile,aisI pratIti hame.n kaise ho?
usakA samAdhAnaHasatyArtha pado.nkI rachanA ati tIvrakaShAy hue binA nahI.n banatI; kyo.nki
jis asatya rachanAse paramparA anek jIvo.nkA mahA burA ho aur svaya.nko aisI mahAhi.nsAke
phalarUp narak
nigodame.n gaman karanA pa.DeaisA mahAviparIt kArya to krodh, mAn, mAyA, lobh
atyanta tIvra hone par hI hotA hai; jainadharmame.n to aisA kaShAyavAn hotA nahI.n hai.

Page 2 of 350
PDF/HTML Page 30 of 378
single page version

-
12 ] [ mokShamArgaprakAshak
pratham mUl upadeshadAtA to tIrtha.nkar kevalI, so to sarvathA mohake nAshase sarvakaShAyo.nse
rahit hI hai.n. phi ra gra.nthakarttA gaNadhar tathA AchArya, ve mohake ma.nd udayase sarva bAhyAbhya.ntar
parigrahako tyAgakar mahAma.ndakaShAyI hue hai.n; unake us ma.ndakaShAyake kAraN ki.nchit shubhopayog
hI kI pravR^itti pAI jAtI hai aur kuCh prayojan hI nahI.n hai. tathA shraddhAnI gR^ihastha bhI koI
grantha banAte hai.n ve bhI tIvrakaShAyI nahI.n hote. yadi unake tIvrakaShAy ho to sarva kaShAyo.nkA
jis-tis prakArase nAsh karanevAlA jo jinadharma usame.n ruchi kaise hotI ? athavA jo koI
mohake udayase anya kAryo.n dvArA kaShAy poShaN karatA hai to karo; parantu jin-Aj~nA bha.ng
karake apanI kaShAyakA poShaN kare to jainIpanA nahI.n rahatA.
is prakAr jinadharmame.n aisA tIvrakaShAyI koI nahI.n hotA jo asatya pado.nkI rachanA karake
parakA aur apanA paryAy-paryAyame.n burA kare.
prashnaHyadi koI jainAbhAs tIvrakaShAyI hokar asatyArtha pado.nko jain-shAstro.nme.n milAye
aur phi ra usakI paramparA chalatI rahe to kyA kiyA jAy ?
samAdhAnaHjaise koI sachche motiyo.nke gahaneme.n jhUThe motI milA de, parantu jhalak nahI.n
milatI; isaliye parIkShA karake pArakhI ThagAtA bhI nahI.n hai, koI bholA ho vahI motIke nAmase
ThagA jAtA hai; tathA usakI paramparA bhI nahI.n chalatI, shIghra hI koI jhUThe motiyo.nkA niShedh
karatA hai. usI prakAr koI satyArtha pado.nke samUharUp jainashAstrame.n asatyArtha pad milAye; parantu
jainashAstro.nke pado.nme.n to kaShAy miTAnekA tathA laukik kArya ghaTAnekA prayojan hai, aur us
pApIne jo asatyArtha pad milAye hai.n, uname.n kaShAyakA poShaN karanekA tathA laukik-kArya sAdhanekA
prayojan hai, is prakAr prayojan nahI.n milatA; isaliye parIkShA karake j~nAnI ThagAtA bhI nahI.n,
koI mUrkha ho vahI jainashAstrake nAmase ThagA jAtA hai, tathA usakI paramparA bhI nahI.n chalatI,
shIghra hI koI un asatyArtha pado.nkA niShedh karatA hai.
dUsarI bAt yah hai kiaise tIvrakaShAyI jainAbhAs yahA.N is nikR^iShTa kAlame.n hI hote
hai.n; utkR^iShTa kShetrakAl bahut hai.n, uname.n to aise hote nahI.n. isaliye jainashAstro.nme.n asatyArtha
pado.nkI paramparA nahI.n chalatI.aisA nishchay karanA.
punashcha, vah kahe kikaShAyo.nse to asatyArtha pad na milAye, parantu grantha karanevAlo.nko
kShayopasham j~nAn hai, isaliye koI anyathA artha bhAsit ho usase asatyArtha pad milAye, usakI
to paramparA chale ?
samAdhAnaHmUl granthakarttA to gaNadharadev hai.n, ve svaya.n chAr j~nAnake dhArak hai.n aur

