-
sAtavA.N adhikAr ][ 195
kevalaj~nAnakA abhAv hI hai; parantu karmakA nimitta miTane par sarvadA kevalaj~nAn ho jAtA hai;
isasiye sadAkAl AtmAkA svabhAv kevalaj~nAn kahA jAtA hai, kyo.nki aisI shakti sadA pAyI
jAtI hai. vyakta hone par svabhAv vyakta huA kahA jAtA hai.
tathA jaise shItal svabhAvake kAraN uShNa jalako shItal mAnakar pAnAdi kare to jalanA
hI hogA; usI prakAr kevalaj~nAnasvabhAvake kAraN ashuddha AtmAko kevalaj~nAnI mAnakar anubhav
kare to duHkhI hogA.
isaprakAr jo AtmAkA kevalaj~nAnAdirUp anubhav karate hai.n ve mithyAdR^iShTi hai.n.
tathA rAgAdik bhAv apaneko pratyakSha hone par bhI bhramase AtmAko rAgAdirahit mAnate
hai.n. so pUChate hai.n ki ye rAgAdik to hote dikhAI dete hai.n, ye kis dravyake astitvame.n hai.n?
yadi sharIr yA karmarUp pudgalake astitvame.n ho.n to ye bhAv achetan yA mUrtik ho.nge; parantu
ye rAgAdik to pratyakSha chetanatAsahit amUrtak bhAv bhAsit hote hai.n. isaliye ye bhAv AtmAke
hI hai.n.
yahI samayasAr kalashame.n kahA hai : —
kAryatvAdakR^ita.n na karma na cha tajjIvaprakR^ityordvayo —
raj~nAyAH prakR^i te svakAryaphalabhugbhAvAnuSha.ngAtkR^itiH.
naikasyAH prakR^iterachittvalasanAjjIvo.asya kartA tato
jIvasyaiv cha karma tachchidanuga.n j~nAtA na yatpudgalaH..203..
isakA artha yah hai — rAgAdirUp bhAvakarma hai so kisIke dvArA nahI.n kiyA gayA aisA
nahI.n hai, kyo.nki yah kAryabhUt hai. tathA jIv aur karmaprakR^iti in dono.nkA bhI kartavya nahI.n
hai, kyo.nki aisA ho to achetan karmaprakR^itiko bhI us bhAvakarmakA phal — sukh-duHkhakA bhoganA
hogA; so yah asambhav hai. tathA akelI karmaprakR^itikA bhI yah kartavya nahI.n hai, kyo.nki
usake achetanapanA pragaT hai. isaliye is rAgAdikakA jIv hI kartA hai aur yah rAgAdik
jIvakA hI karma hai; kyo.nki bhAvakarma to chetanAkA anusArI hai, chetanA binA nahI.n hotA, aur
pudgal j~nAtA hai nahI.n.
isaprakAr rAgAdibhAv jIvake astitvame.n hai.n.
ab, jo rAgAdibhAvo.nkA nimitta karmako hI mAnakar apaneko rAgAdikakA akartA mAnate
hai.n ve kartA to Ap hai.n; parantu Apako nirudyamI hokar pramAdI rahanA hai, isaliye karmakA
hI doSh ThaharAte hai.n, so yah duHkhadAyak bhram hai.