Moksha Shastra-Gujarati (English transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 22 of 36

 

Page 366 of 655
PDF/HTML Page 421 of 710
single page version

a. pa upasanhAr ] [ 36p vachan ke sharIranI cheShTA uparathI nakkI karavAmAn Avyun chhe. temAnthI indriy dvArA sharIr nakkI karyun te gnAnane ApaNe indriyajanya kahIe chhIe ane te manuShyamAn gnAn hovAnun nakkI karyun te anumAnajanyagnAn chhe em ApaNe kahIe chhIe.

3. A pramANe manuShyamAn ApaNe be prakAr jANyA-1. indriyajanya gnAnathI sharIr, 2. anumAnajanyagnAnathI gnAn. pachhI bhale koI manuShyane gnAn ochhA ughADarUp hoy ke koIne vadhAre ughADarUp hoy. te be bAbato jANatAn te ek ja padArthanA be guNo chhe ke judA judA be padArthanA be guNo chhe te ApaNe nakkI karavun joIe.

4. je manuShyane ApaNe joyo tenA sambandhe nIche pramANe banyAnun dAkhalA mATe kalpIe.

(1) te manuShyanA hAthamAn kAI lAgyun ane sharIramAnthI lohI nIkaLavA lAgyun.

(2) te manuShye lohI nIkaLatun jANyun ane te lohI tarat ja bandh thaI jAy to sArun-evI tIvra bhAvanA bhAvI.

(3) paN te ja vakhate lohI vadhAre nIkaLavA mAnDayun ane ghaNA upAyo karyA, paN te bandh paDatAn ghaNo vakhat lAgyo.

(4) lohI bandh paDayA pachhI potAne jaladI ArAm thaI jAy evI te manuShye bhAvanA karavAnun satat chAlu rAkhyun.

(pa) paN bhAvanA anusAr pariNAm AvavAne badale te bhAg saDato gayo. (6) te manuShyane ghaNun dukh thayun ane te dukhanun tene vedan thayun. (7) bIjAn sagAnsambandhIoe te manuShyane dukh thAy chhe em jANyun, paN te manuShyanA dukh-vedanano kAI paN ansh teo laI shakyA nahi.

(8) Akhare teNe hAthanA saDatA bhAgane kapAvyo. (9) te hAth kapAvyA chhatAn te mANasanun gnAn teTalun rahyun ane visheSh abhyAsathI ghaNun vadhI gayun ane bAkI rahelun sharIr ghaNun nabaLun paDatun gayun tem ja vajanamAn ghaTatun gayun.

(10) sharIr nabaLun paDavA chhatAn tene gnAnAbhyAsanA baLathI dhIraj rahI ane shAnti vadhI.

pa. A dash bAbato shun sAbit kare chhe te ApaNe joIe. manuShyamAn vichArashakti (Reasoning faculty) chhe ane te to darek manuShyane anubhavagamya chhe. have vichAr karatAn nIchenA siddhAnto pragaTe chhe-


Page 367 of 655
PDF/HTML Page 422 of 710
single page version

366 ] [ mokShashAstra

(1) sharIr ane gnAn dharAvatI vastu e banne judA judA padArtho chhe, kem ke te gnAn dharAvatI vastue ‘lohI tarat ja bandh thaI jAy to sArun’ tevI ichchhA karavA chhatAn lohI bandh thayun nahi, eTalun ja nahi paN ichchhAthI viruddha sharIranI ane lohInI avasthA thaI. jo sharIr ane gnAn dharAvatI vastu te banne ek ja hoy to tem thAy nahi.

(2) jo te banne ek ja vastu hot to jyAre gnAn karanAre ichchhA karI te ja vakhate lohI bandh thaI jAt.

(3) jo te banne ek ja vastu hot to lohI tarat ja bandh paDat, eTalun ja nahi parantu, upar nan. (4-pa) mAn jaNAvyA mujab bhAvanA karel hovAthI sharIrano te bhAg saDat paN nahi, UlaTun jyAre ichchhA karI tyAre tarat ja ArAm thaI jAt. parantu banne judAn hovAthI tem banatun nathI.

(4) upar nan. (6-7) mAn je hakIkat jaNAvI chhe te sAbit kare chhe ke jeno hAth saDe chhe te manuShya ane tenA sagAnsambandhI badhA svatantra padArtho chhe. jo teo ek hot to te manuShyanun dukh teo bhegAn maLI bhogavat ane te manuShya potAnA dukhano bhAg temane Apat athavA ghaNAn sagAno tenun dukh laIne pote te bhogavat, paN tem banI shaktun nathI. mATe teo paN A manuShyathI judI svatantra gnAnarUp ane sharIr sahit vyaktio chhe em siddha thayun.

(pa) upar nan. (8-9) mAn je hakIkat jaNAvI chhe te sAbit kare chhe ke sharIr sanyogI padArtha chhe; tethI hAth jeTalo bhAg temAnthI chhUTo paDI shakyo. jo te ek akhanD padArtha hot to hAth jeTalo bhAg kapAIne chhUTo paDI na shakat. vaLI te sAbit kare chhe ke sharIrathI gnAn svatantra chhe kem ke sharIrano amuk bhAg kapAyA chhatAn teTalA pramANamAn gnAn ghaTatun nathI paN teTalun ja rahe chhe; ane sharIr nabaLun paDatun jAy chhatAn gnAn vadhatun jAy chhe, eTale sharIr ane gnAn em svatantra vastuo chhe e sAbit thayun.