Page 3 of 350
PDF/HTML Page 31 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 13
sAkShAt kevalIkA divyadhvani-upadesh sunate hai.n, usake atishayase satyArtha hI bhAsit hotA hai
aur usahIke anusAr grantha banAte hai.n; isaliye un grantho.nme.n to asatyArtha pad kaise gU.Nthe jAye.n ?
tathA jo anya AchAryAdik grantha banAte hai.n, ve bhI yathAyogya samyagj~nAnake dhArak hai.n aur
ve mUl grantho.nkI paramparAse grantha banAte hai.n. dUsarI bAt yah hai ki
jin pado.nkA svaya.nko
j~nAn na ho unakI to ve rachanA karate nahI.n, aur jin pado.nkA j~nAn ho unhe.n samyagj~nAn-
pramANase ThIk gU.Nthate hai.n. isaliye pratham to aisI sAvadhAnIme.n asatyArtha pad gU.Nthe jAte nahI.n,
aur kadAchit svaya.nko pUrva grantho.nke pado.nkA artha anyathA hI bhAsit ho tathA apanI pramANatAme.n
bhI usI prakAr A jAye to usakA kuCh sArA (vash) nahI.n hai; parantu aisA kisIko hI
bhAsit hotA hai sab hI ko to nahI.n, isaliye jinhe.n satyArtha bhAsit huA ho ve usakA
niShedh karake paramparA nahI.n chalate dete.
punashcha, itanA jAnanA kijinako anyathA jAnanese jIvakA burA ho aise dev-guru-
dharmAdik tathA jIv-ajIvAdik tattvo.nko to shraddhAnI jainI anyathA jAnate hI nahI.n; inakA
to jainashAstro.nme.n prasiddha kathan hai. aur jinako bhramase anyathA jAnane par bhI jin-Aj~nA
mAnanese jIvakA burA na ho, aise koI sUkShma artha hai.n; uname.nse kisIko koI anyathA pramANatAme.n
lAye to bhI usakA visheSh doSh nahI.n hai.
vahI gommaTasArame.n kahA haiH
sammAiTThI jIvo uvaiTTha.n pavayaNa.n tu saddahadi.
saddahadi asabbhAva.n ajANamANo guruNiyogA.. (gAthA 27 jIvakANDa)
arthaHsamyagdR^iShTi jIv upadeshit satya vachanakA shraddhAn karatA hai aur ajAnamAn guruke
niyogase asatyakA bhI shraddhAn karatA haiaisA kahA hai.
punashcha, hame.n bhI visheSh j~nAn nahI.n hai aur jin-Aj~nA bha.ng karanekA bahut bhay hai,
parantu isI vichArake balase grantha karanekA sAhas karate hai.n. isaliye is granthame.n jaisA pUrva
grantho.nme.n varNan hai vaisA hI varNan kare.nge. athavA kahI.n pUrva grantho.nme.n sAmAnya gUDh varNan thA,
usakA visheSh pragaT karake varNan yahA.N kare.nge. so isaprakAr varNan karaneme.n mai.n to bahut sAvadhAnI
rakhU.NgA. sAvadhAnI karane par bhI kahI.n sUkShma arthakA anyathA varNan ho jAy to visheSh buddhimAn
ho.n, ve use sa.NvArakar shuddha kare.n
aisI merI prArthanA hai.
isaprakAr shAstra karanekA nishchay kiyA hai.

