Page 33 of 350
PDF/HTML Page 61 of 378
single page version
tak dhAraN kiye rahatA hai, phi ra usako Cho.Dkar anya sharIr dhAraN karatA hai. isaliye
sharIr-sambandhakI apekShA janmAdik hai.n. jIv janmAdi rahit nitya hI hai tathApi mohI jIvako
atIt-anAgatakA vichAr nahI.n hai; isalie prApta paryAyamAtra hI apanI sthiti mAnakar paryAy
sambandhI kAryo.nme.n hI tatpar ho rahA hai.
dhAraN karatA hai. is jAtikarmake udayako aur matij~nAnAvaraNake kShayopashamako nimitta-
naimittikapanA jAnanA. jaisA kShayopasham ho vaisI jAti prApta karatA hai.
sharIrame.n a.ngopA.ngAdikake yogya sthAn pramANasahit hote hai.n. isIse sparshan, rasanA Adi dravya-
indriyA.N utpanna hotI hai.n tathA hR^idayasthAname.n ATh pa.nkhuriyo.nke phU le hue kamalake AkAr dravyaman
hotA hai. tathA us sharIrame.n hI AkArAdikakA visheSh honA, varNAdikakA visheSh honA aur
sthUl-sUkShmatvAdikA honA ityAdi kArya utpanna hote hai.n; so ve sharIrarUp pariNamit paramANu is
prakAr pariNamit hote hai.n.
jaise AhArakA grahaN kare aur nihArako nikAle tabhI jInA hotA hai; usI prakAr bAhya pavanako
grahaN kare aur abhya.ntar pavanako nikAle tabhI jIvitavya rahatA hai. isaliye shvAsochChvAs
jIvitavyakA kAraN hai. is sharIrame.n jis prakAr hA.D.h.h-mA.nsAdik hai.n usI prakAr pavan jAnanA.
tathA jaise hastAdikase kArya karate hai.n vaise hI pavanase hI kArya karate hai.n. mu.Nhame.n jo grAs
rakhA use pavanase nigalate hai.n, malAdik pavanase bAhar nikAlate hai.n, vaise hI anya jAnanA.
tathA nA.DI, vAyurog, vAyagolA ityAdiko pavanarUp sharIrake a.ng jAnanA.
Page 34 of 350
PDF/HTML Page 62 of 378
single page version
anakShar shabdarUp pariNamit hote hai.n.
ho sakate hai.n, dono.nme.nse ek baiThA rahe to gamanAdik nahI.n ho sakate, tathA dono.nme.n ek balavAn
ho to dUsareko bhI ghasIT le jAye. usI prakAr AtmAke aur sharIrAdikarUp pudgalake
ekakShetrAvagAharUp ba.ndhAn hai; vahA.N AtmA halan-chalanAdi karanA chAhe aur pudgal us shaktise
rahit huA halan-chalan na kare athavA pudgalame.n to shakti pAI jAtI hai, parantu AtmAkI
ichChA na ho to halan-chalanAdi nahI.n ho sakate. tathA iname.n pudgal balavAn hokar halan-
chalan kare to usake sAth binA ichChAke bhI AtmA halan-chalan karatA hai. is prakAr halan-
chalanAdi kriyA hotI hai. tathA isake apayash Adi bAhya nimitta banate hai.n.
is prakAr is anAdi sa.nsArame.n ghAti-aghAtikarmo.nke udayake anusAr AtmAke avasthA
karane par aisA hI pratibhAsit hotA hai. yadi aisA hai to tU yah mAn ki
Page 35 of 350
PDF/HTML Page 63 of 378
single page version
jo bahuvidhi bhavadukhanikau, karihai sattA nAsh
hai.n, isaliye sa.nsArase mukta honekA upAy karate hai.n.
tathA usakI avasthAkA varNan karake, sa.nsArIko sa.nsAr-rogakA nishchay karAke, ab usakA upAy
karanekI ruchi karAte hai.n.
hai, isaliye duHkh dUr nahI.n hotA, tab ta.Dp-ta.Dpakar paravash huA un duHkho.nko sahatA hai.
use vaidya duHkhakA mUlakAraN batalAye, duHkhakA svarUp batalAye, un upAyo.nko jhUThA batalAye,
tab sachche upAy karanekI ruchi hotI hai. usI prakAr sa.nsArI sa.nsArase duHkhI ho rahA hai,
parantu usakA mUlakAraN nahI.n jAnatA, tathA sachche upAy nahI.n jAnatA aur duHkh sahA bhI nahI.n
jAtA; tab apaneko bhAsit ho vahI upAy karatA hai, isaliye duHkh dUr nahI.n hotA, tab
ta.Dp-ta.Dpakar paravash huA un duHkho.nko sahatA hai. use yahA.N duHkhakA mUlakAraN batalAte
hai.n, duHkhakA svarUp batalAte hai.n aur un upAyo.nko jhUThe batalAye.n to sachche upAy karanekI
ruchi ho. isaliye yah varNan yahA.N karate hai.n.
