-
તીસરા અધિકાર ][ ૬૩
પુદ્ગલપરાવર્તન માત્ર હૈ ઔર પુદ્ગલપરાવર્તનકા કાલ ઐસા હૈ જિસકે અનન્તવેં ભાગમેં ભી અનન્ત
સાગર હોતે હૈં. ઇસલિએ ઇસ સંસારીકે મુખ્યતઃ એકેન્દ્રિય પર્યાયમેં હી કાલ વ્યતીત હોતા હૈ.
વહાઁ એકેન્દ્રિયકે જ્ઞાન-દર્શનકી શક્તિ તો કિંચિત્માત્ર હી રહતી હૈ. એક સ્પર્શન ઇન્દ્રિયકે
નિમિત્તસે હુઆ મતિજ્ઞાન ઔર ઉસકે નિમિત્તસે હુઆ શ્રુતજ્ઞાન તથા સ્પર્શન ઇન્દ્રિયજનિત
અચક્ષુદર્શન — જિનકે દ્વારા શીત-ઉષ્ણાદિકકો કિંચિત્ જાનતે-દેખતે હૈં. જ્ઞાનાવરણ-દર્શનાવરણકે
તીવ્ર ઉદયસે ઇસસે અધિક જ્ઞાન-દર્શન નહીં પાયે જાતે ઔર વિષયોંકી ઇચ્છા પાયી જાતી હૈ
જિસસે મહા દુઃખી હૈં. તથા દર્શનમોહકે ઉદયસે મિથ્યાદર્શન હોતા હૈ ઉસસે પર્યાયકા હી
અપનેરૂપ શ્રદ્ધાન કરતે હૈં, અન્ય વિચાર કરનેકી શક્તિ હી નહીં હૈ.
તથા ચારિત્રમોહકે ઉદયસે તીવ્ર ક્રોધાદિક-કષાયરૂપ પરિણમિત હોતે હૈં; ક્યોંકિ ઉનકે
કેવલીભગવાનને કૃષ્ણ, નીલ, કાપોત યહ તીન અશુભ લેશ્યા હી કહી હૈં ઔર વે તીવ્ર કષાય
હોને પર હી હોતી હૈં. વહાઁ કષાય તો બહુત હૈ ઔર શક્તિ સર્વ પ્રકારસે મહા હીન હૈ,
ઇસલિએ બહુત દુઃખી હો રહે હૈં, કુછ ઉપાય નહીં કર સકતે.
યહાઁ કોઈ કહે કિ — જ્ઞાન તો કિંચિત્માત્ર હી રહા હૈ, ફિ ર વે ક્યા કષાય કરતે હૈં?
સમાધાનઃ — ઐસા કોઈ નિયમ તો હૈ નહીં કિ જિતના જ્ઞાન હો ઉતની હી કષાય હો.
જ્ઞાન તો જિતના ક્ષયોપશમ હો ઉતના હોતા હૈ. જૈસે કિસી અંધે-બહરે પુરુષકો જ્ઞાન થોડા
હોને પર ભી બહુત કષાય હોતી દિખાઈ દેતી હૈ, ઉસી પ્રકાર એકેન્દ્રિયકે જ્ઞાન થોડા હોને
પર ભી બહુત કષાય હોના માના ગયા હૈ.
તથા બાહ્ય કષાય પ્રગટ તબ હોતી હૈ, જબ કષાયકે અનુસાર કુછ ઉપાય કરે, પરન્તુ
વે શક્તિહીન હૈં, ઇસલિયે ઉપાય કુછ કર નહીં સકતે, ઇસસે ઉનકી કષાય પ્રગટ નહીં હોતી.
જૈસે કોઈ પુરુષ શક્તિહીન હૈ, ઉસકો કિસી કારણસે તીવ્ર કષાય હો, પરન્તુ કુછ કર નહીં
સકતા, ઇસલિયે ઉસકી કષાય બાહ્યમેં પ્રગટ નહીં હોતી, વહ અતિ દુઃખી હોતા હૈ; ઉસી પ્રકાર
એકેન્દ્રિય જીવ શક્તિહીન હૈં; ઉનકો કિસી કારણસે કષાય હોતી હૈ, પરન્તુ કુછ કર નહીં
સકતે, ઇસલિયે ઉનકી કષાય બાહ્યમેં પ્રગટ નહીં હોતી, વે સ્વયં હી દુઃખી હોતે હૈં.
તથા ઐસા જાનના કિ જહાઁ કષાય બહુત હો ઔર શક્તિ હીન હો વહાઁ બહુત દુઃખ
હોતા હૈ ઔર જ્યોં જ્યોં કષાય કમ હોતી જાયે તથા શક્તિ બઢતી જાયે ત્યોં-ત્યોં દુઃખ કમ
હોતા હૈ. પરન્તુ એકેન્દ્રિયોંકે કષાય બહુત ઔર શક્તિ હીન, ઇસલિયે એકેન્દ્રિય જીવ મહા
દુઃખી હૈં. ઉનકે દુઃખ વે હી ભોગતે હૈં ઔર કેવલી જાનતે હૈં. જૈસે — સન્નિપાત કે રોગીકા
જ્ઞાન કમ હો જાયે ઔર બાહ્ય શક્તિકી હીનતાસે અપના દુઃખ પ્રગટ ભી ન કર સકે, પરન્તુ