Page 4 of 350
PDF/HTML Page 32 of 378
single page version

-
14 ] [ mokShamArgaprakAshak
ab, yahA.N, kaise shAstra pa.Dhnesunane yogya hai.n tathA un shAstro.nke vaktAshrotA kaise
hone chAhiye, usakA varNan karate hai.n.
pa.Dhnesunane yogya shAstra
jo shAstra mokShamArgakA prakAsh kare.n vahI shAstra pa.Dhnesunane yogya hai.n; kyo.nki jIv
sa.nsArame.n nAnA duHkho.nse pI.Dit hai.n. yadi shAstrarUpI dIpak dvArA mokShamArgako prApta kar le.n
to us mArgame.n svaya.n gaman kar un duHkho.nse mukta ho.n. so mokShamArga ek vItarAgabhAv hai;
isaliye jin shAstro.nme.n kisI prakAr rAg-dveSh-mohabhAvo.nkA niShedh karake vItarAgabhAvakA prayojan
pragaT kiyA ho unhI.n shAstro.nkA pa.Dhne
sunanA uchit hai. tathA jin shAstro.nme.n shrR^i.ngArbhog
kutUhalAdikakA poShaN karake rAgabhAvakA; hi.nsAyuddhAdikakA poShaN karake dveShabhAvakA; aur
atattvashraddhAnakA poShaN karake mohabhAv kA prayojan pragaT kiyA ho ve shAstra nahI.n, shastra
hai.n; kyo.nki jin rAg-dveSh-moh bhAvo.nse jIv anAdise duHkhI huA unakI vAsanA jIvako
binA sikhalAye hI thI aur in shAstro.n dvArA unhI.nkA poShaN kiyA, bhalA honekI kyA
shikShA dI ? jIvakA svabhAv ghAt hI kiyA. isaliye aise shAstro.nkA pa.Dhne
sunanA uchit
nahI.n hai.
yahA.N pa.DhnesunanA jis prakAr kahA; usI prakAr jo.DnA, sIkhanA, sikhAnA, vichAranA,
likhAnA Adi kArya bhI upalakShaNase jAn lenA.
isaprakAr jo sAkShAt athavA paramparAse vItarAgabhAvakA poShaN kareaise shAstra hI
kA abhyAs karane yogya hai.
vaktAkA svarUp
ab inake vaktAkA svarUp kahate hai.nHpratham to vaktA kaisA honA chAhiye ki jo
jainashraddhAname.n dR^i.Dh.h.h ho; kyo.nki yadi svaya.n ashraddhAnI ho to auro.nko shraddhAnI kaise kare? shrotA
to svaya.n hI se hInabuddhike dhArak hai.n, unhe.n kisI yukti dvArA shraddhAnI kaise kare? aur shraddhAn
hI sarva dharmakA mUl hai
, punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jise vidyAbhyAs karanese shAstra-
pa.Dhneyogya buddhi pragaT huI ho; kyo.nki aisI shaktike binA vaktApanekA adhikArI kaise ho ?
punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jo samyagj~nAn dvArA sarva prakArake vyavahAr-nishchayAdirUp
vyAkhyAnakA abhiprAy pahichAnatA ho; kyo.nki yadi aisA na ho to kahI.n anya prayojanasahit
da.nsaNamUlo dhammo (darshanaprAbhR^it, gAthA-2)

Page 5 of 350
PDF/HTML Page 33 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 15
vyAkhyAn ho usakA anya prayojan pragaT karake viparIt pravR^itti karAye. punashcha, vaktA kaisA
honA chAhiye ki jise jinaAj~nA bha.ng karanekA bhay bahut ho; kyo.nki yadi aisA nahI.n ho
to koI abhiprAy vichAr kar sUtraviruddha upadesh dekar jIvo.nkA burA kare. so hI kahA
haiH
bahuguNavijjANilayo asuttabhAsI tahAvi muttavvo.
jah varamaNijutto vi hu vigghayaro visaharo loe..
arthaHjo anek kShamAdikaguN tathA vyAkaraNAdi vidyAkA sthAn hai, tathApi utsUtrabhAShI
hai to Cho.Dneyogya hI hai. jaise kiutkR^iShTa maNisa.nyukta hone par bhI sarpa hai so lokame.n
vighna hI kA karanevAlA hai.
punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jisako shAstra pa.Dhkar AjIvikA Adi laukik-
kArya sAdhanekI ichChA na ho; kyo.nki yadi AshAvAn ho to yathArtha upadesh nahI.n de sakatA,
use to kuCh shrotAo.nke abhiprAyake anusAr vyAkhyAn karake apanA prayojan sAdhanekA hI
sAdhan rahe. tathA shrotAo.nse vaktAkA pad uchcha hai; parantu yadi vaktA lobhI ho to vaktA
svaya.n hIn ho jAy aur shrotA uchcha ho.
punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jisake tIvra krodh - mAn nahI.n ho; kyo.nki
tIvra krodhI-mAnIkI nindA hogI, shrotA usase Darate rahe.nge, tab usase apanA hit kaise kare.nge ?
punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jo svaya.n hI nAnA prashna uThAkar svaya.n hI uttar de;
athavA anya jIv anek prakArase bahut bAr prashna kare.n to miShTa vachan dvArA jis prakAr
unakA sa.ndeh dUr ho usI prakAr samAdhAn kare. yadi svaya.nme.n uttar denekI sAmarthya na ho
to aisA kahe ki isakA mujhe j~nAn nahI.n hai; kyo.nki yadi aisA na ho to shrotAo.nkA
sa.ndeh dUr nahI.n hogA, tab kalyAN kaise hogA ? aur jinamatakI prabhAvanA bhI nahI.n ho
sakegI.
punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jisake anItirUp lokani.ndya kAryo.nkI pravR^itti na
ho; kyo.nki lokani.ndya kAryo.nse vah hAsyakA sthAn ho jAye, tab usakA vachan kaun pramAN
kare ? vah jinadharmako lajAye. punashcha, vaktA kaisA honA chAhiye ki jisakA kul hIn na
ho, a.ng hIn na ho, svar bha.ng na ho, miShTa vachan ho, prabhutva ho; jisase lokame.n mAnya
ho
kyo.nki yadi aisA na ho to use vaktApanekI maha.ntatA shobhe nahI.naisA vaktA ho.
vaktAme.n ye guN to avashya chAhiye.

