Page 13 of 350
PDF/HTML Page 41 of 378
single page version
paranimittake binA ho usIkA nAm svabhAv hai.
yahA.N prashna hai ki
sa.nbhav honeme.n kuCh virodh to bhAsit nahI.n hotA.
us bhinnatAkI apekShA unakA sambandha athavA sa.nyog kahA hai; kyo.nki naye mile, yA mile
hI ho.n, bhinna dravyo.nke milApame.n aise hI kahanA sa.nbhav hai.
chetanAguNarahit ja.D.h.h hai aur mUrttik hai, ananta pudgalaparamANuo.nkA piNDa hai, isalie ekadravya
nahI.n hai. is prakAr ye jIv aur karma hai.n
dhAraN kiye bhinna-bhinna hI rahate hai.n. jaise sone-chA.NdIkA ek ska.ndh ho, tathApi pItAdi guNo.nko
dhAraN kie sonA bhinna rahatA hai aur shvetAdi guNo.nko dhAraN kiye chA.NdI bhinna rahatI hai
Page 14 of 350
PDF/HTML Page 42 of 378
single page version
ba.ndhAn rahe tab tak sAth rahe.n
darshan unakI vyakttatA nahI.n hotI; un karmo.nke kShayopashamake anusAr ki.nchit j~nAn-darshanakI
vyakttatA rahatI hai. tathA mohanIyase jo jIvake svabhAv nahI.n hai.n aise mithyAshraddhAn va krodh,
mAn, mAyA, lobhAdik kaShAy unakI vyakttatA hotI hai. tathA antarAyase jIvakA svabhAv,
dIkShA lene kI sAmarthyarUp vIrya usakI vyakttatA nahI.n hotI; usake kShayopashamake anusAr ki.nchit
shakti hotI hai.
ashuddha huA.
hai, isaliye us shaktikI vyaktatA nahI.n huI. ataH shakti-apekShA svabhAv hai, usakA vyaktta
na hone denekI apekShA ghAt kiyA kahate hai.n.
Page 15 of 350
PDF/HTML Page 43 of 378
single page version
paradravyo.nkA sa.nyog ju.DtA hai; Ayuse apanI sthiti-paryanta prApta sharIrakA sambandha nahI.n ChUT
sakatA; nAmase gati, jAti, sharIrAdik utpanna hote hai.n; aur gotrase uchcha-nIch kulakI prApti
hotI hai.
amUrttatvAdisvabhAv apane sva-arthako nahI.n karate
rahe, anyathA nahI.n ho sake
hai nahI.n, sahaj hI nimitta-naimittik sambandha hai. jab un karmo.nkA udayakAl ho; usakAlame.n
svaya.n hI AtmA svabhAvarUp pariNaman nahI.n karatA, vibhAvarUp pariNaman karatA hai, tathA jo
anya dravya hai.n vai vaise hI sambandharUp hokar pariNamit hote hai.n.
mohanadhUl hI se huA dekhate hai.n. vahA.N mohanadhUlakA to nimitta hai aur puruSh svaya.n hI pAgal
huA pariNamit hotA hai
milAye nahI.n hai.n, sUryodayakA nimitta pAkar svaya.n hI milate hai.n. aisA nimitta-naimittik ban
rahA hai. us hI prakAr karmakA bhI nimitta-naimittik bhAv jAnanA.
Page 16 of 350
PDF/HTML Page 44 of 378
single page version
jitanA prakAsh pragaT hai vah us sUryake svabhAvakA a.nsh hai
jitanA vyaktta nahI.n hai utanekA to us kAlame.n abhAv hai. tathA un karmo.nke kShayopashamase
jitane j~nAn, darshan, vIrya pragaT hai.n vah us jIvake svabhAvakA a.nsh hI hai, karmajanit
aupAdhikabhAv nahI.n hai. so aise svabhAvake a.nshakA anAdise lekar kabhI abhAv nahI.n hotA.
is hI ke dvArA jIvake jIvatvapane kA nishchay kiyA jAtA hai ki yah dekhanevAlI jAnanevAlI
shaktiko dharatI huI vastu hai vahI AtmA hai.