Page 36 of 350
PDF/HTML Page 64 of 378
single page version
aj~nAn ho rahA hai, usase yathArtha vastusvarUpakA jAnanA nahI.n hotA, anyathA jAnanA hotA hai.
tathA chAritramohake udayase huA kaShAyabhAv usakA nAm asa.nyam hai, usase jaise vastusvarUp
hai vaisA nahI.n pravartatA, anyathA pravR^itti hotI hai.
sva mAnatA hai. tathA AtmAkA j~nAn-darshanAdi svabhAv hai usake dvArA ki.nchit jAnanA-dekhanA
hotA hai; aur karmopAdhise hue krodhAdikabhAv unarUp pariNAm pAye jAte hai.n; tathA sharIrakA
sparsha, ras, gandha, varNa svabhAv hai vah pragaT hai aur sthUl-kR^iShAdik honA tathA sparshAdikakA
palaTanA ityAdi anek avasthAye.n hotI hai.n;
aisI mAnyatAse indriyo.nme.n prIti pAyI jAtI hai.
hai. jaise kuttA hI chabAtA hai, usase apanA lohU nikale usakA svAd lekar aisA mAnatA
hai ki yah hayio.nkA svAd hai. usI prakAr yah jIv viShayo.nko jAnatA hai, usase apanA
j~nAn pravartatA hai, usakA svAd lekar aisA mAnatA hai ki yah viShayakA svAd hai. so viShayame.n
to svAd hai nahI.n. svaya.n hI ichChA kI thI, use svaya.n hI jAnakar svaya.n hI Ananda mAn
liyA; parantu mai.n anAdi-ananta j~nAnasvarUp AtmA hU.N
Page 37 of 350
PDF/HTML Page 65 of 378
single page version
padArthakA sparsha kiyA) shAstra jAnA, mujhe yah jAnanA;
viShayo.nkI ichChA pAyI jAtI hai.
parantu shakti itanI hI hai ki indriyo.nke sanmukh AnevAle vartamAn sparsha, ras, gandha, varNa,
shabda; uname.nse kisIko ki.nchit mAtra grahaN kare tathA smaraNAdikase man dvArA ki.nchit jAne,
so bhI bAhya anek kAraN milane par siddha ho. isalie ichChA kabhI pUrNa nahI.n hotI.
aisI ichChA to kevalaj~nAn hone par sampUrNa ho.
ho rahA hai. aisA duHkhI ho rahA hai ki kisI ek viShayake grahaNake artha apane maraNako
bhI nahI.n ginatA hai. jaise hAthIko kapaTakI hathinIkA sharIr sparsha karanekI, machChako ba.nsIme.n
lagA huA mA.nsakA svAd lenekI, bhramarako kamal-sugandha sU.nghanekI, pata.ngeko dIpakakA varNa dekhanekI
aur hariNako rAg sunanekI ichChA aisI hotI hai ki tatkAl maranA bhAsit ho tathApi maraNako
nahI.n ginate. viShayo.nkA grahaN karane par usake maraN hotA thA, viShayasevan nahI.n karane par
indriyo.n kI pI.DA adhik bhAsit hotI hai. in indriyo.nkI pI.DAse pI.DitarUp sarva jIv
nirvichAr hokar jaise koI duHkhI parvatase gir pa.De vaise hI viShayo.nme.n ChalA.Ng lagAte hai.n. nAnA
kaShTase dhan utpanna karate hai.n, use viShayake artha khote hai.n. tathA viShayo.nke artha jahA.N maraN
honA jAnate hai.n vahA.N bhI jAte hai.n. narakAdike kAraN jo hi.nsAdik kArya unhe.n karate hai.n tathA
krodhAdi kaShAyo.nko utpanna karate hai.n.
jaise khAj-rogase pI.Dit huA puruSh Asakta hokar khujAtA hai, pI.DA na ho to kisaliye
khujAye; usI prakAr indriyarogase pI.Dit hue indrAdik Asakta hokar viShay sevan karate hai.n.
pI.DA na ho to kisaliye viShay sevan kare.n?