(6) upar nan. (10) thI sAbit thayun ke gnAn vadhyun topaN vajan vadhyun nahi parantu gnAn sAthe sambandh rAkhanAr dhIraj, shAnti vageremAn vadhAro thayo; sharIr vajanamAn ghaTayun chhatAn gnAnamAn ghaTADo na thayo, mATe gnAn ane sharIr be judA, svatantra, virodhI guNavALA padArtho chhe jem ke . sharIr vajanavALun ane gnAn vajanavagaranun . sharIr ghaTayun, gnAn vadhyun, . sharIrano bhAg ochho thayo, gnAn teTalun ja rahyun ane pachhI vadhyun; . sharIr indriyagamya; sanyogI, chhUTun paDI koI bIjI jagyAe tenA bhAgo rahI shake tevun chhe; gnAn indriyagamya nathI parantu gnAnagamya chhe, tenA kaTakA ke bhAgalA thaI


Page 368 of 655
PDF/HTML Page 423 of 710
single page version

a. pa upasanhAr ] [ 367 shake nahi kem ke te asanyogI chhe ane teno koI bhAg chhUTo paDIne bIje rahI shake nahi tem ja koIne ApI shakAy nahi; . bajAramAnthI jaD vastuo lAvIne teno khorAk banAvI, tene khAvAthI A sanyogI padArtha-sharIr banyun chhe, tenA kaTakA-bhAg thaI shake chhe; parantu gnAn bajAramAnthI maLe nahi; koI potAnun gnAn bIjAne ApI shake nahi parantu potAnA abhyAsathI ja gnAn vadhArI shakAy; asanyogI ane potAmAnthI Avatun hovAthI gnAn potAne ja-AtamAne ja avalambanArun chhe.

(7) ‘gnAn’ guNavAchak nAm chhe; te guNI vinA hoy nahi, mATe gnAnaguNanI dhArak evI ek vastu chhe. tene jIv, AtmA, sachetan padArtha, chaitanya ityAdi nAmothI oLakhI shakAy chhe. A rIte jIv padArtha gnAnasahit, asanyogI, arUpI sAbit thayo ane tenAthI viruddha sharIr gnAnarahit, ajIv, sanyogI, rUpI padArtha sAbit thayun; te ‘pudgal’ nAmathI oLakhAy chhe. sharIr sivAyanA bIjA je je padArtho drashyamAn thAy chhe te badhA paN sharIranI jem pudgal ja chhe.

(8) vaLI, gnAnanun gnAnapaNun kAyam TakIne temAn vadhaghaT thAy chhe. te vadhaghaTane gnAnanI tAratamyatArUp avasthA kahevAmAn Ave chhe. shAstraparibhAShAmAn tene ‘paryAy’ kahe chhe. nitya je gnAnapaNun TakI rahe chhe te ‘gnAnaguN’ chhe.

(9) sharIr sanyogI sAbit thayun tethI te viyog sahit ja hoy. vaLI sharIranA nAnA nAnA bhAg karIe to ghaNA thAy ane bALatAn rAkh thAy. tethI em sAbit thayun ke sharIr anek rajakaNono pinD chhe. jem jIv ane gnAn indriyagamya nathI paN vichAr (Reasoning) gamya chhe; tem pudgalarUp avibhAgI rajakaN te paN indriyagamya nathI, paN gnAnagamya chhe.

(10) sharIr te mUL vastu nathI paN anek rajakaNono pinD chhe ane rajakaN svatantra vastu chhe eTale ke asanyogI padArtha chhe.

(11) jIv ane rajakaN asanyogI chhe tethI anAdi anant chhe em siddha thayun, kem ke je padArtha koI sanyogathI utpanna thayo na hoy teno kyArey nAsh paN hoy nahi.

(12) sharIr ek svatantra padArtha nathI paN anek padArthonI sanyogI avasthA chhe. avasthA hammeshAn sharUAt sahit ja hoy tethI sharIr sharUAt sahit chhe. te sanyogI hovAthI viyogI chhe.

6. jIv anek ane anAdi anant chhe, tathA rajakaNo anek ane anAdi anant chhe. ek jIv bIjA koI jIv sAthe pinDarUp thaI shake nahi; parantu rajakaNo pinDarUp


Page 369 of 655
PDF/HTML Page 424 of 710
single page version

368 ] [ mokShashAstra thAy chhe. A pramANe dravyanun lakShaN sat, anek dravyo, rajakaNo, tenA skandh, utpAd- vyay-dhrauvya e Adi viShayo A adhyAyamAn kahyA chhe te siddha thayA.

7. A pramANe jIv ane pudgalanun trikAL judApaNun tathA anAdi anantapaNun siddha thatAn nIchenI laukik mAnyatAo asatya Thare chhe-

(1) anek rajakaNo bhegAn thatAn temAnthI navo jIv utpanna thAy chhe te mAnyatA asatya chhe; kem ke rajakaNo gnAnarahit jaD chhe tethI gnAnarahit game teTalA padArtho bhegA thAy topaN jIv utpanna thAy ja nahi. jem anek andhArAn bhegAn karatAn temAnthI ajavALun thAy nahi, tem ajIvamAnthI jIvanI utpatti thAy nahi.

(2) jIvanun svarUp shun chhe te ApaNane khabar na paDe, evI mAnyatA asatya chhe, kem ke gnAn shun na jANe? gnAnanI ruchi vadhAratAn AtmAnun svarUp barAbar jANI shakAy chhe. mATe te vichAragamya (reasoning-dalIlagamya) chhe em upar sAbit karyun chhe.

(3) jIv ane sharIr Ishvare banAvyAn em koI mAne chhe paN te mAnyatA asatya chhe, kem ke banne padArtho anAdi-anant chhe, anAdi anant padArthono koI kartA hoI shake ja nahi.

8. jIv sharIranun kAI karI shake agar to sharIr jIvanun kAI karI shake chhe evI mAnyatA paN teTalI ja bhUl bharelI chhe, em upar pArA 4 nA peTAmAn je das banAvo ApyA chhe te uparathI siddha thAy chhe. A bAbatano siddhAnt A adhyAyanA sUtra 41 nI TIkAmAn paN Apyo chhe.

