-
૯૨ ] [ મોક્ષમાર્ગપ્રકાશક
યહાઁ પ્રશ્ન હૈ કિ — શરીરકી અવસ્થા એવં બાહ્ય પદાર્થોંમેં ઇષ્ટ-અનિષ્ટ માનનેકા પ્રયોજન
તો ભાસિત નહીં હોતા ઔર ઇષ્ટ-અનિષ્ટ માને બિના રહા ભી નહીં જાતા; સો કારણ ક્યા?
સમાધાનઃ — ઇસ જીવકે ચારિત્રમોહકે ઉદયસે રાગ-દ્વેષભાવ હોતે હૈં ઔર વે ભાવ કિસી
પદાર્થકે આશ્રય બિના હો નહીં સકતે. જૈસે — રાગ હો તો કિસી પદાર્થમેં હોતા હૈ, દ્વેષ હો
તો કિસી પદાર્થમેં હોતા હૈ. — ઇસ પ્રકાર ઉન પદાર્થોંકે ઔર રાગ-દ્વેષકે નિમિત્ત-નૈમિત્તિક
સમ્બન્ધ હૈ. વહાઁ વિશેષ ઇતના હૈ કિ — કિતને હી પદાર્થ તો મુખ્યરૂપસે રાગકે કારણ હૈં
ઔર કિતને હી પદાર્થ મુખ્યરૂપસે દ્વેષકે કારણ હૈં. કિતને હી પદાર્થ કિસીકો કિસી કાલમેં
રાગકે કારણ હોતે હૈં તથા કિસીકો કિસી કાલમેં દ્વેષકે કારણ હોતે હૈં.
યહાઁ ઇતના જાનના — એક કાર્ય હોનેમેં અનેક કારણ ચાહિયે સો રાગાદિક હોનેમેં
અન્તરંગ કારણ મોહકા ઉદય હૈ વહ તો બલવાન હૈ ઔર બાહ્ય કારણ પદાર્થ હૈ વહ બલવાન
નહીં હૈ. મહા મુનિયોંકો મોહ મન્દ હોનેસે બાહ્ય પદાર્થોંકા નિમિત્ત હોને પર ભી રાગ-દ્વેષ ઉત્પન્ન
નહીં હોતે. પાપી જીવોંકો મોહ તીવ્ર હોનેસે બાહ્ય કારણ ન હોને પર ભી ઉનકે સંકલ્પહીસે
રાગ-દ્વેષ હોતે હૈં. ઇસલિયે મોહકા ઉદય હોનેસે રાગાદિક હોતે હૈં. વહાઁ જિસ બાહ્ય પદાર્થકે
આશ્રયસે રાગભાવ હોના હો, ઉસમેં બિના હી પ્રયોજન અથવા કુછ પ્રયોજનસહિત ઇષ્ટબુદ્ધિ હોતી
હૈ. તથા જિસ પદાર્થકે આશ્રયસે દ્વેષભાવ હોના હો ઉસમેં બિના હી પ્રયોજન અથવા કુછ
પ્રયોજનસહિત અનિષ્ટબુદ્ધિ હોતી હૈ. ઇસલિયે મોહકે ઉદયસે પદાર્થોંકો ઇષ્ટ-અનિષ્ટ માને બિના
રહા નહીં જાતા.
ઇસ પ્રકાર પદાર્થોંમેં ઇષ્ટ-અનિષ્ટબુદ્ધિ હોને પર જો રાગ-દ્વેષરૂપ પરિણમન હોતા હૈ, ઉસકા
નામ મિથ્યાચારિત્ર જાનના.
તથા ઇન રાગ-દ્વેષોંહીકે વિશેષ ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, હાસ્ય, રતિ, અરતિ, શોક,
ભય, જુગુપ્સા, સ્ત્રીવેદ, પુરુષવેદ, નપુંસકવેદરૂપ કષાયભાવ હૈં; વે સબ ઇસ મિથ્યાચારિત્રહીકે
ભેદ જાનના. ઇનકા વર્ણન પહલે કિયા હી હૈ૧.
તથા ઇસ મિથ્યાચારિત્રમેં સ્વરૂપાચરણચારિત્રકા અભાવ હૈ, ઇસલિયે ઇસકા નામ અચારિત્ર
ભી કહા જાતા હૈ. તથા યહાઁ વે પરિણામ મિટતે નહીં હૈં અથવા વિરક્ત નહીં હૈં, ઇસલિયે
ઇસીકા નામ અસંયમ કહા જાતા હૈ યા અવિરતિ કહા જાતા હૈ. ક્યોંકિ પાઁચ ઇન્દ્રિયાઁ ઔર
મનકે વિષયોંમેં તથા પંચસ્થાવર ઔર ત્રસકી હિંસામેં સ્વચ્છન્દપના હો તથા ઉનકે ત્યાગરૂપ ભાવ
નહીં હો, વહી બારહ પ્રકારકા અસંયમ યા અવિરતિ હૈ. કષાયભાવ હોને પર ઐસે કાર્ય હોતે
હૈં, ઇસલિયે મિથ્યાચારિત્રકા નામ અસંયમ યા અવિરતિ જાનના. તથા ઇસીકા નામ અવ્રત
૧. પૃષ્ઠ ૩૮, ૫૨