Page 38 of 350
PDF/HTML Page 66 of 378
single page version
indriyo.nko prabal karatA hai aur aisA hI jAnatA hai ki indriyo.nke prabal rahanese mere viShay-grahaNakI
shakti visheSh hotI hai. tathA vahA.N anek bAhya kAraN chAhie unakA nimitta milAtA hai.
bhojanAdikakA, puShpAdikakA, mandir-AbhUShaNAdikakA tathA gAn-vAditrAdikakA sa.nyog milAneke
artha bahut khedakhinna hotA hai.
bhI ma.nd hotA jAtA hai, isalie un viShayo.nko apane AdhIn rakhanekA upAy karatA hai aur
shIghra-shIghra unakA grahaN kiyA karatA hai. tathA indriyo.nke to ek kAlame.n ek viShayakA hI
grahaN hotA hai, kintu yah bahut grahaN karanA chAhatA hai, isaliye Akulit hokar shIghra-
shIghra ek viShayako Cho.Dkar anyako grahaN karatA hai, tathA use Cho.Dkar anyako grahaN karatA
hai
uday anusAr aisI hI vidhi mil jAye to indriyo.nko prabal karanese kahI.n viShay-grahaNakI
shakti ba.DhtI nahI.n hai; vah shakti to j~nAn-darshan ba.DhAne par ba.DhtI hai so yah karmake kShayopashamake
AdhIn hai. kisIkA sharIr puShTa hai usake aisI shakti kam dekhI jAtI hai, kisIkA sharIr
durbal hai usake adhik dekhI jAtI hai. isalie bhojanAdi dvArA indriyA.N puShTa karanese kuCh
siddhi hai nahI.n. kaShAyAdi ghaTanese karmakA kShayopasham hone par j~nAn-darshan ba.Dhe tab viShayagrahaNakI
shakti ba.DhtI hai.
viShayo.nko apane AdhIn rakhakar shIghra-shIghra grahaN karatA hai, kintu ve AdhIn rahate nahI.n hai.n.
ve bhinna dravya to apane AdhIn pariNamit hote hai.n yA karmodayake AdhIn hai.n. aise karmakA
bandha yathAyogya shubhabhAv hone par hotA hai aur pashchAt uday AtA hai vah pratyakSha dekhate
hai.n. anek upAy karane par bhI karmake nimitta binA sAmagrI nahI.n milatI.
Page 39 of 350
PDF/HTML Page 67 of 378
single page version
jise sarvake grahaNakI ichChA hai use ek viShayakA grahaN hone par kyA ichChA miTatI hai?
ichChA miTe binA sukh nahI.n hotA, isalie yah upAy jhUThA hai.
jAye to ham sukh mAne.n. parantu jab tak jis viShayakA grahaN nahI.n hotA tab tak to
usakI ichChA rahatI hai aur jis samay usakA grahaN huA usI samay anya viShay-grahaNakI
ichChA hotI dekhI jAtI hai, to yah sukh mAnanA kaise hai? jaise koI mahA kShudhAvAn ra.nk
usako ek annakA kaN milA usakA bhakShaN karake chain mAne; usI prakAr yah mahA tR^iShNAvAn
usako ek viShayakA nimitta milA usakA grahaN karake sukh mAnatA hai, paramArthase sukh hai
nahI.n.
grahaN ekatrit hotA jAye to ichChA pUrNa ho jAye, parantu jab dUsarA viShay grahaN karatA
hai tab pUrvame.n jo viShay grahaN kiyA thA usakA jAnanA nahI.n rahatA, to kaise ichChA pUrNa
ho? ichChA pUrNa hue binA AkulatA miTatI nahI.n hai aur AkulatA miTe binA sukh kaise
kahA jAy?
sukhakA kAraN nahI.n hai, isaliye duHkh hI hai. yahI pravachanasArame.n kahA hai
Page 40 of 350
PDF/HTML Page 68 of 378
single page version
to sachchA upAy kyA hai? jab ichChA to dUr ho jAye aur sarva viShayo.nkA yugapat
grahaN kevalaj~nAn hone par ho. inakA upAy samyagdarshanAdik hai aur vahI sachchA upAy
jAnanA.
duHkhakA kAraN kahA hai; paramArthase kShayopasham bhI duHkhakA kAraN nahI.n hai. jo mohase viShay-
grahaNakI ichChA hai, vahI duHkhakA kAraN jAnanA.