Page 6 of 350
PDF/HTML Page 34 of 378
single page version

-
16 ] [ mokShamArgaprakAshak
aisA hI AtmAnushAsaname.n kahA haiH
prAj~naH prAptasamastashAstrahR^idayaH pravyaktalokasthitiH,
prAstAshaH pratibhAparaH prashamavAn prAgev dR^iShTottaraH
.
prAyaH prashnasahaH prabhu paramanohArI parAnindayA,
brUyAddharmakathA.n gaNI guNanidhiH praspaShTamiShTAkSharaH
..5..
arthaHjo buddhimAn ho, jisane samasta shAstro.nkA rahasya prApta kiyA ho, lok maryAdA
jisake pragaT huI ho, AshA jisake asta ho gaI ho, kA.ntimAn ho, upashamI ho, prashna karanese
pahale hI jisane uttar dekhA ho, bAhulyatAse prashno.nko sahanevAlA ho, prabhu ho, parakI tathA
parake dvArA apanI nindArahitapanese parake manako haranevAlA ho, guNanidhAn ho, spaShTa miShTa jisake
vachan ho.n
aisA sabhAkA nAyak dharmakathA kahe.
punashcha, vaktAkA visheSh lakShaN aisA hai ki yadi usake vyAkaraN-nyAyAdik tathA ba.De-
ba.De jain shAstro.nkA visheSh j~nAn ho to visheSharUpase usako vaktApanA shobhit ho. punashcha,
aisA bhI ho; parantu adhyAtmaras dvArA yathArtha apane svarUpakA anubhav jisako na huA ho
vah jinadharmakA marma nahI.n jAnatA, paddhatihIse vaktA hotA hai. adhyAtmarasamay sachche jinadharmakA
svarUp usake dvArA kaise pragaT kiyA jAye ? isaliye Atmaj~nAnI ho to sachchA vaktApanA hotA
hai, kyo.nki pravachanasArame.n aisA kahA hai ki
Agamaj~nAn, tattvArthashraddhAn, sa.nyamabhAvyah tIno.n
Atmaj~nAnase shUnya kAryakArI nahI.n hai.
punashcha, dohApAhu.Dme.n aisA kahA haiH
pa.nDiy pa.nDiy pa.nDiy kaN ChoDi vi tus ka.nDiyA.
pay attha.n tuTThosi paramattha Na jANai mUDhosi..
arthaHhe pA.nDe ! he pA.nDe ! ! he pA.nDe ! ! ! tU kaNako Cho.Dkar tus (bhUsI) hI kUT rahA
hai; tU artha aur shabdame.n santuShTa hai, paramArtha nahI.n jAnatA; isalie mUrkha hI haiaisA kahA hai.
tathA chaudah vidyAo.nme.n bhI pahale adhyAtmavidyA pradhAn kahI hai. isaliye jo
adhyAtmarasakA rasiyA vaktA hai, use jinadharmake rahasyakA vaktA jAnanA. punashcha, jo buddhiR^iddhike
dhArak hai.n tathA avadhi, manaHparyay, kevalaj~nAnake dhanI vaktA hai.n, unhe.n mahAn vaktA jAnanA.
aise vaktAo.nke visheSh guN jAnanA.
so in visheSh guNo.nke dhArI vaktAkA sa.nyog mile to bahut bhalA hai hI, aur na