(8) upAdAn–nimitta sambandhI siddhAnt

jIv, pudgal sivAyanA bIjAn chAr dravyonI, siddhi karatAn pahelAn ApaNe upAdAn-nimittanA siddhAntane ane tenI sAbitIne samajI levAnI jarUr chhe. upAdAn eTale vastunI sahajashakti-nijashakti ane nimitta eTale sanyogarUp par vastu. tenun draShTAnt ek manuShyanun nAm devadatta chhe; teno artha e ke devadatta pote potAthI potArUp chhe paN te yagnadatta vagere bIjA koI padArtharUpe nathI; Am samajatAn be padArtho judApaNe sAbit thAy chhe- 1. devadatta pote, 2. yagnadatta vagere bIjA padArtho. devadattanun hovApaNun siddha karavAmAn be kAraNo thayAn- 1. devadatta pote, 2. yagnadatta vagere bIjA padArtho jagatamAn sadbhAvarUp chhe temano devadattamAn abhAv. A be kAraNomAn devadattanun potAnun hovApaNun te nijashakti hovAthI mUL kAraN arthAt upAdAnakAraN chhe, ane jagatanA


Page 370 of 655
PDF/HTML Page 425 of 710
single page version

a. pa upasanhAr ] [ 369 yagnadatta vagere bIjA padArthono darekano potapotAmAn sadbhAv ane devadattamAn abhAv te devadattanun hovApaNun siddha karavAmAn nimittakAraN chhe. jo A pramANe na mAnavAmAn Ave ane yagnadatta vagere bIjA koI paN padArthano devadattamAn sadbhAv mAnavAmAn Ave to te paN devadatta thaI jAy. Am thatAn devadattanI svatantra hayAtI ja siddha na thaI shake.

vaLI jo yagnadatta vagere bIjA padArthonI hayAtI ja-sadbhAv ja na mAnIe to devadattanun hovApaNun paN siddha thaI shake nahi, kemake ek manuShyane bIjAthI judo pADavA mATe tene devadatta kahyo; tethI devadattanA sattApaNAmAn devadatta mUL upAdAnakAraN ane jemanAthI tene judo pADayo tevA anya padArtho te nimittakAraN chhe.

A uparathI evo niyam paN siddha thayo ke nimittakAraN upAdAnane anukUL hoy paN pratikUL hoy nahi. devadattanA devadattapaNAmAn paradravyo tene anukUL chhe, kemake teo devadattarUpe thatAn nathI. jo devadattarUpe teo thAy to pratikUL thAy ane tem thatAn banneno (devadatta ane parano) nAsh thAy.

A pramANe be siddhAnto nakkI thayA 1. darek dravya-guN-paryAyanI svathI asti chhe te upAdAnakAraN chhe ane paradravya-guN-paryAyanI temAn nAsti chhe te nimittakAraN chhe; nimittakAraN te mAtra AropitakAraN chhe, kharun kAraN nathI; tem ja te upAdAnakAraNane kAI ja karatun nathI. jIvanA upAdAnamAn je jAtano bhAv hoy te bhAvane anukULapaNAno nimittamAn Arop Ave chhe. sAme sat nimitta hovA chhatAn koI jIv jo UndhA bhAv kare to te jIvanA UndhA bhAvamAn paN sAmI chIjane anukUL nimitta banAvyun kahevAy chhe. jem ke- koI jIv tIrthankar bhagavAnanA samavasaraNamAn gayo ane divyadhvanimAn vastunun je yathArtha svarUp kahevAyun te sAmbhaL‌yun; parantu te jIvane vAt beThI nahi tethI te Undho paDayo, to te jIve potAnA UndhA bhAvane mATe bhagavAnanA divyadhvanine anukUL nimitta banAvyun kahevAy.

(9) uparyukta siddhAntanA AdhAre jIv, pudgal
sivAyanAn chAr dravyonI siddhi

dekhavAmAn AvatA padArthomAn chAr bAbato jovAmAn Ave chhe; 1. te padArtha upar, nIche ahIn, tyAn-em jovAmAn Ave chhe. 2. te ja padArtha atyAre, pachhI, jyAre, tyAre, tyArathI atyAr sudhI-e rIte jovAmAn Ave chhe. 3. te ja padArtha sthir, stabdha,


Page 371 of 655
PDF/HTML Page 426 of 710
single page version

370 ] [ mokShashAstra nishchaL evA prakAre jovAmAn Ave chhe; ane 4. te ja padArtha hAlato-chAlato, chanchaL, asthir jovAmAn Ave chhe. A chAr bAbato padArthone dekhatAn samajavAmAn Ave chhe to paN e bAbato dvArA padArthonI kaIpaN AkRuti badalatI nathI. te te kAryonun upAdAnakAraN to darek dravya chhe, paN te chAre prakAranI kriyA judA judA prakAranI hovAthI te kriyAnAn sUchak nimittakAraN judAn ja hoy chhe.

A sambandhe khyAlamAn rAkhavun ke, koI padArthamAn pahelI, bIjI ane trIjI athavA pahelI, bIjI ane chothI bAbato ekI sAthe dekhAy chhe. te sivAy trIjI, chothI ane pahelI athavA trIjI, chothI ane bIjI e pramANenI bAbato kadI hoy nahi.

have ApaNe ek ek bAbat kramasar joIe.
. AkAshanI siddhi– 3.

jagatanI darek vastune potAnun kShetra hoy chhe arthAt tene lambAI-pahoLAI hoy chhe, eTale ke tene potAnun avagAhan hoy chhe. te avagAhan potAnun upAdAnakAraN thayun ane temAn nimittakAraNarUp bIjI vastu hoy chhe.

nimittakAraNarUp bIjI vastu evI hovI joIe ke tenI sAthe upAdAn vastu avagAhanamAn ekarUp na thaI jAy. upAdAn pote avagAhanarUp hovA chhatAn avagAhanamAn je paradravya nimitta chhe tenAthI te bhinnapaNe TakI rahe, eTale ke paramArthe darek dravya potapotAnA avagAhanamAn ja chhe.

vaLI, te vastu jagatanA badhA padArthone ekI sAthe nimittakAraN joIe, kem ke jagatanA badhA padArtho anAdi chhe ane saune potapotAnun kShetra chhe; te temanun avagAhan chhe. avagAhanamAn nimitta thanArI vastu badhAn avagAhan lenAr dravyothI moTI joIe. jagatamAn AvI ek vastu avagAhanamAn nimittakAraNarUp chhe, tene ‘AkAsh’ kahevAmAn Ave chhe.

vaLI, jagatamAn sUkShma, sthUL em be prakAranA tathA rUpI ane arUpI em be prakAranA padArtho chhe. te upAdAnarUp padArthone nimittapaNe anukUL koI paradravya hovun joIe ane tenA upAdAnamAn abhAv joIe; vaLI abAdhit avagAhan ApanAr padArtha arUpI ja hoI shake. A rIte AkAsh ek, sarvavyApak, badhAthI moTun, arUpI ane anAdi dravyarUp siddha thAy chhe.