AkulatA hI rahatI hai.
vah phA.DtA hai, kabhI jo.DtA hai, kabhI kho.nsatA hai, kabhI nayA pahinAtA hai
vah mahA khedakhinna hotA hai. usI prakAr is jIvako karmodayane sharIr-sambandha karAyA. yah
jIv us sharIrako apanA a.ng jAnakar apaneko aur sharIrako ek mAnatA hai. vah sharIr
karmake AdhIn kabhI kR^iSh hotA hai, kabhI sthUl hotA hai, kabhI naShTa hotA hai, kabhI navIn
Page 41 of 350
PDF/HTML Page 69 of 378
single page version
hai; koI anek avasthArUp pariNaman karate hai.n; vah pAgal unhe.n apane AdhIn mAnatA hai,
unakI parAdhIn kriyA ho tab khedakhinna hotA hai. usI prakAr yah jIv jahA.N paryAy dhAraN
karatA hai vahA.N svayamev putra, gho.DA, dhanAdik kahI.nse Akar prApta hue, yah jIv unhe.n apanA
jAnatA hai. ve to unhI.nke AdhIn koI Ate hai.n, koI jAte hai.n, koI anek avasthArUp
pariNaman karate hai.n; yah jIv unhe.n apane AdhIn mAnatA hai, aur unakI parAdhIn kriyA ho
tab khedakhinna hotA hai.
vichAr hone par sukhakAsA AbhAs hotA hai; parantu sarva hI to sarva prakArase jaise yah chAhatA
hai vaise pariNamit nahI.n hote, isaliye abhiprAyame.n to anek AkulatA sadAkAl rahA hI karatI
hai.
tathA rakShA karanekI chi.ntAse nirantar vyAkul rahatA hai. nAnA prakAr kaShTa sahakar bhI unakA
bhalA chAhatA hai.
so in sabakA mUlakAraN ek mithyAdarshan hai. usakA nAsh hone par sabakA nAsh ho jAtA
hai, isaliye sab duHkho.nkA mUl yah mithyAdarshan hai.
Page 42 of 350
PDF/HTML Page 70 of 378
single page version
inase merA bhalA hogA; parantu ve aisA upAy karate hai.n jisase yah achet ho jAya.
vastusvarUpakA vichAr karaneko udyamI huA thA so viparIt vichArame.n dR^i.Dh.h.h ho jAtA hai aur
tab viShay-kaShAyakI vAsanA ba.Dhnese adhik duHkhI hotA hai.
ho tathA viShayakI ichChA ghaTe to tho.DA duHkhI hotA hai, parantu phi ra jaisekA taisA ho jAtA
hai; isaliye yah sa.nsArI jo upAy karatA hai ve bhI jhUThe hI hote hai.n.
anAdinidhan vastue.N bhinna-bhinna apanI maryAdA sahit pariNamit hotI hai.n, koI kisIke AdhIn
nahI.n hai.n, koI kisIke pariNamit karAnese pariNamit nahI.n hotI.n. unhe.n pariNamit karAnA chAhe
vah koI upAy nahI.n hai, vah to mithyAdarshan hI hai.
to Ap hI duHkhI hotA hai. tathA use murdA mAnanA aur yah jilAnese jiyegA nahI.n aisA
mAnanA so hI us duHkhake dUr honekA upAy hai. usI prakAr mithyAdR^iShTi hokar padArtho.nko
anyathA mAne, anyathA pariNamit karanA chAhe to Ap hI duHkhI hotA hai. tathA unhe.n yathArtha
mAnanA aur yah pariNamit karAnese anyathA pariNamit nahI.n ho.nge aisA mAnanA so hI us
duHkhake dUr honekA upAy hai. bhramajanit duHkhakA upAy bhram dUr karanA hI hai. so bhram
dUr honese samyakshraddhAn hotA hai, vahI satya upAy jAnanA.
pravartatA hai. so hI dikhAte hai.nH
Page 43 of 350
PDF/HTML Page 71 of 378
single page version
kharcha karake va maraNAdi dvArA apanA bhI burA karake anyakA burA karanekA udyam karatA hai
athavA auro.nse burA honA jAne to auro.nse burA karAtA hai. svaya.n hI usakA burA hotA
ho to anumodan karatA hai. usakA burA honese apanA kuCh bhI prayojan siddha na ho tathApi
usakA burA karatA hai. tathA krodh hone par koI pUjya yA iShTajan bhI bIchame.n Aye.n to
unhe.n bhI burA kahatA hai, mArane lag jAtA hai, kuCh vichAr nahI.n rahatA. tathA anyakA burA
na ho to apane a.ntara.ngame.n Ap hI bahut sa.ntApavAn hotA hai aur apane hI a.ngo.nkA ghAt
karatA hai tathA viShAdise mar jAtA hai.