Page 7 of 350
PDF/HTML Page 35 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 17
mile to shraddhAnAdik guNo.nke dhArI vaktAo.nke mukhase hI shAstra sunanA. is prakArake guNo.nke
dhArak muni athavA shrAvak unake mukhase to shAstra sunanA yogya hai, aur paddhatibuddhise athavA
shAstra sunaneke lobhase shraddhAnAdiguNarahit pApI puruSho.nke mukhase shAstra sunanA uchit nahI.n hai.
kahA hai kiH
ta.n jiNaANapareN ya dhammo soyavva sugurupAsammi.
ah uchio saddhAo tassuvaesassa kahagAo..
arthaHjo jinaAj~nA mAnaneme.n sAvadhAn hai use nirgrantha suguru hI ke nikaT dharma sunanA
yogya hai, athavA un suguru hI ke upadeshako kahanevAlA uchit shraddhAnI shrAvak usase dharma
sunanA yogya hai.
aisA jo vaktA dharmabuddhise upadeshadAtA ho vahI apanA tathA anya jIvo.nkA bhalA kare.
aur jo kaShAyabuddhise upadesh detA hai vah apanA tathA anya jIvo.nkA burA karatA hai
aisA jAnanA.
is prakAr vaktAkA svarUp kahA.
shrotAkA svarUp
ab shrotAkA svarUp kahate hai.nHbhalI honahAr hai isalie jis jIvako aisA vichAr
AtA hai ki mai.n kaun hU.N ? merA kyA svarUp hai ? yah charitra kaise ban rahA hai ? ye mere
bhAv hote hai.n unakA kyA phal lagegA ? jIv duHkhI ho rahA hai so duHkh dUr honekA kyA
upAy hai ?
mujhako itanI bAto.nkA nirNay karake kuCh merA hit ho so karanAaise vichArase
udyamavanta huA hai. punashcha, is kAryakI siddhi shAstra sunanese hotI hai aisA jAnakar ati
prItipUrvak shAstra sunatA hai; kuCh pUChanA ho so pUChatA hai; tathA guruo.nke kahe arthako apane
antara~N.hgame.n bArambAr vichAratA hai aur apane vichArase satya artho.nkA nishchay karake jo karttavya
ho usakA udyamI hotA hai
aisA to navIn shrotAkA svarUp jAnanA.
punashcha, jo jainadharmake gA.Dh.h.h shraddhAnI hai.n tathA nAnA shAstra sunanese jinakI buddhi nirmal
huI hai tathA vyavahArnishchayAdiko bhalIbhA.Nti jAnakar jis arthako sunate hai.n, use yathAvat
nishchay jAnakar avadhAraN karate hai.n; tathA jab prashna uThatA hai tab ati vinayavAn hokar
prashna karate hai.n athavA paraspar anek prashnottar kar vastu kA nirNay karate hai.n; shAstrAbhyAsame.n
ati Asakta hai.n; dharmabuddhise ni.ndya kAryo.nke tyAgI hue hai.n
aise un shAstro.nke shrotA honA
chAhie.

Page 8 of 350
PDF/HTML Page 36 of 378
single page version

-
18 ] [ mokShamArgaprakAshak
shrotAo.nke visheSh lakShaN aise hai.nyadi use kuCh vyAkaraN-nyAyAdikakA tathA ba.De
jainashAstro.nkA j~nAn ho to shrotApanA visheSh shobhA detA hai. tathA aisA bhI shrotA ho, kintu
use Atmaj~nAn na huA ho to upadeshakA marma nahI.n samajh sake; isaliye jo Atmaj~nAn dvArA
svarUpakA AsvAdI huA hai, vah jinadharmake rahasyakA shrotA hai. tathA jo atishayavanta buddhise
athavA avadhi
manaHparyayase sa.nyukta ho to use mahAn shrotA jAnanA. aise shrotAo.nke visheSh
guN hai.n. aise jinashAstro.nke shrotA honA chAhiye.
punashcha, shAstra sunanese hamArA bhalA hogAaisI buddhise jo shAstra sunate hai.n, parantu
j~nAnakI ma.ndatAse visheSh samajh nahI.n pAte unako puNyabandha hotA hai; visheSh kArya siddha nahI.n
hotA. tathA jo kul pravR^ittise athavA paddhatibuddhise athavA sahaj yog bananese shAstra sunate
hai.n, athavA sunate to hai.n parantu kuCh avadhAraN nahI.n karate; unake pariNAm anusAr kadAchit
puNyabandha hotA hai, kadAchit pApabandha hotA hai. tathA jo mad-matsar- bhAvase shAstra sunate
hai.n athavA tarka karanekA hI jinakA abhiprAy hai, tathA jo maha.ntatAke hetu athavA kisI
lobhAdik prayojanake hetuse shAstra sunate hai.n, tathA jo shAstra to sunate hai.n, parantu suhAtA nahI.n
hai
aise shrotAo.nko keval pApabandha hI hotA hai.
aisA shrotAo.nkA svarUp jAnanA. isI prakAr yathAsambhav sIkhanA, sikhAnA Adi
jinake pAyA jAye unakA bhI svarUp jAnanA.
is prakAr shAstrakA tathA vaktA-shrotAkA svarUp kahA. so uchit shAstrako uchit
vaktA hokar pa.DhnA, uchit shrotA hokar sunanA yogya hai.
mokShamArgaprakAshak granthakI sArthakatA
ab, yah mokShamArgaprakAshak nAmak shAstra rachate hai.n, usakI sArthakatA dikhAte hai.nH
is sa.nsAr-aTavIme.n samasta jIv hai.n ve karmanimittase utpanna jo nAnA prakArake duHkh
unase pI.Dit ho rahe hai.n; tathA vahA.N mithyA-a.ndhakAr vyApta ho rahA hai, us kAraN vahA.Nse mukta
honekA mArga nahI.n pAte, ta.Dp-ta.Dpakar vahA.N hI duHkh ko sahate hai.n.
aise jIvo.nkA bhalA honeke kAraNabhUt tIrtha.nkar kevalI bhagavAnarUpI sUryakA uday huA;
unakI divyadhvanirUpI kiraNo.n dvArA vahA.Nse mukta honekA mArga prakAshit kiyA. jis prakAr sUryako
aisI ichChA nahI.n hai ki mai.n mArga prakAshit karU.N, parantu sahaj hI usakI kiraNe.n phai latI hai.n, unake
dvArA mArgakA prakAshan hotA hai; usI prakAr kevalI vItarAg hai.n, isaliye unako aisI ichChA nahI.n

