-
ਦੂਸਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ][ ੩੩
ਮਤਿਜ੍ਞਾਨਕੀ ਪਰਾਧੀਨ ਪ੍ਰਵ੍ਰੁਤ੍ਤਿ
ਵਹਾਁ ਪ੍ਰਥਮ ਤੋ ਮਤਿਜ੍ਞਾਨ ਹੈ; ਵਹ ਸ਼ਰੀਰਕੇ ਅਂਗਭੂਤ ਜੋ ਜੀਭ, ਨਾਸਿਕਾ, ਨਯਨ, ਕਾਨ,
ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਨ ਯੇ ਦ੍ਰਵ੍ਯਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਁ ਔਰ ਹ੍ਰੁਦਯਸ੍ਥਾਨਮੇਂ ਆਠ ਪਁਖੁਰਿਯੋਂਕੇ ਫੂ ਲੇ ਕਮਲਕੇ ਆਕਾਰਕਾ ਦ੍ਰਵ੍ਯਮਨ —
ਇਨਕੀ ਸਹਾਯਤਾਸੇ ਹੀ ਜਾਨਤਾ ਹੈ. ਜੈਸੇ — ਜਿਸਕੀ ਦ੍ਰੁਸ਼੍ਟਿ ਮਂਦ ਹੋ ਵਹ ਅਪਨੇ ਨੇਤ੍ਰ ਦ੍ਵਾਰਾ ਹੀ ਦੇਖਤਾ
ਹੈ, ਪਰਨ੍ਤੁ ਚਸ਼੍ਮਾ ਲਗਾਨੇ ਪਰ ਹੀ ਦੇਖਤਾ ਹੈ, ਬਿਨਾ ਚਸ਼੍ਮੇਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਤਾ. ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਤ੍ਮਾਕਾ
ਜ੍ਞਾਨ ਮਂਦ ਹੈ, ਵਹ ਅਪਨੇ ਜ੍ਞਾਨਸੇ ਹੀ ਜਾਨਤਾ ਹੈ, ਪਰਨ੍ਤੁ ਦ੍ਰਵ੍ਯਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯ ਤਥਾ ਮਨਕਾ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧ ਹੋਨੇ
ਪਰ ਹੀ ਜਾਨਤਾ ਹੈ, ਉਨਕੇ ਬਿਨਾ ਨਹੀਂ ਜਾਨ ਸਕਤਾ. ਤਥਾ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨੇਤ੍ਰ ਤੋ ਜੈਸੇਕੇ ਤੈਸੇ
ਹੈਂ, ਪਰਨ੍ਤੁ ਚਸ਼੍ਮੇਮੇਂ ਕੁਛ ਦੋਸ਼ ਹੁਆ ਹੋ ਤੋ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਤਾ ਅਥਵਾ ਥੋੜਾ ਦੀਖਤਾ ਹੈ ਯਾ ਔਰਕਾ
ਔਰ ਦੀਖਤਾ ਹੈ; ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਪਨਾ ਕ੍ਸ਼ਯੋਪਸ਼ਮ ਤੋ ਜੈਸਾਕਾ ਤੈਸਾ ਹੈ, ਪਰਨ੍ਤੁ ਦ੍ਰਵ੍ਯਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯ ਤਥਾ
ਮਨਕੇ ਪਰਮਾਣੁ ਅਨ੍ਯਥਾ ਪਰਿਣਮਿਤ ਹੁਏ ਹੋਂ ਤੋ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਸਕਤਾ ਅਥਵਾ ਥੋੜਾ ਜਾਨਤਾ ਹੈ ਅਥਵਾ
ਔਰਕਾ ਔਰ ਜਾਨਤਾ ਹੈ. ਕ੍ਯੋਂਕਿ ਦ੍ਰਵ੍ਯਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯ ਤਥਾ ਮਨਰੂਪ ਪਰਮਾਣੁਓਂਕੇ ਪਰਿਣਮਨਕੋ ਔਰ
ਮਤਿਜ੍ਞਾਨਕੋ ਨਿਮਿਤ੍ਤ-ਨੈਮਿਤ੍ਤਿਕ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧ ਹੈ, ਇਸਲਿਯੇ ਉਨਕੇ ਪਰਿਣਮਨਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜ੍ਞਾਨਕਾ ਪਰਿਣਮਨ
ਹੋਤਾ ਹੈ. ਉਸਕਾ ਉਦਾਹਰਣ — ਜੈਸੇ ਮਨੁਸ਼੍ਯਾਦਿਕਕੋ ਬਾਲ-ਵ੍ਰੁਦ੍ਧਅਵਸ੍ਥਾਮੇਂ ਦ੍ਰਵ੍ਯਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯ ਤਥਾ ਮਨ
ਸ਼ਿਥਿਲ ਹੋ ਤਬ ਜਾਨਪਨਾ ਭੀ ਸ਼ਿਥਿਲ ਹੋਤਾ ਹੈ; ਤਥਾ ਜੈਸੇ ਸ਼ੀਤ ਵਾਯੁ ਆਦਿਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ
ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਨਾਦਿ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋਂਕੇ ਔਰ ਮਨਕੇ ਪਰਮਾਣੁ ਅਨ੍ਯਥਾ ਹੋਂ ਤਬ ਜਾਨਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ ਅਥਵਾ ਥੋੜਾ ਜਾਨਨਾ
ਹੋਤਾ ਹੈ.