Page 372 of 655
PDF/HTML Page 427 of 710
single page version

a. pa upasanhAr ] [ 371

jo AkAsh dravyane mAnavAmAn na Ave to dravyamAn svakShetrapaNun raheshe nahi ane upar-nIche-ahIn-tyAn em nimittanun gnAn karAvanArAn sthaL raheshe nahi. apUrNa prANIne nimitta dvArA gnAn karAvyA vinA upAdAn ane nimitta bannenun sAchun gnAn te karI shakato nathI eTalun ja nahi paN upAdAnane je nahi mAne te nimittane paN mAnI shakashe nahi ane nimittane nahi mAne te upAdAnane mAnI shakashe nahi. bannene yathArthapaNe mAnyA vagar gnAn sAchun thaI shakashe nahi; e rIte upAdAn ane nimitta bannene shUnyarUpe eTale ke nahi hovArUpe mAnavun paDashe ane e rIte badhA padArthone shUnyapaNun Avashe; parantu tem banI shake ja nahi.

. kALanI siddhi–4.

dravya kAyam rahIne ek avasthA chhoDIne bIjI avasthArUpe thAy chhe, tene vartanA-vartavun kahevAmAn Ave chhe. have A vartanAmAn te vastunI nijashakti upAdAnakAraN chhe; kem ke potAmAn te shakti na hoy to pote pariName nahi. have koI paN kArya mATe be kAraNo svatantrapaNe svayam hoy chhe, em AgaL siddha karyun chhe; tethI nimittakAraN sanyogarUpe hovun joIe. mATe te vartanAmAn nimittakAraN ek vastu chhe. te vastune ‘kAL’ kahevAmAn Ave chhe. vaLI nimittaanukUL hoy chhe. nAnAmAn nAnun dravya ek rajakaN chhe tethI tene anukUL nimitta paN ek rajakaN jevaDun joIe. mATe kAlANun ek pradeshI chhe em siddha thayun.

prashna– kALadravyane aNupramAN na mAnIe ane moTun mAnIe to shun doSh Ave?

uttara– te aNune pariNaman thavAmAn nAnAmAn nAno vakhat (kAL) nahi lAgatAn vadhAre vakhat lAgashe ane pariNamanashaktine vadhAre vakhat lAge to nijashakti na kahevAy. vaLI nAnAmAn nAno kAL samay jevaDo nahi thatAn kALadravya moTun hoy to teno paryAy moTo thAy. e rIte be samay, be kalAk krame krame nahi thatAn ekIsAthe thashe ke je banI shake nahi. samay krame krame thatAn kAL game teTalo lAmbo gaNIe te judI vAt chhe, paN ekIsAthe lAmbo kAL hoI shake nahi. jo em hoy to koI paN vakhatanI gaNatarI thaI shake nahi.

prashna– kALadravya ek pradesh karatAn moTun nathI em siddha thayun, paN kAlANuo AkhA lokamAn chhe em shA mATe mAnavun?

uttara– jagatamAn AkAshanA eke ek pradesh upar ek ek pudgal paramANu ane teTalA ja kShetrane rokatA sUkShma pudgal skandho chhe, ane temanA pariNamanamAn


Page 373 of 655
PDF/HTML Page 428 of 710
single page version

372 ] [ mokShashAstra nimittakAraN tarIke darek lokAkAshapradeshe ek ek kAlANu hovAnun siddha thAy chhe.

prashna– ek lokAkAshapradeshe vadhAre kAlANun skandharUp mAnavAmAn shun virodh Ave chhe? uttara– jemAn sparsha guN hoy temAn ja skandharUp bandh thAy ane te to pudgal dravya chhe. kAlANun pudgal dravya nathI, arUpI chhe; mATe teno skandh thAy ja nahi.

. adharmAstikAy ane dharmAstikAyanI siddhi pa–6.

jIv ane pudgal e be dravyomAn kriyAvatI shakti hovAthI teone halanachalan hoy chhe. paN te halanachalanarUp kriyA kAyam hotI nathI. koI vakhate teo sthir hoy ane koI vakhate gatirUpe hoy; kem ke sthiratA ke halanachalanarUp kriyA te guN nathI parantu kriyAvatIshaktino paryAy chhe. te kriyAvatIshaktinA sthiratArUp pariNamananun mULakAraN dravya pote chhe, tenun nimittakAraN tenAthI par joIe. jagatamAn nimittakAraN hoy ja chhe em AgaL batAvavAmAn Avyun chhe. tethI sthiratArUp pariNamananun je nimittakAraN chhe te dravyane adharmadravya kahe chhe. kriyAvatIshaktinA halanachalanarUp pariNamananun mULakAraN dravya pote chhe, ane halanachalanamAn je nimitta chhe tene dharmadravya kahe chhe. halanachalananun nimittakAraN adharmadravyathI virUddha joIe, ane te dharmadravya chhe.

(10) A chha dravyo ek ja jagyAe hovAnI siddhi

ApaNe. AgaL jIv-pudgalanI siddhi karavAmAn manuShyanun draShTAnt lIdhun hatun, te uparathI A siddhi saraL thashe.

1. gnAnaguNadhArak padArtha jIv chhe. ra. sanyogI, jaD, rUpI padArtha sharIr chhe; te paN te ja jagyAe chhe; tenun mUL anAdi-anant pudgaladravya chhe, em te sharIr siddha kare chhe.

3. te manuShya AkAshanA koI bhAgamAn hammeshAn hoy chhe, tethI te jagyAe AkAsh paN chhe.

4. te manuShyanI ek avasthA TaLIne bIjI avasthA thAy chhe, te hakIkatathI te ja sthaLe kALadravyanA hovApaNAnI siddhi thAy chhe.

pa. te manuShyanA jIvanA asankhyAt pradeshe ek kShetrAvagAharUpe samaye samaye navAn navAn karmo bandhAIne tyAn sthir rahe chhe, te hakIktathI te sthaLe adharmadravyanI siddhi thAy chhe.