Page 9 of 350
PDF/HTML Page 37 of 378
single page version

-
pahalA adhikAr ][ 19
hai ki ham mokShamArga pragaT kare.n, parantu sahaj hI vaise hI aghAtikarmoke uday se unakA sharIrarUp
pudgal divyadhvanirUp pariNamit hotA hai, usake dvArA mokShamArgakA prakAshan hotA hai.
punashcha, gaNadharadevo.nko yah vichAr AyA ki jab kevalIsUryakA astapanA hogA tab
jIv mokShamArgako kaise prApta kare.nge ? aur mokShamArga prApta kiye binA jIv duHkh sahe.nge; aisI
karuNAbuddhise a.ngaprakIrNakAdirUp grantha ve hI hue mahAn dIpak unakA udyot kiyA.
punashcha, jis prakAr dIpakase dIpak jalAnese dIpako.n kI paramparA pravartatI hai, usI
prakAr kinhI.n AchAryAdiko.nne un grantho.nse anya grantha banAye aur phi ra un parase kinhI.nne
anya grantha banAye. is prakAr grantha honese grantho.n kI paramparA pravartatI hai. mai.n bhI pUrva grantho.nse
yah grantha banAtA hU.N.
punashcha, jis prakAr sUrya tathA sarva dIpak hai.n ve mArga ko ekarUp hI prakAshit karate
hai.n, usI prakAr divyadhvani tathA sarva grantha hai.n ve mokShamArgako ekarUp hI prakAshit karate hai.n;
so yah bhI grantha mokShamArgako prakAshit karatA hai. tathA jis prakAr prakAshit karane par
bhI jo netrarahit athavA netravikAr sahit puruSh hai.n unako mArga nahI.n sUjhatA, to dIpakake
to mArgaprakAshakapanekA abhAv huA nahI.n hai; usI prakAr pragaT karane par bhI jo manuShya j~nAnarahit
hai.n athavA mithyAtvAdi vikAr sahit hai.n unhe.n mokShamArga nahI.n sUjhatA, to gra.nthake to
mokShamArgaprakAshakapanekA abhAv huA nahI.n hai.
is prakAr is gra.nthakA mokShamArgaprakAshak aisA nAm sArthak jAnanA.
prashna :
mokShamArgake prakAshak grantha pahale to the hI, tum navIn grantha kisaliye banAte
ho ?
samAdhAn :jis prakAr ba.De dIpako.nkA to udyot bahut telAdikake sAdhanase rahatA hai,
jinake bahut telAdikakI shakti na ho unako ChoTA dIpak jalA de.n to ve usakA sAdhan rakhakar
usake udyotase apanA kArya kare.n; usI prakAr ba.De grantho.nkA to prakAsh bahut j~nAnAdikake sAdhanase
rahatA hai, jinake bahut j~nAnAdikakI shakti nahI.n hai unako ChoTA grantha banA de.n to ve usakA
sAdhan rakhakar usake prakAshase apanA kArya kare.n; isaliye yah ChoTA sugam grantha banAte hai.n.
punashcha, yahA.N jo mai.n yah grantha banAtA hU.N so kaShAyo.nse apanA mAn ba.DhAneke liye athavA
lobh sAdhaneke liye athavA yash prApta karaneke liye athavA apanI paddhati rakhaneke liye nahI.n
banAtA hU.N. jinako vyAkaraN-nyAyAdikA, nay-pramANAdikakA tathA visheSh artho.nkA j~nAn nahI.n

