-
દૂસરા અધિકાર ][ ૩૩
મતિજ્ઞાનકી પરાધીન પ્રવૃત્તિ
વહાઁ પ્રથમ તો મતિજ્ઞાન હૈ; વહ શરીરકે અંગભૂત જો જીભ, નાસિકા, નયન, કાન,
સ્પર્શન યે દ્રવ્યઇન્દ્રિયાઁ ઔર હૃદયસ્થાનમેં આઠ પઁખુરિયોંકે ફૂ લે કમલકે આકારકા દ્રવ્યમન —
ઇનકી સહાયતાસે હી જાનતા હૈ. જૈસે — જિસકી દૃષ્ટિ મંદ હો વહ અપને નેત્ર દ્વારા હી દેખતા
હૈ, પરન્તુ ચશ્મા લગાને પર હી દેખતા હૈ, બિના ચશ્મેકે નહીં દેખ સકતા. ઉસી પ્રકાર આત્માકા
જ્ઞાન મંદ હૈ, વહ અપને જ્ઞાનસે હી જાનતા હૈ, પરન્તુ દ્રવ્યઇન્દ્રિય તથા મનકા સમ્બન્ધ હોને
પર હી જાનતા હૈ, ઉનકે બિના નહીં જાન સકતા. તથા જિસ પ્રકાર નેત્ર તો જૈસેકે તૈસે
હૈં, પરન્તુ ચશ્મેમેં કુછ દોષ હુઆ હો તો નહીં દેખ સકતા અથવા થોડા દીખતા હૈ યા ઔરકા
ઔર દીખતા હૈ; ઉસી પ્રકાર અપના ક્ષયોપશમ તો જૈસાકા તૈસા હૈ, પરન્તુ દ્રવ્યઇન્દ્રિય તથા
મનકે પરમાણુ અન્યથા પરિણમિત હુએ હોં તો જાન નહીં સકતા અથવા થોડા જાનતા હૈ અથવા
ઔરકા ઔર જાનતા હૈ. ક્યોંકિ દ્રવ્યઇન્દ્રિય તથા મનરૂપ પરમાણુઓંકે પરિણમનકો ઔર
મતિજ્ઞાનકો નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સમ્બન્ધ હૈ, ઇસલિયે ઉનકે પરિણમનકે અનુસાર જ્ઞાનકા પરિણમન
હોતા હૈ. ઉસકા ઉદાહરણ — જૈસે મનુષ્યાદિકકો બાલ-વૃદ્ધઅવસ્થામેં દ્રવ્યઇન્દ્રિય તથા મન
શિથિલ હો તબ જાનપના ભી શિથિલ હોતા હૈ; તથા જૈસે શીત વાયુ આદિકે નિમિત્તસે
સ્પર્શનાદિ ઇન્દ્રિયોંકે ઔર મનકે પરમાણુ અન્યથા હોં તબ જાનના નહીં હોતા અથવા થોડા જાનના
હોતા હૈ.
તથા ઇસ જ્ઞાનકો ઔર બાહ્ય દ્રવ્યોંકો ભી નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સમ્બન્ધ પાયા જાતા હૈ.
ઉસકા ઉદાહરણ — જૈસે નેત્રઇન્દ્રિયકો અંધકારકે પરમાણુ અથવા ફૂ લા આદિકે પરમાણુ યા
પાષાણાદિકે પરમાણુ આડે આ જાયેં તો દેખ નહીં સકતી. તથા લાલ કાંચ આડા આ જાયે
તો સબ લાલ દીખતા હૈ, હરિત આડા આયે તો હરિત દીખતા હૈ — ઇસ પ્રકાર અન્યથા જાનના
હોતા હૈ.
તથા દૂરબીન, ચશ્મા ઇત્યાદિ આડે આ જાયેં તો બહુત દીખને લગ જાતા હૈ. પ્રકાશ,
જલ, હિલવ્વી કાઁચ ઇત્યાદિકે પરમાણુ આડે આયેં તો ભી જૈસેકા તૈસા દીખતા હૈ. ઇસપ્રકાર
અન્ય ઇન્દ્રિયોં તથા મનકે ભી યથાસમ્ભવ જાનના. મંત્રાદિકે પ્રયોગસે અથવા મદિરાપાનાદિકસે
અથવા ભૂતાદિકકે નિમિત્તસે નહીં જાનના, થોડા જાનના યા અન્યથા જાનના હોતા હૈ. ઇસ
પ્રકાર યહ જ્ઞાન બાહ્યદ્રવ્યકે ભી આધીન જાનના.
તથા ઇસ જ્ઞાન દ્વારા જો જાનના હોતા હૈ વહ અસ્પષ્ટ જાનના હોતા હૈ; દૂરસે કૈસા
હી જાનતા હૈ, સમીપસે કૈસા હી જાનતા હૈ, તત્કાલ કૈસા હી જાનતા હૈ, જાનનેમેં બહુત દેર