hai, apanI prasha.nsA karatA hai va anek prakArase auro.nkI mahimA miTAtA hai, apanI mahimA karatA
hai. mahAkaShTase jo dhanAdikakA sa.ngrah kiyA use vivAhAdi kAryo.nme.n kharcha karatA hai tathA karja
lekar bhI kharchatA hai. maraneke bAd hamArA yash rahegA aisA vichArakar apanA maraN karake
bhI apanI mahimA ba.DhAtA hai. yadi koI apanA sanmAnAdik na kare to use bhayAdik dikhAkar
duHkh utpanna karake apanA sanmAn karAtA hai. tathA mAn hone par koI pUjya
na de, to apane a.ntara.ngame.n Ap bahut sa.ntApavAn hotA hai aur apane a.ngo.nkA ghAt karatA
hai tathA viSh Adise mar jAtA hai.
sharIrakI kapaTarUp avasthA karatA hai, bAhya vastuo.nko anyathA batalAtA hai, tathA jiname.n apanA
maraN jAne aise bhI Chal karatA hai. kapaT pragaT hone par svaya.nkA bahut burA ho, maraNAdik
ho unako bhI nahI.n ginatA. tathA mAyA hone par kisI pUjya va iShTakA bhI sambandha bane
to unase bhI Chal karatA hai, kuCh vichAr nahI.n rahatA. yadi Chal dvArA kAryasiddhi na ho
to svaya.n bahut sa.ntApavAn hotA hai, apane a.ngo.nkA ghAt karatA hai tathA viSh Adise mar
jAtA hai.
Page 44 of 350
PDF/HTML Page 72 of 378
single page version
vah kArya bhI karatA hai. jiname.n bahut duHkh utpanna ho aise prArambha karatA hai. tathA lobh
hone par pUjya va iShTakA bhI kArya ho vahA.N bhI apanA prayojan sAdhatA hai, kuCh vichAr nahI.n
rahatA. tathA jis iShTa vastukI prApta huI hai usakI anek prakArase rakShA karatA hai. yadi
iShTa vastukI prApti na ho yA iShTakA viyog ho to svaya.n sa.ntApavAn hotA hai, apane a.ngo.nkA
ghAt karatA hai tathA viSh Adise mar jAtA hai.
tathA in kaShAyo.nke sAth nokaShAy hotI hai.n. vahA.N jab hAsya kaShAy hotI hai tab
rogo.nse svaya.n pI.Dit hai to bhI koI kalpanA karake ha.Nsane lag jAtA hai. isI prakAr yah
jIv anek pI.DA sahit hai; tathApi koI jhUThI kalpanA karake apaneko suhAtA kArya mAnakar
harSha mAnatA hai, paramArthataH duHkhI hotA hai. sukhI to kaShAy-rog miTane par hogA.
honeke kAraN tathA viyog honeke abhiprAyase AsaktatA hotI hai, isaliye duHkh hI hai.
usakA viyog karaneko ta.DpatA hai; vah duHkh hI hai.
apane a.ngakA ghAt karake mar jAtA hai; kuCh siddhi nahI.n hai tathApi svaya.n hI mahA duHkhI
hotA hai.
honeke sthAn par pahu.Nch jAtA hai va mar jAtA hai; so yah duHkharUp hI hai.
khedakhinna hokar mahA duHkh pAtA hai.
Page 45 of 350
PDF/HTML Page 73 of 378
single page version
hotI hai. usase ati vyAkul hotA hai, AtAp utpanna hotA hai, nirlajja hotA hai, dhan kharcha
karatA hai, apayashako nahI.n ginatA, paramparA duHkh ho va daNDa Adi ho use nahI.n ginatA.
kAmapI.DAse pAgal ho jAtA hai, mar jAtA hai. rasagrantho.nme.n kAmakI das dashAe.N kahI hai.n.
vahA.N pAgal honA, maraN honA likhA hai. vaidyakashAstro.nme.n jvarake bhedo.nme.n kAmajvarako maraNakA
kAraN likhA hai. pratyakSha hI kAmase maraN tak hote dekhe jAte hai.n. kAmA.ndhako kuCh vichAr
nahI.n rahatA. pitA putrI tathA manuShya tirya.nchinI ityAdise ramaN karane lag jAte hai.n. aisI
kAmakI pI.DA hai so mahAduHkharUp hai.