Page 10 of 350
PDF/HTML Page 38 of 378
single page version

-
20 ] [ mokShamArgaprakAshak
hai, unake is kAraN ba.De grantho.nkA abhyAs to ban nahI.n sakatA; tathA kinhI.n ChoTe grantho.nkA
abhyAs bane to bhI yathArtha artha bhAsit nahI.n hotA.
is prakAr is samayame.n ma.ndaj~nAnavAn
jIv bahut dikhAI dete hai.n, unakA bhalA honeke hetu dharmabuddhise yah bhAShAmay grantha
banAtA hU.N.
punashcha, jis prakAr ba.De daridrIko avalokanamAtra chintAmaNikI prApti ho aur vah
avalokan na kare, tathA jaise ko.DhIko amR^it-pAn karAye aur vah na kare; usI prakAr sa.nsAr-
pI.Dit jIvako sugam mokShamArgake upadeshakA nimitta bane aur vah abhyAs na kare to usake
abhAgyakI mahimA hamase to nahI.n ho sakatI. usakI honahAr hI kA vichAr karane par apaneko
samatA AtI hai. kahA hai kiH
sAhINe gurujoge je Na suNa.ntIh dhammavayaNAi.
te dhiTThaduTThachittA ah suhaDA bhavabhayavihuNA..
svAdhIn upadeshadAtA gurukA yog milane par bhI jo jIv dharmavachano.nko nahI.n sunate
ve dhITh hai.n aur unakA duShTa chitta hai. athavA jis sa.nsArabhayase tIrtha.nkarAdi Dare us sa.nsArabhayase
rahit hai.n ve ba.De subhaT hai.n.
punashcha, pravachanasArame.n bhI mokShamArgakA adhikAr kiyA hai, vahA.N pratham Agamaj~nAn hI
upAdey kahA hai. so is jIvakA to mukhya karttavya Agamaj~nAn hai. usake hone se tattvo.n
kA shraddhAn hotA hai, tattvo.n kA shraddhAn hone se sa.nyamabhAv hotA hai, aur us Agamase
Atmaj~nAnakI bhI prApti hotI hai; tab sahaj hI mokShakI prApti hotI hai.
punashcha, dharmake anek a.n~N.hga hai.n uname.n ek dhyAn binA usase U.NchA aur dharmakA a.ng
nahI.n hai; isaliye jis-tis prakAr Agam-abhyAs karanA yogya hai.
punashcha, is granthakA to vA.NchanA, sunanA, vichAranA bahut sugam haikoI
vyAkaraNAdikakA bhI sAdhan nahI.n chAhiye; isaliye avashya isake abhyAs me.n pravarto. tumhArA
kalyAN hogA.
iti shrI mokShamArgaprakAshak nAmak shAstrame.n pIThabandha prarUpak
pratham adhikAr samApta huA..1..

Page 11 of 350
PDF/HTML Page 39 of 378
single page version

-
dUsarA adhikAr ][ 21
dUsarA adhikAr
sa.nsAr-avasthAkA svarUp
dohAmithyAbhAv abhAvatai.n, jo pragaT nijabhAv,
so jayava.nt rahau sadA, yah hI mokSha upAv.
ab is shAstrame.n mokShamArgakA prakAsh karate hai.n. vahA.N bandhase ChUTanekA nAm mokSha hai.
is AtmAko karmakA bandhan hai aur us bandhanase AtmA duHkhI ho rahA hai, tathA isake
duHkh dUr karane hI kA nirantar upAy bhI rahatA hai, parantu sachchA upAy prApta kiye
binA duHkh dUr nahI.n hotA aur duHkh sahA bhI nahI.n jAtA; isaliye yah jIv vyAkul ho
rahA hai.
is prakAr jIvako samasta duHkhakA mUlakAraN karmabandhan hai. usake abhAvarUp mokSha
hai vahI paramahit hai, tathA usakA sachchA upAy karanA vahI kartavya hai; isaliye is hI kA
ise upadesh dete hai.n. vahA.N jaise vaidya hai so rog sahit manuShyako pratham to rogakA nidAn
batalAtA hai ki is prakAr yah rog huA hai; tathA us rogake nimittase usake jo-jo
avasthA hotI ho vah batalAtA hai. usase nishchay hotA hai ki mujhe aisA hI rog hai.
phi ra us rogako dUr karanekA upAy anek prakArase batalAtA hai aur us upAyakI use
pratIti karAtA hai
itanA to vaidyakA batalAnA hai. tathA yadi vah rogI usakA sAdhan
kare to rogase mukta hokar apane svabhAvarUp pravarte, yah rogIkA karttavya hai.
usI prakAr yahA.N karmabandhanayukta jIvako pratham to karmabandhanakA nidAn batalAte hai.n
ki aise yah karmabandhan huA hai; tathA us karmabandhanake nimittase isake jo-jo avasthA hotI
hai vah batalAte hai.n. usase jIvako nishchay hotA hai ki mujhe aisA hI karmabandhan hai. tathA
us karmabandhanake dUr honekA upAy anek prakArase batalAte hai.n aur us upAyakI ise pratIt
karAte hai.n
itanA to shAstrakA upadesh hai. yadi yah jIv usakA sAdhan kare to karmabandhanase
mukta hokar apane svabhAvarUp pravarte, yah jIvakA karttavya hai.