abhAvarUp hai.n unase bhI bandha nahI.n hai; kyo.nki svaya.n hI kA abhAv hone par anyako kAraN
kaise ho.n? isaliye j~nAnAvaraN, darshanAvaraN, antarAyake nimittase utpanna bhAv navIn karmabandhake
kAraN nahI.n hai.n.
hai.n, jIv hI unakA karttA hai, jIvake pariNamanarUp hI ve kArya hai.n; tathApi unakA honA mohakarmake
nimittase hI hai, karmanimitta dUr hone par unakA abhAv hI hotA hai, isaliye ve jIvake
nijasvabhAv nahI.n, aupAdhik bhAv hai.n. tathA un bhAvo.n dvArA navIn bandha hotA hai; isaliye
mohake udayase utpanna bhAv bandhake kAraN hai.n.
hai.n, isaliye ve sab bandhake kAraN nahI.n hai.n; kyo.nki paradravya bandhakA kAraN nahI.n hotA. uname.n
AtmAko mamatvAdirUp mithyAtvAdibhAv hote hai.n vahI bandhakA kAraN jAnanA.
Page 17 of 350
PDF/HTML Page 45 of 378
single page version
hone yogya ananta paramANuo.n kA grahaN hotA hai. vahA.N alpayog ho to tho.De paramANuo.nkA
grahaN hotA hai aur bahut yog ho to bahut paramANuo.nkA grahaN hotA hai. tathA ek samayame.n
jo pudgalaparamANu grahaN kare uname.n j~nAnAvaraNAdi mUlaprakR^itiyo.nkA aur unakI uttaraprakR^itiyo.nkA
jaise siddhAntame.n kahA vaise baTavArA hotA hai. us baTavAreke anusAr paramANu un prakR^itiyo.nrUp
svaya.n hI pariNamit hote hai.n.
hone par ashubhayog hotA hai. vahA.N shubhayog ho yA ashubhayog ho, samyaktva prApta kiye
binA ghAtiyAkarmo.nkI to sarva prakR^itiyo.nkA nirantar bandha hotA hI rahatA hai. kisI samay kisI
bhI prakR^itikA bandha hue binA nahI.n rahatA. itanA visheSh hai ki mohanIyake hAsya-shok yugalame.n,
rati-arati yugalame.n, tIno.n vedo.nme.n ek kAlame.n ek-ek hI prakR^itikA bandha hotA hai.
hone par kitanI hI puNyaprakR^itiyo.nkA tathA kitanI hI pApaprakR^itiyo.nkA bandha hotA hai.
uname.n mUl-uttar prakR^itiyo.nkA vibhAg huA; isaliye yogo.n dvArA pradeshabandha tathA prakR^itibandhakA
honA jAnanA.
AbAdhAkAlako Cho.Dkar pashchAt jab tak ba.NdhI sthiti pUrNa ho tab tak prati samay us
prakR^iti kA uday AtA hI rahatA hai. vahA.N dev-manuShya-tirya.nchAyuke binA anya sarva ghAtiyA-
aghAtiyA prakR^itiyo.nkA, alpa kaShAy hone par tho.DA sthitibandha hotA hai, bahut kaShAy hone
par bahut sthitibandha hotA hai. in tIn AyukA alpa kaShAyase bahut aur bahut kaShAyase
alpa sthitibandha jAnanA.
Page 18 of 350
PDF/HTML Page 46 of 378
single page version
hotA hai. vahA.N ghAti karmo.nkI sarvaprakR^itiyo.nme.n tathA aghAti karmo.nkI pApaprakR^itiyo.nme.n to alpa
kaShAy hone par alpa anubhAg ba.NdhatA hai, bahut kaShAy hone par bahut anubhAg ba.NdhatA hai;
tathA puNya-prakR^itiyo.nme.n alpa kaShAy hone par bahut anubhAg ba.NdhatA hai, bahut kaShAy hone par
tho.DA anubhAg ba.NdhatA hai.
