-
ચૌથા અધિકાર ][ ૮૫
મિથ્યાજ્ઞાનકા સ્વરૂપ
અબ, મિથ્યાજ્ઞાનકા સ્વરૂપ કહતે હૈંઃ — પ્રયોજનભૂત જીવાદિ તત્ત્વોંકો અયથાર્થ જાનનેકા
નામ મિથ્યાજ્ઞાન હૈ. ઉસકે દ્વારા ઉનકો જાનનેમેં સંશય, વિપર્યય, અનધ્યવસાય હોતા હૈ.
વહાઁ ‘ઐસે હૈ કિ ઐસે હૈ?’ — ઇસ પ્રકાર પરસ્પર વિરુદ્ધતા સહિત દોરૂપ જ્ઞાન ઉસકા નામ
સંશય હૈ. જૈસે — ‘મૈં આત્મા હૂઁ કિ શરીર હૂઁ?’ — ઐસા જાનના. તથા ‘ઐસા હી હૈ’ ઇસ
પ્રકાર વસ્તુસ્વરૂપસે વિરુદ્ધતા સહિત એકરૂપ જ્ઞાન ઉસકા નામ વિપર્યય હૈ. જૈસે — ‘મૈં શરીર
હૂઁ’ — ઐસા જાનના. તથા ‘કુછ હૈ’ ઐસા નિર્ધારરહિત વિચાર ઉસકા નામ અનધ્યવસાય હૈ.
જૈસે — ‘મૈં કોઈ હૂઁ’ — ઐસા જાનના. ઇસ પ્રકાર પ્રયોજનભૂત જીવાદિ તત્ત્વોંમેં સંશય, વિપર્યય,
અનધ્યવસાયરૂપ જો જાનના હો ઉસકા નામ મિથ્યાજ્ઞાન હૈ.
તથા અપ્રયોજનભૂત પદાર્થોંકો યથાર્થ જાને યા અયથાર્થ જાને ઉસકી અપેક્ષા મિથ્યાજ્ઞાન –
સમ્યગ્જ્ઞાન નામ નહીં હૈ. જિસ પ્રકાર મિથ્યાદૃષ્ટિ રસ્સીકો રસ્સી જાને તો સમ્યગ્જ્ઞાન નામ નહીં
હોતા ઔર સમ્યગ્દૃષ્ટિ રસ્સીકો સાઁપ જાને તો મિથ્યાજ્ઞાન નામ નહીં હોતા.
યહાઁ પ્રશ્ન હૈ કિ — પ્રત્યક્ષ સચ્ચે-ઝૂઠે જ્ઞાનકો સમ્યગ્જ્ઞાન – મિથ્યાજ્ઞાન કૈસે ન કહેં?
સમાધાનઃ — જહાઁ જાનનેકા હી — સચ-ઝૂઠકા નિર્ધાર કરનેકા — પ્રયોજન હો વહાઁ તો
કોઈ પદાર્થ હૈ ઉસકે સચ-ઝૂઠ જાનનેકી અપેક્ષા હી સમ્યગ્જ્ઞાન – મિથ્યાજ્ઞાન નામ દિયા જાતા હૈ.
જૈસે — પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ પ્રમાણકે વર્ણનમેં કોઈ પદાર્થ હોતા હૈ; ઉસકે સચ્ચે જાનનેરૂપ સમ્યગ્જ્ઞાનકા
ગ્રહણ કિયા હૈ ઔર સંશયાદિરૂપ જાનનેકો અપ્રમાણરૂપ મિથ્યાજ્ઞાન કહા હૈ. તથા યહાઁ સંસાર –
મોક્ષકે કારણભૂત સચ-ઝૂઠ જાનનેકા નિર્ધાર કરના હૈ, વહાઁ રસ્સી, સર્પાદિકકા યથાર્થ યા અન્યથા
જ્ઞાન સંસાર – મોક્ષકા કારણ નહીં હૈ, ઇસલિયે ઉનકી અપેક્ષા યહાઁ સમ્યગ્જ્ઞાન – મિથ્યાજ્ઞાન નહીં કહે
હૈં. યહાઁ તો પ્રયોજનભૂત જીવાદિક તત્ત્વોંકે હી જાનનેકી અપેક્ષા સમ્યગ્જ્ઞાન – મિથ્યાજ્ઞાન કહે હૈં.
ઇસી અભિપ્રાયસે સિદ્ધાન્તમેં મિથ્યાદૃષ્ટિકે તો સર્વ જાનનેકો મિથ્યાજ્ઞાન હી કહા ઔર
સમ્યગ્દૃષ્ટિકે સર્વ જાનનેકો સમ્યગ્જ્ઞાન કહા.
યહાઁ પ્રશ્ન હૈ કિ — મિથ્યાદૃષ્ટિકો જીવાદિ તત્ત્વોંકા અયથાર્થ જાનના હૈ, ઉસે મિથ્યાજ્ઞાન
કહો; પરન્તુ રસ્સી, સર્પાદિકકે યથાર્થ જાનનેકો તો સમ્યગ્જ્ઞાન કહો.
સમાધાન : — મિથ્યાદૃષ્ટિ જાનતા હૈ, વહાઁ ઉસકો સત્તા-અસત્તાકા વિશેષ નહીં હૈ; ઇસલિયે
કારણવિપર્યય વ સ્વરૂપવિપર્યય વ ભેદાભેદવિપર્યયકો ઉત્પન્ન કરતા હૈ. વહાઁ જિસે જાનતા
હૈ ઉસકે મૂલકારણકો નહીં પહિચાનતા, અન્યથા કારણ માનતા હૈ; વહ તો કારણવિપર્યય હૈ.
તથા જિસે જાનતા હૈ ઉસકે મૂલવસ્તુત્વરૂપ સ્વરૂપકો નહીં પહિચાનતા, અન્યથાસ્વરૂપ માનતા