6. te manuShyanA jIvanA asankhyAt pradeshe te ja vakhate jUnA karma samaye samaye

Page 374 of 655
PDF/HTML Page 429 of 710
single page version

a. pa upasanhAr ] [ 373 uday pAmIne nirjarI jAy chhe; te hakIktathI te ja sthaLe dharmadravyanI siddhi thAy chhe.

A pramANe chhae dravyonun ek kShetre hovApaNun siddha thayun.
(11) chha dravyonA hovApaNAnI anya prakAre siddhi
1–ra. jIvadravya ane pudgaladravya

je sthUL padArtho najare dekhAy chhe evA sharIr, pustak, patthar, lAkaDAn vageremAn gnAn nathI eTale ke te ajIv chhe; te padArthone to agnAnI paN jue chhe. te padArthomAn vadh-ghaT thayA kare chhe arthAt te bhegA thAy chhe ane chhUTA paDe chhe. AvA najare dekhAtA padArthone pudgal kahevAy chhe. rang, gandh, ras ane sparsha e guNo pudgal dravyanA chhe; tethI pudgal dravya kALun-dhoLun, sugandhI-durgandhI, khATun-mIThun, halakun- bhAre vagere prakAre jaNAy chhe; e badhI pudgalanI ja shakti chhe. jIv to kALo- dhoLo, sugandhI-durgandhI vagere rUpe nathI, jIv to gnAnavALo chhe. shabda athaDAy chhe ke bolAy chhe te paN pudgalanI ja hAlat chhe. te pudgalothI jIv judo chhe. lokomAn bebhAn mANasane kahevAy chhe ke tArun chetan kyAn UDI gayun? eTale ke A sharIr to ajIv chhe, te to jANatun nathI, paN jANanArun gnAn kyAn gayun? arthAt jIv kyAn gayo? AmAn jIv ane pudgal e be dravyonI sAbitI thaI.

3. AkAsh dravya

‘AkAsh’ nAmanun dravya chhe tene loko avyaktatapaNe to svIkAre chhe. “amuk makAn vagere jagyAno AkAshathI pAtAL sudhI amAro hak chhe” em dastAvejomAn lakhAve chhe eTale ke AkAshathI pAtALarUp k kek vastu chhe em nakkI thayun. jo AkAshathI pAtAL sudhI kAI ja vastu na hoy to ‘AkAshathI pAtAL sudhIno hak’ em kem lakhAve? vastu chhe mATe teno hak mAne chhe. AkAshathI pAtAL sudhI eTale ke sarvavyApI rahelI te vastune ‘AkAshadravya’ kahevAy chhe. A dravya gnAnarahit chhe ane arUpI chhe, tenAmAn rang, ras vagere nathI.

4. kALadravya

jIv, pudgal ane AkAsh dravyane siddha karyA; have ‘kAL’ nAmanI ek vastu chhe tene siddha karavAmAn Ave chhe. loko dastAvej karAve temAn em lakhAve chhe ke “यावत् चंद्रदिवाकरौ–jyAn sudhI sUrya ane chandra rahe tyAnsudhI amAro hak chhe.” AmAn kALadravyano svIkAr karyo. atyAre ja hak chhe em nahi paN hajI kAL lambAto jAy chhe


Page 375 of 655
PDF/HTML Page 430 of 710
single page version

374 ] [ mokShashAstra te badhA kALamAn amAro hak chhe, em kALano svIkAr kare chhe. tem ja ‘amArI lIlI vADI sadAy rahe’ emAn paN bhaviShyakALano svIkAr karyo. vaLI ‘ame to sAt peDhIthI sukhI chhIe’ em kahe chhe tyAn paN bhUtakAL svIkAre chhe. bhUtakAL, vartamAnakAL e badhA prakAr kALadravyanA vyavahAraparyAyanA chhe. A kALadravya paN arUpI chhe ane tenAmAn gnAn nathI.

A rIte jIv, pudgal, AkAsh ane kALadravyanI siddhi thaI. have bAkI dharma ane adharma e be dravyo rahyAn.

pa. dharmadravya

A dharmadravyane paN jIv avyaktapaNe kabUle to chhe. chha e dravyonI asti kabUlyA vagar koI paN vyavahAr chAlI shake nahIn. Avavun, javun, rahevun, vagere badhAmAn chhae dravyonI asti siddha thaI jAy chhe. chAr dravyo to siddha thayAn chhe; have bAkInAn be dravyo siddha karavAn chhe. ‘ek gAmathI bIje gAm AvyA’ Am kahyun temAn dharmadravya siddha thaI jAy chhe. ek gAmathI bIje gAm AvyA eTale shun? ke jIv ane sharIranA paramANuonI gati thaI, ek kShetrathI bIjun kShetra badalyun. have A kShetra badalavAnA kAryamAn nimitta dravya kone kahesho? kem ke evo niyam chhe ke darek kAryamAn upAdAn ane nimittakAraN hoy ja chhe. jIv ane pudgalone ek gAmathI bIje gAm AvavAmAn kayun dravya nimitta chhe te vichArIe. pratham to, jIv ane pudgal e upAdAn chhe, upAdAn pote nimitta na kahevAy. nimitta to upAdAnathI judun ja hoy, mATe jIv ke pudgal te kShetrAntaranun nimitta nathI. kALadravya te to pariNamanamAn nimitta chhe eTale ke paryAy badalavAmAn te nimitta chhe, paN kShetrAntaranun nimitta kALadravya nathI; AkAshadravya badhAn dravyone rahevA mATe jagyA Ape chhe. pahelA kShetre hatAn tyAre paN jIv ane pudgalane AkAsh nimitta hatun ane bIjA kShetre paN te ja nimitta chhe, mATe kShetrAntaranun nimitta AkAshane paN kahI shakAtun nathI. to pachhI kShetrAntararUp je kArya thayun tenun nimitta A chAr dravyo sivAy koI anya dravya chhe em nakkI thAy chhe. gati karavAmAn koI ek dravya nimitta tarIke chhe paN te dravya kayun chhe teno jIve kadI vichAr karyo nathI, tethI tenI khabar nathI. kShetrAntar thavAmAn nimittarUp je dravya chhe te dravya ne ‘dharmadravya’ kahevAy chhe. A dravya paN arUpI chhe, ane gnAnarahit chhe.