yahA.N aisA vichAr AtA hai ki yadi in avasthAo.nme.n na pravarte to krodhAdik pI.DA
kaShTa to svIkAr karate hai.n, parantu krodhAdikakI pI.DA sahanA svIkAr nahI.n karate. isase yah
nishchit huA ki maraNAdikase bhI kaShAyo.nkI pI.DA adhik hai.
banAtA hai. jaise
krodhAdi pI.DA kare.n aur sharIrame.n unarUp kArya karanekI shakti na ho to auShadhi banAtA hai
aur anya anek upAy karatA hai. tathA koI kAraN bane hI nahI.n to apane upayogame.n
kaShAyo.nke kAraNabhUt padArtho.nkA chi.ntavan karake svaya.n hI kaShAyo.nrUp pariNamit hotA hai.
tathA jis prayojanake liye kaShAyabhAv huA hai us prayojanakI siddhi ho to merA
Page 46 of 350
PDF/HTML Page 74 of 378
single page version
rahanA, ratime.n iShTa sa.nyogakA banA rahanA, aratime.n aniShTakA dUr honA, shokame.n shokakA kAraN
miTanA, bhayame.n bhayakA kAraN miTanA, jugupsAme.n jugupsAkA kAraN dUr honA, puruShavedame.n strIse
ramaN karanA, strIvedame.n puruShase ramaN karanA, napu.nsakavedame.n dono.nke sAth ramaN karanA
anek upAy karate hai.n, parantu siddhi nahI.n hotI. tathA upAy honA bhI apane AdhIn nahI.n
hai, bhavitavyake AdhIn hai; kyo.nki anek upAy karanekA vichAr karatA hai aur ek bhI
upAy nahI.n hotA dekhate hai.n.
to us kArya sambandhI kaShAy thI; aur jis samay kArya siddha huA usI samay anya kArya
sambandhI kaShAy ho jAtI hai.n, ek samayamAtra bhI nirAkul nahI.n rahatA. jaise koI krodhase
kisIkA burA sochatA thA aur usakA burA ho chukA, tab anya par krodh karake usakA
burA chAhane lagA. athavA tho.DI shakti thI tab ChoTo.nkA burA chAhatA thA, bahut shakti huI
tab ba.Do.nkA burA chAhane lagA. usI prakAr mAn-mAyA-lobhAdik dvArA jo kArya sochatA thA
vah siddha ho chukA tab anyame.n mAnAdik utpanna karake usakI siddhi karanA chAhatA hai. tho.DI
shakti thI tab ChoTe kAryakI siddhi karanA chAhatA thA, bahut shakti huI tab ba.De kAryakI
siddhi karanekI abhilAShA huI. kaShAyo.nme.n kAryakA pramAN ho to us kAryakI siddhi hone
par sukhI ho jAye; parantu pramAN hai nahI.n, ichChA ba.DhtI hI jAtI hai.
aNu samAn hai aur lok to ek hI hai to ab yahA.N kaho kisako kitanA hisseme.n Aye?
isaliye tumhe.n jo yah viShayo.nkI ichChA hai so vR^ithA hI hai.
Page 47 of 350
PDF/HTML Page 75 of 378
single page version
prakAr jIvako duHkh denevAle anek kaShAy hai.n; va jab krodh nahI.n hotA tab mAnAdik ho
jAte hai.n, jab mAn na ho tab krodhAdik ho jAte hai.n. is prakAr kaShAyakA sadbhAv banA
hI rahatA hai, koI ek samay bhI kaShAy rahit nahI.n hotA. isaliye kisI kaShAyakA koI
kArya siddha hone par bhI duHkh kaise dUr ho? aur isakA abhiprAy to sarva kaShAyo.nkA sarva
prayojan siddha karanekA hai, vah ho to yah sukhI ho; parantu vah kadApi nahI.n ho sakatA,
isaliye abhiprAyame.n sarvadA duHkhI hI rahatA hai. isaliye kaShAyo.nke prayojanako sAdhakar duHkh
dUr karake sukhI honA chAhatA hai; so yah upAy jhUThA hI hai.
kaShAyo.nkA abhAv ho, tab unakI pI.DA dUr ho aur tab prayojan bhI kuCh nahI.n rahe, nirAkul
honese mahA sukhI ho. isaliye samyagdarshanAdik hI yah duHkh meTanekA sachchA upAy hai.
hai hI.
vighna hotA dekhA jAtA hai. antarAyakA kShayopasham hone par binA upAy bhI vighna nahI.n hotA.
isaliye vighno.nkA mUl kAraN antarAy hai.
dravyo.n dvArA vighna hue, yah jIv un bAhya dravyo.nse vR^ithA dveSh karatA hai. anya dravya ise
vighna karanA chAhe.n aur isake na ho; tathA anya dravya vighna karanA na chAhe.n aur isake ho
jAye. isaliye jAnA jAtA hai ki anya dravyakA kuCh vash nahI.n hai. jinakA vash nahI.n
hai unase kisaliye la.De? isaliye yah upAy jhUThA hai.