Page 12 of 350
PDF/HTML Page 40 of 378
single page version

-
22 ] [ mokShamArgaprakAshak
karmabandhanakA nidAn
so yahA.N pratham hI karmabandhanakA nidAn batalAte hai.nH
karmabandhan honese nAnA aupAdhik bhAvo.nme.n paribhramaNapanA pAyA jAtA hai, ekarUp rahanA
nahI.n hotA; isaliye karmabandhan sahit avasthAkA nAm sa.nsAr-avasthA hai. is sa.nsAr- avasthAme.n
anantAnta jIvadravya hai.n ve anAdi hI se karmabandhan sahit hai.n. aisA nahI.n hai ki pahale jIv
nyArA thA aur karma nyArA thA, bAdame.n inakA sa.nyog huA. to kaise hai.n?
jaise merugiri
Adi akR^itrim skandho.nme.n ananta pudgalaparamANu anAdise ekabandhanarUp hai.n, phi ra uname.nse kitane
paramANu bhinna hote hai.n, kitane hI naye milate hai.n, is prakAr milanA
biChu.DnA hotA hai. usI
prakAr is sa.nsAr me.n ek jIvadravya aur ananta karmarUp pudgalaparamANu unakA anAdise
ekabandhanarUp hai, phi ra uname.n kitane hI karmaparamANu bhinna hote hai.n, kitane hI naye milate hai.n.
is prakAr milanA - biChu.DnA hotA rahatA hai.
karmo.nke anAdipanekI siddhi
yahA.N prashna hai kipudgalaparamANu to rAgAdikake nimittase karmarUp hote hai.n, anAdi
karmarUp kaise hai.n? samAdhAnaHnimitta to navIn kArya ho usame.n hI sambhav hai, anAdi avasthAme.n
nimittakA kuCh prayojan nahI.n hai. jaisenavIn pudgalaparamANuo.nkA ba.ndhAn to snigdha-rUkSha guNake
a.nsho.n hI se hotA hai aur merugiri Adi skandho.nme.n anAdi pudgalaparamANuo.nkA ba.ndhAn hai,
vahA.N nimittakA kyA prayojan hai? usI prakAr navIn paramANuo.nkA karmarUp honA to rAgAdik
hI se hotA hai aur anAdi padgalaparamANuo.nkI karmarUp hI avasthA hai, vahA.N nimittakA kyA
prayojan hai? tathA yadi anAdime.n bhI nimitta mAne.n to anAdipanA rahatA nahI.n; isaliye karmakA
bandha anAdi mAnanA. so tattvapradIpikA pravachanasAr shAstrakI vyAkhyAme.n jo sAmAnyaj~neyAdhikAr
hai vahA.N kahA haiH
rAgAdikakA kAraN to dravyakarma hai aur dravyakarmakA kAraN rAgAdik hai.n.
tab vahA.N tarka kiyA hai kiaise to itaretarAshrayadoSh lagatA haivah usake Ashrit, vah
usake Ashrit, kahI.n rukAv nahI.n hai. tab uttar aisA diyA haiH
naiva.n anAdiprasiddhadravyakarmmasambandhasya tatra hetutvenopAdAnAt.
arthaHis prakAr itaretarAshrayadoSh nahI.n hai; kyo.nki anAdikA svaya.nsiddha dravyakarmakA
sambandha hai usakA vahA.N kAraNapanese grahaN kiyA hai.
na hi anAdiprasiddhadravyakarmAbhisambaddhasyAtmanaH prAktanadravyakarmaNastatra hetutvenopAdAnAt.pravachanasAr TIkA, gAthA 121