hai aur usame.n bahut kAlaparyanta bahut unmattatA utpanna karanekI shakti hai to vah madirA
adhikapaneko prApta hai; usI prakAr bahut bhI karmaprakR^itiyo.n ke paramANu hai.n aur uname.n tho.De
kAlaparyanta tho.DA phal denekI shakti hai to ve karmaprakR^itiyA.N hInatAko prApta hai.n, tathA tho.De bhI
karmaprakR^itiyo.nke paramANu hai.n aur uname.n bahut kAlaparyanta bahut phal denekI shakti hai, to ve
karmaprakR^itiyA.N adhikapaneko prApta hai.n.
jAnanA. jinhe.n bandha nahI.n karanA ho ve kaShAy nahI.n kare.n.
yathAyogya kisI dhAturUp tho.De aur kisI dhAturUp bahut paramANu hote hai.n. tathA uname.n kaI
paramANuo.nkA sambandha bahut kAl rahatA hai, kaiyo.nkA tho.De kAl rahatA hai. tathA un
paramANuo.nme.n kaI to apane kAryako utpanna karanekI bahut shakti rakhate hai.n, kaI tho.DI shakti
rakhate hai.n. vahA.N aisA honeme.n koI bhojanarUp pudgalapiNDako j~nAn to nahI.n hai ki mai.n is
prakAr pariNaman karU.N tathA aur bhI koI pariNaman karAnevAlA nahI.n hai; aisA hI nimitta-
naimittikabhAv ho rahA hai, usase vaise hI pariNaman pAyA jAtA hai.
Page 19 of 350
PDF/HTML Page 47 of 378
single page version
prakR^itirUp tho.De aur kisI prakR^itirUp bahut paramANu hote hai.n. tathA uname.n kaI paramANuo.nkA
sambandha bahut kAl aur kaiyo.nkA tho.De kAl rahatA hai. tathA un paramANuo.nme.n kaI to
apane kAryako utpanna karanekI bahut shakti rakhate hai.n aur kaI tho.DI shakti rakhate hai.n. vahA.N
aisA honeme.n kisI karmavargaNArUp pudgalapiNDako j~nAn to hai nahI.n ki mai.n is prakAr pariNaman
karU.N tathA aur bhI koI pariNaman karAnevAlA nahI.n hai; aisA hI nimitta-naimittik bhAv ban
rahA hai, usase vaise hI pariNaman pAyA jAtA hai.
prakAr jIvabhAvake nimittase pudgalaparamANuo.nme.n j~nAnAvaraNAdirUp shakti hotI hai. yahA.N vichAr
kar apane udyamase kArya kare to j~nAn chAhiye, parantu vaisA nimitta banane par svayamev vaise
pariNaman ho to vahA.N j~nAnakA kuCh prayojan nahI.n hai.
prakR^itiyo.nkI avasthAkA palaTanA bhI ho jAtA hai. vahA.N kaI anya prakR^itiyo.nke paramANu the
ve sa.nkramaNarUp hokar anya prakR^itiyo.nke paramANu ho jAye.n. tathA kaI prakR^itiyo.nkI sthiti aur
anubhAg bahut the so apakarShaN hokar tho.De ho jAye.n, tathA kaI prakR^itiyo.nkI sthiti eva.n
anubhAg tho.De the so utkarShaN hokar bahut ho jAye.n. is prakAr pUrvame.n ba.Ndhe hue paramANuo.nkI
bhI jIvabhAvo.nkA nimitta pAkar avasthA palaTatI hai aur nimitta na bane to nahI.n palaTe, jyo.nkI
tyo.n rahe.