ਤਥਾ ਇਸ ਜ੍ਞਾਨਕੋ ਔਰ ਬਾਹ੍ਯ ਦ੍ਰਵ੍ਯੋਂਕੋ ਭੀ ਨਿਮਿਤ੍ਤ-ਨੈਮਿਤ੍ਤਿਕ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧ ਪਾਯਾ ਜਾਤਾ ਹੈ.
ਉਸਕਾ ਉਦਾਹਰਣ — ਜੈਸੇ ਨੇਤ੍ਰਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਕੋ ਅਂਧਕਾਰਕੇ ਪਰਮਾਣੁ ਅਥਵਾ ਫੂ ਲਾ ਆਦਿਕੇ ਪਰਮਾਣੁ ਯਾ
ਪਾਸ਼ਾਣਾਦਿਕੇ ਪਰਮਾਣੁ ਆੜੇ ਆ ਜਾਯੇਂ ਤੋ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਤੀ. ਤਥਾ ਲਾਲ ਕਾਂਚ ਆੜਾ ਆ ਜਾਯੇ
ਤੋ ਸਬ ਲਾਲ ਦੀਖਤਾ ਹੈ, ਹਰਿਤ ਆੜਾ ਆਯੇ ਤੋ ਹਰਿਤ ਦੀਖਤਾ ਹੈ — ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਨ੍ਯਥਾ ਜਾਨਨਾ
ਹੋਤਾ ਹੈ.
ਤਥਾ ਦੂਰਬੀਨ, ਚਸ਼੍ਮਾ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਆੜੇ ਆ ਜਾਯੇਂ ਤੋ ਬਹੁਤ ਦੀਖਨੇ ਲਗ ਜਾਤਾ ਹੈ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼,
ਜਲ, ਹਿਲਵ੍ਵੀ ਕਾਁਚ ਇਤ੍ਯਾਦਿਕੇ ਪਰਮਾਣੁ ਆੜੇ ਆਯੇਂ ਤੋ ਭੀ ਜੈਸੇਕਾ ਤੈਸਾ ਦੀਖਤਾ ਹੈ. ਇਸਪ੍ਰਕਾਰ
ਅਨ੍ਯ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋਂ ਤਥਾ ਮਨਕੇ ਭੀ ਯਥਾਸਮ੍ਭਵ ਜਾਨਨਾ. ਮਂਤ੍ਰਾਦਿਕੇ ਪ੍ਰਯੋਗਸੇ ਅਥਵਾ ਮਦਿਰਾਪਾਨਾਦਿਕਸੇ
ਅਥਵਾ ਭੂਤਾਦਿਕਕੇ ਨਿਮਿਤ੍ਤਸੇ ਨਹੀਂ ਜਾਨਨਾ, ਥੋੜਾ ਜਾਨਨਾ ਯਾ ਅਨ੍ਯਥਾ ਜਾਨਨਾ ਹੋਤਾ ਹੈ. ਇਸ
ਪ੍ਰਕਾਰ ਯਹ ਜ੍ਞਾਨ ਬਾਹ੍ਯਦ੍ਰਵ੍ਯਕੇ ਭੀ ਆਧੀਨ ਜਾਨਨਾ.
ਤਥਾ ਇਸ ਜ੍ਞਾਨ ਦ੍ਵਾਰਾ ਜੋ ਜਾਨਨਾ ਹੋਤਾ ਹੈ ਵਹ ਅਸ੍ਪਸ਼੍ਟ ਜਾਨਨਾ ਹੋਤਾ ਹੈ; ਦੂਰਸੇ ਕੈਸਾ
ਹੀ ਜਾਨਤਾ ਹੈ, ਸਮੀਪਸੇ ਕੈਸਾ ਹੀ ਜਾਨਤਾ ਹੈ, ਤਤ੍ਕਾਲ ਕੈਸਾ ਹੀ ਜਾਨਤਾ ਹੈ, ਜਾਨਨੇਮੇਂ ਬਹੁਤ ਦੇਰ