Page 48 of 350
PDF/HTML Page 76 of 378
single page version
ichChA to miT jAye aur shakti ba.Dh.h.h jAye, tab vah duHkh dUr hokar nirAkul sukh utpanna
hotA hai. isaliye samyagdarshanAdi hI sachchA upAy hai.
bAhya hI vastuo.nke sa.nyog hote hai.n. vahA.N asAtAke udayase sharIrame.n to kShudhA, tR^iShA, uchChvAs,
pI.DA, rog ityAdi hote hai.n; tathA sharIrakI aniShTa avasthAko nimittabhUt bAhya ati shIt,
uShNa, pavan, ba.ndhanAdikakA sa.nyog hotA hai; tathA bAhya shatru, kuputrAdik va kuvarNAdik sahit
skandho.nkA sa.nyog hotA hai
chAhe, aur jab tak ve dUr na ho.n tab tak duHkhI rahatA hai. inake honese to sabhI duHkh
mAnate hai.n.
hai; tathA bAhya mitra, suputra, strI, ki.nkar, hAthI, gho.DA, dhan, dhAnya, makAn, vastrAdikakA sa.nyog
hotA hai
sukh mAne. so yah sukh mAnanA aisA hai jaise koI anek rogo.nse bahut pI.Dit ho rahA
thA, usake kisI upachArase kisI ek rogakI kuCh kAlake liye kuCh upashAntatA huI, tab
vah pUrva avasthAkI apekShA apaneko sukhI kahatA hai; paramArthase sukh hai nahI.n.
hotA hai, isaliye use rakhanekA upAy karatA hai
tho.DA yatna karane par bhI athavA na karane par bhI siddhi ho jAye, kisIko bahut yatna karane
Page 49 of 350
PDF/HTML Page 77 of 378
single page version
unako bhoganekI ichChAse Akulit hotA hai. ek bhogya vastuko bhoganekI ichChA ho, jab
tak vah nahI.n milatI tab tak to usakI ichChAse Akul hotA hai; aur vah milI usI
samay anyako bhoganekI ichChA ho jAtI hai, tab usase Akul hotA hai. jaise
lenekI tathA sparshanAdikI ichChA utpanna hotI hai.
ichChA ho jAtI hai. jaise strIko dekhanA chAhatA thA, jis samay avalokan huA usI samay
ramaN karanekI ichChA hotI hai. tathA aise bhog bhogate hue bhI unake anya upAy karanekI
AkulatA hotI hai to unhe.n Cho.Dkar anya upAy karaneme.n lag jAtA hai; vahA.N anek prakArakI
AkulatA hotI hai.
asAtAkA uday AtA hI rahe; usake nirAkaraNase sukh mAne
hotI hai, vah miTe.n tab koI anya ichChA utpanna ho usakI AkulatA hotI hai aur phi ra
kShudhAdik ho.n tab unakI AkulatA ho AtI hai.
usakI AkulatAse vihval ho jAye; vahA.N mahA duHkhI hotA hai.
hai ve jhUThe hai.n.
Page 50 of 350
PDF/HTML Page 78 of 378
single page version
vah sukh mAnatA hai. bAhya sAmagrI to usake isase ninyAnavegunI hai. athavA lakSha dhanake dhanIko
adhik dhanakI ichChA hai to vah duHkhI hai aur shat dhanake dhanIko santoSh hai to vah sukhI
hai. tathA samAn vastu milane par koI sukh mAnatA hai koI duHkh mAnatA hai. jaise
pI.DA va bAhya iShTakA viyog, aniShTakA sa.nyog hone par kisIko bahut duHkh hotA hai, kisIko
tho.DA hotA hai, kisIko nahI.n hotA. isaliye sAmagrIke AdhIn sukh-duHkh nahI.n hai.n, sAtA-
asAtAkA uday hone par moh-pariNamanake nimittase hI sukh-duHkh mAnate hai.n.