kArya banatA hai
Page 20 of 350
PDF/HTML Page 48 of 378
single page version
karmatvapanekA abhAv hotA hai, ve pudgal anya paryAyarUp pariNamit hote hai.n
karmatvapanekI nAsti honeke pIChe ve paramANu usI ska.ndhame.n rahe.n yA alag ho jAye.n, kuCh
ho.n uname.n kramase udayame.n Ate hai.n. tathA bahut samayo.nme.n ba.Ndhe paramANu jo ki ek samayame.n uday
Ane yogya hai.n ve ikaTThe hokar udayame.n Ate hai.n. un sab paramANuo.nkA anubhAg milakar jitanA
anubhAg ho utanA phal us kAlame.n utpanna hotA hai. tathA anek samayo.nme.n ba.Ndhe paramANu ba.ndhasamayase
lekar udayasamay paryanta karmarUp astitvako dhAraN kar jIvase sambandhasvarUp rahate hai.n.
samayaprabaddhamAtra sadAkAl sattAme.n rahate hai.n.
dravyakarmake nimittase bhAvakarma hotA hai aur bhAvakarmake nimittase dravyakarmakA bandha hotA hai.
tathA dravyakarmase bhAvakarma aur bhAvakarmase dravyakarma
tab tIvrakaShAy ho, tab tIvra hI navIn bandha ho; tathA kisI kAlame.n manda uday Aye tab
manda kaShAy ho, tab ma.nd hI bandha ho. tathA un tIvra
Page 21 of 350
PDF/HTML Page 49 of 378
single page version
sharIr pudgalaparamANuo.nkA piNDa hai aur dravyaindriy, dravyaman, shvAsochChvAs tathA vachan
sambandha rahatA hai. tathA Ayu pUrNa hone par maraN hotA hai tab us sharIrakA sambandha ChUTatA
hai, sharIr-AtmA alag-alag ho jAte hai.n. tathA usake anantar samayame.n athavA dUsare, tIsare,
chauthe samay jIv karmodayake nimittase navIn sharIr dhAraN karatA hai; vahA.N bhI apanI Ayuparya.nt
usI prakAr sambandha rahatA hai, phi ra maraN hotA hai tab usase sambandha ChUTatA hai. isI prakAr
pUrva sharIrakA Cho.DnA aur navIn sharIrakA grahaN karanA anukramase huA karatA hai.
hai.n aur antarAl samayame.n pUrva sharIr Cho.DA thA, us pramAN rahate hai.n.
hai. tathA kabhI to jIvakI ichChAke anusAr sharIr pravartatA hai, kabhI sharIrakI avasthAke
anusAr jIv pravartatA hai; kabhI jIv anyathA ichChArUp pravartatA hai, pudgal anyathA avasthArUp
pravartatA hai.
sharIrako dhAraN karatA hai, phi ra Ayu pUrNa kar marakar nityanigod sharIr hI ko dhAraN
karatA hai. isIprakAr anantAnanta pramAN sahit jIvarAshi hai so anAdise vahA.N hI janma-
maraN kiyA karatI hai.
Page 22 of 350
PDF/HTML Page 50 of 378
single page version
paryAyo.nme.n tathA do indriy, tIn indriy, chAr indriy paryAyo.n me.n athavA nArak, tirya.nch, manuShya,
devarUp pa.nchendriy paryAyo.nme.n bhramaN karate hai.n. vahA.N kitane hI kAl bhramaN kar phi ra nigod
paryAyako prApta kare so usakA nAm itaranigod hai.
dvIndriyAdi pa.nchendriy paryanta traso.nme.n sAdhik do hajAr sAgar hai, itaranigodame.n DhAI
pudgalaparAvartanamAtra hai jo ki anantakAl hai. itaranigodase nikalakar koI sthAvar paryAy
prApta karake phi ra nigod jAte hai.n.
hI dhAraN karanA hai, anya paryAyo.nkI prApti to kAkatAlIyanyAyavat jAnanA.
iti karmabandhananidAn varNanam.