6. adharmadravya

jem gati karavAmAn dharmadravya nimitta chhe tem sthit thavAmAn tenAthI viruddha adharma-


Page 376 of 655
PDF/HTML Page 431 of 710
single page version

a. pa upasanhAr ] [ 37p dravya nimittarUp chhe. “ek kShetrathI bIjA kShetre AvIne sthir rahyA,” sthir rahevAmAn nimitta koN? sthir rahevAmAn AkAshanun nimitta nathI, kem ke AkAshanun nimitta to rahevA mATe chhe, gati vakhate paN rahevAmAn AkAsh nimitta hatun, tethI sthitinun nimitta koI anya dravya joIe. te dravya adharmadravya chhe. A paN arUpI chhe ane gnAnarahit chhe.

A rIte jIv, pudgal, dharma, adharma, AkAsh ane kAL e chha dravyanI siddha karI. A chha sivAy sAtamun koI dravya chhe ja nahi, ane A chhamAnthI ek paN dravya ochhun nathI. barAbar chha e chha dravyo chhe ane tem mAnavAthI ja yathArtha vastunI siddhi thAy chhe. jo A chha sivAy sAtamun koI dravya hoy to tenun kArya batAvI Apo! evun koI kArya nathI ke je A chha dravyothI bahAr hoy; mATe sAtamun dravya chhe ja nahi. vaLI, jo A chha dravyomAnthI ek paN ochhun hoy to te dravyanun kArya koN kare te batAvI Apo! chhamAnthI ek paN dravya evun nathI ke jenA vagar vishva niyam chAlI shake.

chha dravyo viShe keTalIk mAhitI

1. jIv– A jagatamAn anant jIvo chhe jANapaNAnA chihna (visheSh guN) vaDe jIv oLakhAy chhe. kemake jIv sivAyanA koI padArthomAn jANapaNun nathI. anant jIvo chhe te badhAy ek bIjAthI tadna judA chhe.

2. pudgal–A jagatamAn anantAnant pudgalo chhe; sparsha, gandh, rang e chihna vaDe pudgalo oLakhAy chhe, kem ke pudgalo sivAy anya koI padArthomAn sparsha, ras, gandh ke rang nathI. Indriyo dvArA je je jaNAy chhe te badhAy pudgal dravyanA banelA skandho chhe.

3. dharma–ahIn ‘dharma’ kahetAn AtmAno dharma na samajavo paN ‘dharma’ nAmanun dravya chhe te samajavun. A dravya ek akhanD chhe, te AkhA lokamAn rahelun chhe. jIv ane pudgalone gati karatI vakhate A dravya nimittarUp oLakhAy chhe.

4. adharma–ahIn ‘adharma’ kahetAn AtmAnA doSh na samajavA parantu ‘adharma’ nAmanun dravya samajavun. A ek akhanD dravya chhe. te AkhA lokamAn rahelun chhe. jIv ane pudgalone gati karIne jyAre sthir thAy chhe tyAre A dravya nimittarUp oLakhAy chhe.

pa. AkAsh–A ek akhanD sarva vyApak dravya chhe. badhA padArthone jagyA ApavAnA nimittarUp A dravya oLakhAy chhe. A dravyanA jeTalA bhAgamAn anya pAnche dravyo rahelAn chhe teTalA bhAgane ‘lokAkAsh’ kahevAy chhe, ane jeTalo bhAg anya


Page 377 of 655
PDF/HTML Page 432 of 710
single page version

376 ] [ mokShashAstra pAnch dravyayothI khAlI chhe tene ‘alokAkAsh’ kahevAy chhe. ‘khAlI jagyA’ kahevAy chhe teno artha ‘ekalun AkAsh’- evo thAy chhe.

6. kAL–asankhya kAL dravyo chhe. A lokanA asankhya pradesho chhe; te darek pradesh upar ek ek kAL dravya rahelun chhe. asankhya kALANuo chhe te badhAy ek bIjAthI chhUTA chhe. vastumAn rUpAntar (pheraphAr) thavAmAn nimittarUp A dravya oLakhAy chhe.

A chha dravyone sarvagna sivAy koI paN pratyakSha jANI shake nahi. sarvagnadeve ja A chha dravyo jANyAn chhe ane temaNe ja tenun sAchun svarUp kahyun chhe; tethI sarvagnanA satya mArga sivAy anya koI jagyAe chha dravyonun svarUp hoI shake ja nahi; kem ke bIjA apUrNa jIvo te dravyone jANI shake nahi; mATe chha dravyanA svarUpanI sAchI samajaN karavI joIe.

TopI uparathI chha dravyonI siddhi

juo, A lugaDAnI TopI chhe; te anant paramANuo bhegA thaIne banelI chhe ane te phATI jatAn paramANuo chhUTA thAy chhe. A rIte bhegA thavun ane chhUTA thavun evo pudgalano svabhAv chhe; vaLI A TopI saphed chhe, bIjI koI kALI, rAtI vagere ranganI TopI paN hoy chhe; rang e pudgal dravyanun chihna chhe, tethI je najare dekhAy chhe te pudgal dravya chhe 1. ‘A TopI chhe paN chopaDI nathI’ em jANanAr gnAn chhe ane gnAn te jIvanun chihna chhe tethI jIv paN siddha thayo. ra. have vichArIe ke TopI kyAn rahelI chhe? jo ke nishchayathI to TopI TopImAn ja chhe, parantu TopI TopImAn ja chhe em kahevAthI TopIno barAbar khyAl na AvI shake, tethI nimitta tarIke “amuk jagyAmAn TopI rahelI chhe” em oLakhAvAy chhe. ‘jagyA’ kahevAy chhe te AkAshadravyano amuk bhAg chhe. A rIte AkAshadravya siddha thayun 3. have A TopI bevaDI vaLe chhe. TopI jyAre sIdhI hatI tyAre AkAshamAn hatI ane bevaDI chhe tyAre paN AkAshamAn ja chhe, tethI AkAshanA nimitta vaDe TopInun bevaDApaNun oLakhI shakAtun nathI. to pachhI TopInI bevaDI thavAnI kriyA thaI eTale ke pahelAn tenun kShetra lAmbu hatun, have te TUnkA kShetramAn rahelI chhe-A rIte TopI kShetrAntar thaI chhe ane te kShetrAntar thavAmAn je vastu nimitta chhe te dharmadravya chhe. 4. have TopI vaLAnkarUpe sthir paDI chhe, to sthir paDI chhe emAn tene koN nimitta chhe? AkAsh dravya to mAtra jagyA ApavAmAn nimitta chhe TopI chAle ke sthir rahe temAn AkAshanun nimitta nathI; jyAre TopIe sIdhI dashAmAnthI vAnkI dashArUpe thavA mATe gaman karyun tyAre dharmadravyanun nimitta hatun; to have sthir rahevAnI kriyAmAn tenA karatAn viruddha nimitta joIe. gatimAn dharmadravya nimitta hatun; have sthir