usase sharIrakI avasthA dvArA sukh-duHkh visheSh jAnA jAtA hai. tathA putra dhanAdikase adhik
moh ho to apane sharIrakA kaShTa sahe usakA tho.DA duHkh mAne, aur unako duHkh hone par
athavA unakA sa.nyog miTane par bahut duHkh mAne; aur muni hai.n ve sharIrako pI.DA hone
par bhI kuCh duHkh nahI.n mAnate; isaliye sukh-duHkhakA mAnanA to mohahIke AdhIn hai. mohake
aur vedanIyake nimitta-naimittik sambandha hai, isaliye sAtA-asAtA ke udayase sukh-duHkhakA
honA bhAsit hotA hai. tathA mukhyataH kitanI hI sAmagrI sAtAke udayase hotI hai, kitanI
hI asAtAke udayase hotI hai; isaliye sAmagriyo.nse sukh-duHkh bhAsit hote hai.n. parantu nirdhAr
karane par moh hI se sukh-duHkh kA mAnanA hotA hai, auro.nke dvArA sukh-duHkh honekA niyam
nahI.n hai. kevalIke sAtA-asAtAkA uday bhI hai aur sukh-duHkhake kAraN sAmagrIkA sa.nyog
bhI hai; parantu mohake abhAvase ki.nchitmAtra bhI sukh-duHkh nahI.n hotA. isaliye sukh-duHkh
ko mohajanit hI mAnanA. isaliye tU sAmagrIko dUr karanekA yA honekA upAy karake duHkh
miTAnA chAhe aur sukhI honA chAhe so yah upAy jhUThA hai.
Page 51 of 350
PDF/HTML Page 79 of 378
single page version
bhAvanAsehI moh ma.nd ho jAye tab aisI dashA ho jAye ki anek kAraN milane par bhI
apaneko sukh-duHkh nahI.n hotA; tab ek shA.ntadashArUp nirAkul hokar sachche sukhakA anubhav
karatA hai, aur tab sarva duHkh miTakar sukhI hotA hai
jIvitavya rahane par apanA astitva mAnatA hai aur maraN hone par apanA abhAv honA mAnatA
hai. isI kAraNase ise sadAkAl maraNakA bhay rahatA hai, us bhayase sadA AkulatA rahatI
hai. jinako maraNakA kAraN jAne unase bahut DaratA hai, kadAchit unakA sa.nyog bane to
mahAvihval ho jAtA hai
sahAyak ho.n tathApi maraN ho hI jAtA hai, ek samayamAtra bhI jIvit nahI.n rahatA. aur
jab tak Ayu pUrNa na ho tab tak anek kAraN mile, sarvathA maraN nahI.n hotA. isaliye
upAy karanese maraN miTatA nahI.n hai; tathA AyukI sthiti pUrNa hotI hI hai, isalie maraN
bhI hotA hI hai. isakA upAy karanA jhUThA hI hai.
bhay nahI.n rahatA. tathA samyagdarshanAdikase hI siddhapad prApta kare tab maraNakA abhAv hI hotA
hai. isaliye samyagdarshanAdik hI sachche upAy hai.n.
kAraN hote hai.n; so yahA.N sukh mAnanA bhram hai. tathA yah duHkhake kAraN miTAnekA aur sukhake
kAraN honekA upAy karatA hai vah jhUThA hai; sachchA upAy samyagdarshanAdik hai.n. jaisA nirUpaN
Page 52 of 350
PDF/HTML Page 80 of 378
single page version
kAraNapanekI samAnatAse nirUpaNakI samAnatA jAnanA.
kul palaTanekA upAy to isako bhAsit nahI.n hotA, isaliye jaisA kul prApta kiyA usIme.n
apanApan mAnatA hai. parantu kul kI apekShA U.NchA-nIchA mAnanA bhram hai. koI uchcha kulavAlA
ni.ndya kArya kare to vah nIchA ho jAye aur nIch kulame.n koI shlAghya kArya kare to vah U.NchA
ho jAye. lobhAdikase uchcha kulavAle nIche kulavAlekI sevA karane lag jAte hai.n.
nIch kulavAle ko prApta kiye hue nIchepanakA duHkh hI hai.
hai tab sab duHkh miT jAte hai.n aur sukhI hotA hai.
uchaT jAnA. is prakAr vahA.Nse nikalakar anya paryAy dhAraN kare to trasame.n to bahut tho.De
hI kAl rahatA hai; ekendriyame.n hI bahut kAl vyatIt karatA hai.
utkR^iShTa kAl to sAdhik do hajAr sAgar hI hai tathA ekendriyame.n rahanekA utkR^iShTa kAl asa.nkhyAt