-
344 ] [ rahasyapUrNa chiThThI
mati-shrutaj~nAn indriy-manake avalamban binA nahI.n hotA, so yahA.N indriyakA to abhAv
hI hai, kyo.nki indriyakA viShay mUrtik padArtha hI hai. tathA yahA.N manaj~nAn hai, kyo.nki manakA
viShay amUrtik padArtha bhI hai, isaliye yahA.N man-sambandhI pariNAm svarUpame.n ekAgra hokar anya
chintAkA nirodh karate hai.n, isaliye ise man dvArA kahate hai.n. ‘‘ekAgrachintAnirodho dhyAnam’’
aisA dhyAnakA bhI lakShaN aise anubhav dashAme.n sambhav hai.
tathA samayasAr nATakake kavittame.n kahA haiH –
vastu vichArat dhyAvatai.n, man pAvai vishrAma.
ras svAdat sukh Upajai, anubhav yAkau nAma..
isaprakAr man binA jude hI pariNAm svarUpame.n pravartit nahI.n hue, isaliye svAnubhavako
manajanit bhI kahate hai.n; ataH atIndriy kahaneme.n aur manajanit kahaneme.n kuCh virodh nahI.n hai,
vivakShAbhed hai.
tathA tumane likhA ki ‘‘AtmA atIndriy hai, isaliye atIndriy dvArA hI grahaN kiyA
jAtA hai;’’ so (bhAIjI) man amUrtikakA bhI grahaN karatA hai, kyo.nki mati-shrutaj~nAnakA viShay
sarvadravya kahe hai.n. ukta.n cha tattvArtha sUtreH –
‘‘matishrutayornibandho dravyeShvasarvaparyAyeShu.’’ (1 – 26)
tathA tumane pratyakSha – parokShakA prashna likhA so bhAIjI, pratyakSha – parokSha to samyaktvake bhed
hai.n nahI.n. chauthe guNasthAname.n siddhasamAn kShAyik samyaktva ho jAtA hai, isaliye samyaktva to keval
yathArtha shraddhAnarUp hI hai. vah (jIv) shubhAshubhakArya karatA bhI rahatA hai. isaliye tumane jo
likhA thA ki ‘‘nishchayasamyaktva pratyakSha hai aur vyavahArasamyaktva parokSha hai’’, so aisA nahI.n hai.
samyaktvake to tIn bhed hai.n – vahA.N upashamasamyaktva aur kShAyikasamyaktva to nirmal hai.n, kyo.nki ve
mithyAtvake udayase rahit hai.n aur kShayopashamasamyaktva samal hai, kyo.nki samyaktvamohanIyake udayase
sahit hai. parantu is samyaktvame.n pratyakSha – parokSha koI bhed to nahI.n hai.n.
kShAyik samyaktvIke shubhAshubharUp pravartate hue va svAnubhavarUp pravartate hue samyaktvaguN
to samAn hI hai, isaliye samyaktvake to pratyakSha-parokSha bhed nahI.n mAnanA.
tathA pramANake pratyakSha-parokSha bhed hai.n, so pramAN samyagj~nAn hai; isaliye matij~nAn-shrutaj~nAn
to parokShapramAN hai.n, avadhi-manaHparyay-kevalaj~nAn pratyakShapramAN hai.n. ‘‘Adye parokSha.n pratyakShamanyat’’
(tattvArthasUtra a0 1, sUtra 11-12) aisA sUtrakA vachan hai. tathA tarkashAstrame.n pratyakSha-parokShakA