vahA.N sAmAnyasvarUp pratibhAsit hone kA nAm darshan hai, visheShasvarUp pratibhAsit honekA nAm j~nAn
hai. aise svabhAv dvArA trikAlavartI sarvaguN-paryAyasahit sarva padArtho.nko pratyakSha yugapat binA kisI
sahAyatAke dekhe
Page 23 of 350
PDF/HTML Page 51 of 378
single page version
j~nAn ma.nd hai, vah apane j~nAnase hI jAnatA hai, parantu dravyaindriy tathA manakA sambandha hone
par hI jAnatA hai, unake binA nahI.n jAn sakatA. tathA jis prakAr netra to jaiseke taise
hai.n, parantu chashmeme.n kuCh doSh huA ho to nahI.n dekh sakatA athavA tho.DA dIkhatA hai yA aurakA
aur dIkhatA hai; usI prakAr apanA kShayopasham to jaisAkA taisA hai, parantu dravyaindriy tathA
manake paramANu anyathA pariNamit hue ho.n to jAn nahI.n sakatA athavA tho.DA jAnatA hai athavA
aurakA aur jAnatA hai. kyo.nki dravyaindriy tathA manarUp paramANuo.nke pariNamanako aur
matij~nAnako nimitta-naimittik sambandha hai, isaliye unake pariNamanake anusAr j~nAnakA pariNaman
hotA hai. usakA udAharaN
sparshanAdi indriyo.nke aur manake paramANu anyathA ho.n tab jAnanA nahI.n hotA athavA tho.DA jAnanA
hotA hai.
to sab lAl dIkhatA hai, harit A.DA Aye to harit dIkhatA hai
anya indriyo.n tathA manake bhI yathAsambhav jAnanA. ma.ntrAdike prayogase athavA madirApAnAdikase
athavA bhUtAdikake nimittase nahI.n jAnanA, tho.DA jAnanA yA anyathA jAnanA hotA hai. is
prakAr yah j~nAn bAhyadravyake bhI AdhIn jAnanA.
Page 24 of 350
PDF/HTML Page 52 of 378
single page version
hai, kisIko ki.nchit jAnatA hai
ho.n unhI.nko jAnatA hai. uname.n bhI alag-alag indriyo.n dvArA alag-alag kAlame.n kisI skandhake
sparshAdikakA jAnanA hotA hai. tathA man dvArA apane jAnane yogya ki.nchitmAtra trikAl sambandhI
dUr kShetravartI athavA samIp kShetravartI rUpI-arUpI dravyo.n aur paryAyo.nko atyanta aspaShTarUpase jAnatA
hai. so bhI indriyo.n dvArA jisakA j~nAn huA ho athavA jisakA anumAnAdik kiyA ho us
hI ko jAn sakatA hai. tathA kadAchit apanI kalpanA hI se asatko jAnatA hai. jaise svapname.n
athavA jAgate hue bhI jo kadAchit kahI.n nahI.n pAye jAte aise AkArAdikakA chi.ntavan karatA
hai aur jaise nahI.n hai.n vaise mAnatA hai. is prakAr man dvArA jAnanA hotA hai. so yah indriyo.n
va man dvArA jo j~nAn hotA hai, usakA nAm matij~nAn hai.
sparsha, ras, ga.ndhakA j~nAn hai; bhramar, makShikA, pata.ngAdik chauindriy jIvo.nko sparsha, ras, ga.ndh,
varNakA j~nAn hai; machCha, gAy, kabUtar ityAdik tirya.nch aur manuShya, dev, nArakI yah pa.nchendriy
hai.n
hI hai.n, un sabake manajanit j~nAn pAyA jAtA hai.
jAnanA huA so shrutaj~nAn hai. is prakAr anya bhI jAnanA. yah to akSharAtmak shrutaj~nAn
hai. tathA jaise sparsha dvArA shItakA jAnanA huA vah to matij~nAn hai; usake sambandhase ‘yah
hitakArI nahI.n hai, isaliye bhAg jAnA’ ityAdirUp j~nAn huA so shrutaj~nAn hai. is prakAr
anya bhI jAnanA. yah anakSharAtmak shrutaj~nAn hai.