Page 378 of 655
PDF/HTML Page 433 of 710
single page version

a. pa upasanhAr ] [ 377 rahevAmAn adharmadravya nimittarUp chhe. pa. TopI pahelAn sIdhI hatI, atyAre vAnkI chhe ane have pachhI amuk vakhat sudhI te raheshe-Am jANyun tyAn ‘kAL’ siddha thaI gayo. bhUt, vartamAn, bhaviShya athavA to jUnun-navun, divas, kalAk vagere je bhedo pravarte chhe te bhedo koI ek mUL vastu vagar hoI shake nahi. uparyukta badhA bhedo kAL dravyanA chhe, jo kALadravya na hoy to ‘navun-jUnun,’ ‘pahelAn-pachhI’ evI koI pravRutti hoI shake nahi, mATe kALadravya siddha thayun. 6. A rIte TopI uparathI chha dravyo siddha thayAn.

A chha dravyomAnthI ek paN dravya na hoy to jagatavyavahAr chAlI shake nahi. jo pudgal na hoy to TopI ja na hoy, jo jIv na hoy to TopInun hovApaNun koN nakkI kare? jo AkAsh na hoy to TopI kyAn chhe te oLakhAvI shakAy nahi, jo dharmadravya ane adharmadravya na hoy to TopImAn thato pheraphAr (kShetrAntar ane sthiratA) oLakhAvI shakAy nahi, ane jo kALadravya na hoy to ‘pahelAn’ je TopI sIdhI hatI te ja ‘atyAre’ vAnkI chhe-em pUrve ane pachhI TopInun hovApaNun nakkI na thaI shake, mATe TopIne siddha karavA mATe chhae dravyano svIkAr karavo paDe chhe. jagatanI koI paN ek vastune kabUlatAn vyaktapaNe ke avyaktapaNe chha e dravyano svIkAr thaI jAy chhe.

manuShya sharIr uparathI chha dravyonI siddhi

A sharIr to najare dekhAy chhe; te pudgalanun banelun chhe ane sharIramAn jIv rahelo chhe. jIv ane pudgal ek AkAshanI jagyAmAn rahyA hovA chhatAn banne judAn chhe. jIvano svabhAv jANavAno chhe ane pudgalanun A sharIr kAI jANatun nathI. sharIrano koI bhAg kapAI javA chhatAn jIvanun gnAn kapAI jatun nathI, jIv to Akho ja rahe chhe kem ke sharIr ane jIv sadAy judAn ja chhe. bannenun svarUp judun chhe. ane bannenAn kAm paN judAn ja chhe. A jIv ane pudgal to spaShTa chhe. 1-ra. jIv ane sharIr kyAn rahelAn chhe? amuk ThekANe pAnch phUT jagyAmAn, be phUT jagyAmAn vageremAn rahelAn chhe, A rIte ‘jagyA’ kahetAn AkAshadravya siddha thayun. 3.

e dhyAn rAkhavun ke jIv ane sharIr AkAshamAn rahyAn chhe em kahevAy chhe tyAn kharekhar jIv, sharIr ane AkAsh traNe svatantra judAn judAn ja chhe, koI ek bIjAnA svarUpamAn ghUsI gayA nathI. jIv to jANanAr svarUpe ja rahyo chhe; rang, gandh vagere sharIramAn ja chhe paN AkAsh ke jIv vagere koImAn te nathI; AkAshamAn rang, gandh vagere nathI tem ja gnAn paN nathI, te arUpI-achetan chhe; jIvamAn gnAn chhe paN rang,


Page 379 of 655
PDF/HTML Page 434 of 710
single page version

378 ] [ mokShashAstra gandh vagere nathI eTale te arUpI-chetan chhe; pudgalamAn rang, gandh vagere chhe paN gnAn nathI eTale te rUpI-achetan chhe, A rIte traNe dravyo ek bIjAthI judAn-svatantra chhe. svatantra vastuone koI bIjI vastu kAI karI shake nahi jo ek vastumAn bIjI vastu kAI karatI hoy to vastune svatantra kem kahevAy?

jIv, pudgal ane AkAsh nakkI karyA; have kAL nakkI karIe. “tamArI ummar keTalI?” em puchhavAmAn Ave chhe, (tyAn tamArI’ eTale sharIranA sanyogarUp ummaranI vAt samajavI.) sharIranI ummar 40-pa0 varSho vagerenI kahevAy chhe. ane jIv anAdi anant hovApaNe chhe. A mArA karatAn pAnch varSha nAnA, A pAnch varSha moTA’ em kahevAy chhe, tyAn sharIranA kadathI nAnA-moTApaNAnI vAt nathI paN kAL apekShAe nAnA-moTApaNAnI vAt chhe. jo kALadravyanI apekShA na lyo to ‘A nAno, A moTo, A bALak, A yuvAn, A vRuddha’ em kahI shakAy nahi. jUnI- navI dashA badalAyA kare chhe te uparathI kAL dravyanun hovApaNun nakkI thAy chhe. 4.