Page 25 of 350
PDF/HTML Page 53 of 378
single page version
hai tathA anya anek kAraNo.nke AdhIn hai; isalie mahA parAdhIn jAnanA.
hai aur sa.nj~nI pa.nchendriy tirya.nch tathA manuShyo.nke bhI kisIko pAyA jAtA hai. asa.nj~nI-parya.nt
jIvo.nke yah hotA hI nahI.n hai. so yah bhI sharIrAdik pudgalo.nke AdhIn hai. avadhike
tIn bhed hai.n
hai. vahA.N netra-indriy dvArA darshan honekA nAm to chakShudarshan hai; vah to chauindriy, pa.nchendriy
jIvo.nko hI hotA hai. tathA sparshan, rasanA, ghrAN, shrotra
hotA hai.
Page 26 of 350
PDF/HTML Page 54 of 378
single page version
ek jIvako ek kAlame.n ek viShayakA hI dekhanA aur jAnanA hotA hai. is pariNaman hI
kA nAm upayog hai. vahA.N ek jIvako ek kAlame.n yA to j~nAnopayog hotA hai yA darshanopayog
hotA hai. tathA ek upayogake bhI ek bhedakI pravR^itti hotI hai. jaise
hai. jaise
sthit bhI padArtha nahI.n dIkhatA. is hI prakAr anya pravR^itti dekhI jAtI hai.
hotA hai, sa.nskArabalase unakA sAdhan rahatA hai. jaise
dvAr to anek hai.n aur upayog ek hai, vah phi ratA shIghra hai, usase sarva dvAro.nkA sAdhan
rahatA hai.
shakti hotI hai, to shakti to AtmAme.n kevalaj~nAn
puruShake bahut grAm jAnekI shakti to dravya-apekShA pAI jAtI hai; anya kAlame.n sAmarthya ho, parantu
vartamAn sAmarthyarUp nahI.n hai
kar sakatA hai; tathA vyaktatA ek diname.n ek grAmako gaman karanekI hI pAI jAtI hai.
Page 27 of 350
PDF/HTML Page 55 of 378
single page version
ko jAno yA dekho. vahA.N is jIvako sarvako dekhane-jAnanekI shakti to dravya-apekShA pAI
jAtI hai; anya kAlame.n sAmarthya ho, parantu vartamAn sAmarthyarUp nahI.n hai, kyo.nki apane yogya
viShayo.nse adhik viShayo.nko dekh
vyaktatA ek kAlame.n ek hI ko dekhane yA jAnanekI pAI jAtI hai.
ho yA tho.DA jAnA ho yA anyathA jAnA ho; usI prakAr karmakA aisA hI kShayopasham huA hai
ki itane viShayo.nme.n ek viShayako ek kAlame.n dekho yA jAno; parantu itane bAhya dravyo.nkA nimitta
hone par dekho
nimitta jAnanA. jaise kisIko a.ndhakArake paramANu A.De Ane par dekhanA nahI.n ho; ullU, billI
Adiko unake A.De Ane par bhI dekhanA hotA hai
tathA mokShamArgame.n avadhi
jo visheSh hai so visheSh jAnanA.
Page 28 of 350
PDF/HTML Page 56 of 378
single page version
hai. amUrtik pradesho.nkA pu.nj, prasiddha j~nAnAdi guNo.nkA dhArI anAdinidhan vastu Ap hai; aur
mUrtik pudgaladravyo.nkA piNDa prasiddha j~nAnAdiko.nse rahit jinakA navIn sa.nyog huA aise
sharIrAdik pudgal par hai.n; inake sa.nyogarUp nAnAprakArakI manuShya, tirya.nchAdik paryAye.n hotI hai.n
kare us hI ko AparUp mAnatA hai.
sharIrAdikame.n varNAdiko.nkA tathA paramANuo.nkA nAnAprakAr palaTanA hotA hai vah pudgalakI avasthA
hai; so in sab hI ko apanA svarUp jAnatA hai, svabhAv
hai.n. ve kisI prakAr bhI apane hote nahI.n, yah hI apanI mAnyatAse hI apane mAnatA hai.
tathA manuShyAdi paryAyo.n me.n kadAchit devAdikakA yA tattvo.nkA anyathA svarUp jo kalpit kiyA
usakI to pratIti karatA hai, parantu yathArtha svarUp jaisA hai vaisI pratIti nahI.n karatA.
hai tab satyashraddhAnase tho.DA viparIt shraddhAn hotA hai.
hai tathA shatru Adi sachetan padArtha bure lage.n tab unhe.n vadh-bandhanAdise yA mAranese duHkh utpanna
karake unakA burA chAhatA hai. tathA Ap svaya.n athavA anya sachetan-achetan padArtha kisI
prakAr pariNamit hue, apaneko vah pariNaman burA lagA tab anyathA pariNamit karAke us
pariNamanakA burA chAhatA hai.
Page 29 of 350
PDF/HTML Page 57 of 378
single page version
tathA mAnakA uday hone par padArthame.n aniShTapanA mAnakar use nIchA karanA chAhatA hai,
unakI hInatA, apanI uchchatA chAhatA hai. tathA puruShAdik sachetan padArtho.nko jhukAnA, apane
AdhIn karanA ityAdirUpase apanI hInatA, unakI uchchatA chAhatA hai. tathA svaya.n lokame.n jaise
uchcha dikhe vaise shrR^i.ngArAdi karanA tathA dhan kharcha karanA ityAdirUpase auro.nko hIn dikhAkar
svaya.n uchcha honA chAhatA hai. tathA anya koI apanese uchcha kArya kare use kisI upAyase
nIchA dikhAtA hai aur svaya.n nIchA kArya kare use uchcha dikhAtA hai.
tathA mAyAkA uday hone par kisI padArthako iShTa mAnakar nAnA prakArake Chalo.n dvArA
sachetan padArtho.nkI siddhike artha anek Chal karatA hai. Thaganeke artha apanI anek avasthAe.N
karatA hai tathA anya achetan-sachetan padArtho.nkI avasthA badalatA hai. ityAdi rUp Chalase apanA
abhiprAy siddha karanA chAhatA hai.
tR^iShNA hotI hai. tathA apaneko yA anya sachetan-achetan padArtho.nko koI pariNaman honA iShTa
mAnakar unhe.n us pariNamanasvarUp pariNamit karanA chAhatA hai.
is prakAr krodhAdike udayase AtmA pariNamit hotA hai.
vahA.N ye kaShAy chAr prakArake hai.n. 1. anantAnubandhI, 2. apratyAkhyAnAvaraN,
svarUpAcharaNachAritra na ho sake ve anantAnubandhI kaShAy hai.n.
Page 30 of 350
PDF/HTML Page 58 of 378
single page version
jinakA uday hone par sakalachAritra nahI.n hotA, isaliye sarvakA tyAg nahI.n ho sakatA ve
pratyAkhyAnAvaraN kaShAy hai.n. tathA jinakA uday hone par sakalachAritrame.n doSh utpanna hote rahate
hai.n, isaliye yathAkhyAtachAritra nahI.n ho sakatA ve sa.njvalan kaShAy hai.n.
chAro.n hI kA uday rahatA hai. kyo.nki tIvra-ma.ndakI apekShA anantAnuba.ndhI Adi bhed nahI.n hai.n,
samyaktvAdikA ghAt karanekI apekShA yah bhed hai.n. inhI.n prakR^itiyo.nkA tIvra anubhAg uday hone
par tIvra krodhAdik hote hai.n, ma.nd anubhAg uday hone par ma.nd hote hai.n.
kisI kAlame.n bhinnatA bhAsit hotI hai, kisI kAlame.n bhAsit nahI.n hotI.
tathA chAritramohake hI udayase nokaShAy hotI hai.n; vahA.N hAsyake udayase kahI.n iShTapanA
karatA hai, vahA.N Asakta hotA hai. tathA aratike udayase kisIko aniShTa mAnakar aprIti
karatA hai, vahA.N udvegarUp hotA hai. tathA shokake udayase kahI.n aniShTapanA mAnakar dilagIr
hotA hai, viShAd mAnatA hai. tathA bhayake udayase kisIko aniShTa mAnakar usase DaratA hai,
usakA sa.nyog nahI.n chAhatA. tathA jugupsAke udayase kisI padArthako aniShTa mAnakar usase
ghR^iNA karatA hai, usakA viyog chAhatA hai.
tathA vedo.nke udayase kAm pariNAm hote hai.n. vahA.N strIvedake udayase puruShake sAth ramaN
tathA napu.nsakavedake udayase yugapat
Page 31 of 350
PDF/HTML Page 59 of 378
single page version
sAth yathAsambhav hotA hai.
hI hai.n. tathA inhI.nkA nAm rAg-dveSh-moh hai. vahA.N mithyAtvakA nAm moh hai; kyo.nki vahA.N
sAvadhAnIkA abhAv hai. tathA mAyA, lobh kaShAy eva.n hAsya, rati aur tIn vedo.nkA nAm
rAg hai; kyo.nki vahA.N iShTabuddhise anurAg pAyA jAtA hai. tathA krodh, mAn, kaShAy aur
arati, shok, bhay jugupsAo.nkA nAm dveSh hai; kyo.nki vahA.N aniShTabuddhise dveSh pAyA jAtA
hai. tathA sAmAnyataH sabhIkA nAm moh hai; kyo.nki iname.n sarvatra asAvadhAnI pAI jAtI hai.
so nahI.n hotA, apanI j~nAnAdi shaktiko pragaT karanA chAhe so pragaT nahI.n ho sakatI. is
prakAr antarAyake udayase jo chAhatA hai so nahI.n hotA, tathA usIke kShayopashamase ki.nchitmAtra
chAhA huA bhI hotA hai. chAh to bahut hai, parantu ki.nchitmAtra dAn de sakatA hai, lAbh
hotA hai, j~nAnAdik shakti pragaT hotI hai; vahA.N bhI anek bAhya kAraN chAhiye.
duHkhake kAraN hote hai.n. bAhyame.n suhAvane R^itu
kAraN aise hai.n to svaya.n hI sukh-duHkhako kAraN hote hai.n. aise kAraNo.nkA milanA vedanIyake
udayase hotA hai. vahA.N sAtAvedanIyase sukhake kAraN milate hai.n aur asAtAvedanIyase duHkhake
kAraN milate hai.n.
Page 32 of 350
PDF/HTML Page 60 of 378
single page version
hI sambandha hai. jab sAtAvedanIyakA utpanna kiyA bAhya kAraN milatA hai tab to sukh mAnanerUp
mohakarmakA uday hotA hai, aur jab asAtAvedanIyakA utpanna kiyA bAhya kAraN milatA hai
tab duHkh mAnanerUp mohakarmakA uday hotA hai.
kisIko asAtAvedanIyakA uday hone par milA so duHkhakA kAraN hotA hai. isalie bAhya
vastu sukh-duHkhakA nimittamAtra hotI hai. sukh-duHkh hotA hai vah mohake nimittase hotA hai.
nirmohI muniyo.nko anek R^iddhi Adi tathA parIShahAdi kAraN milate hai.n tathApi sukh-duHkh utpanna
nahI.n hotA. mohI jIvako kAraN milane par athavA binA kAraN mile bhI apane sa.nkalpa
hI se sukh-duHkh huA hI karatA hai. vahA.N bhI tIvra mohIko jis kAraNake milane par tIvra
sukh-duHkh hote hai.n, vahI kAraN milane par ma.nd mohIko ma.nd sukh-duHkh hote hai.n.
pAI jAtI hai; usase mohI jIv anya vastu hI ko sukh-duHkhakA kAraN mAnatA hai.
jab AyukA uday na ho tab anek upAy karane par bhI sharIrase sambandha nahI.n rahatA, us
hI kAl AtmA aur sharIr pR^ithak ho jAte hai.n.
us paryAyarUp prANo.nke dhAraNase jInA hotA hai. tathA AyukA kShay ho tab us paryAyarUp
prAN ChUTanese maraN hotA hai. sahaj hI aisA AyukarmakA nimitta hai; dUsarA koI utpanna
karanevAlA, kShay karanevAlA yA rakShA karanevAlA hai nahI.n