kyArek jIv ane sharIr sthir hoy chhe ane kyArek gaman karatAn hoy chhe. sthir hovA vakhate tem ja gaman karatI vakhate-banne vakhate te AkAshamAn ja chhe, eTale AkAsh uparathI temanun gaman ke sthir rahevApaNun nakkI thaI shaktun nathI. gamanarUpadashA ane sthir rahevArUp dashA, e bannene judI judI oLakhavA mATe te banne dashAmAn judAn judAn nimittarUp evAn be dravyone oLakhavAn paDashe. dharmadravyanA nimitta vaDe jIv-pudgalanun gaman oLakhI shakAy chhe. ane adharmadravyanA nimitta vaDe jIv-pudgalanI sthiratA oLakhI shakAy chhe. jo A dharma ane adharmadravyo na hoy to, gaman ane sthiratAnA bhedane oLakhI shakAy nahIn (pa-6).

jo ke dharma-adharma dravyo jIv-pudgalane kAI gati ke sthiti karavAmAn madadarUp nathI, parantu ek ek dravyanA bhAvane anyadravyanI apekShA vagar oLakhAvI shakAtA nathI. jIvanA bhAvane oLakhavA mATe ajIvanI apekShA Ave chhe, jANe te jIv-em kahetAn ja “jANapaNA vagaranAn anya dravyo chhe te jIv nathI” em ajIvanI apekShA AvI jAy chhe. jIv amuk jagyAe chhe em batAvatAn AkAshanI apekShA Ave chhe. A pramANe chhae dravyomAn arasaparas samajI levun. ek Atmadravyano nirNay karatAn chhae dravyo jaNAy chhe; e gnAnanI vishALatA chhe ane gnAnano svabhAv sarva dravyone jANI levAno chhe em siddha thAy chhe. ek dravyane siddha karatAn chhae dravyo siddha thaI jAy chhe; temAn dravyanI parAdhInatA nathI; parantu gnAnano mahimA chhe. te je padArtha hoy te gnAnamAn jarUr jaNAy. pUrNa gnAnamAn jeTalun jaNAy te sivAy anya kAI


Page 380 of 655
PDF/HTML Page 435 of 710
single page version

a. pa upasanhAr ] [ 379 A jagatamAn nathI. pUrNa gnAnamAn chha dravyo jaNAyAn chhe, chha dravyathI adhik bIjun kAI nathI.

karmo uparathI chha dravyonI siddhi

karmo te pudgalanI avasthA chhe; jIvanA vikArI bhAvanA nimittathI te jIv sAthe rahelAn chhe; keTalAnk karmo bandharUpe sthir thayAn chhe tene adharmAstikAyanun nimitta chhe; kShaNe kShaNe karmo udayamAn AvIne kharI jAy chhe; kharI javAmAn kShetrAntar thAy chhe temAn tene dharmAstikAynun nimitta chhe; karmanI sthiti kahevAy chhe ke 70 kroDAkroDInun karma athavA antarmuhUrtanun karma, emAn ‘kAL’ dravyanI apekShA Ave chhe; ghaNA karmaparamANuo ek kShetre rahevAmAn AkAshadravyanI apekShA chhe. A rIte chha dravyo siddha thayAn.

dravyonI svatantratA

A uparathI e paN siddha thAy chhe ke jIvadravya ane padgaladravya (-karma) banne tadna judI judI vastuo chhe, ane banne potapotAmAn svatantra chhe, koI ek bIjAmAn kAI ja karatA nathI. jo jIv ane karmo bhegAn thaI jAy to A jagatamAn chha dravyo ja rahI shake nahi; jIv ane karma sadAy judAn ja chhe. dravyono svabhAv anAdi anant TakIne samaye samaye badalavAno chhe. badhay dravyo potAnI tAkAtathI svatantrapaNe anAdi anant TakIne pote ja potAnI hAlat badalAve chhe. jIvanI hAlat jIv badalAve chhe, pudgalanI hAlat pudgal badalAve chhe. pudgalanun kAI jIv kare nahi ane jIvanun kAI pudgal kare nahi.

utpAd–vyay–dhruv

dravyano koI kartA nathI. jo koI kartA hoy to teNe dravyone kaI rIte banAvyAn? shemAnthI banAvyAn? te kartA pote sheno banyo? jagatamAn chha dravyo potAnA svabhAvathI ja chhe teno koI kartA nathI. koI paN navA padArthanI utpatti thatI ja nathI. koI paN prayoge karIne navA jIvanI ke navA paramANunI utpatti thaI shake nahi, paN je padArtha hoy te ja rUpAntar thAy; arthAt je dravya hoy te nAsh pAme nahi, je dravya na hoy te utpanna thAy nahi ane je dravya hoy te potAnI hAlat kShaNe kShaNe badalyA ja kare, Avo niyam chhe. A siddhAntane utpAd-vyay-dhruv arthAt nitya TakIne badalavun (permanency with a change) kahevAy chhe.


Page 381 of 655
PDF/HTML Page 436 of 710
single page version

380 ] [ mokShashAstra

dravyano koI banAvanAr nathI mATe navun sAtamun koI dravya thaI shaktun nathI, ane koI dravyano koI nAsh karanAr nathI mATe chha dravyomAnthI kadI ochhAn thatAn nathI. shAshvatapaNe chha dravyo chhe. sampUrNa gnAn vaDe sarvagna bhagavAne chha dravyo jANyAn ane te ja upadeshamAn divyavANI dvArA kahyAn. sarvagna vItarAgadevapraNIt param satyamArga sivAy A chha dravyanun sAchun svarUp bIje kyAy chhe ja nahi.

dravyanI shakti (guN)

dravyanI khAs shakti (chihna, visheSh guN) sambandhI pUrve sankShiptamAn kahevAI gayun chhe; ek dravyanI khAs shakti hoy te anya dravyomAn hotI nathI; tethI khAs shakti vaDe dravyanA svarUpane oLakhI shakAy chhe. jem ke-gnAn te jIv dravyanI khAs shakti chhe, jIv sivAyanAn anya koI dravyamAn gnAn nathI, tethI gnAnashakti vaDe jIv oLakhI shakAy chhe.

ahIn have dravyonI sAmAnyashakti sambandhI thoDun kahevAmAn Ave chhe. je shakti badhAn dravyomAn hoy tene sAmAnyashakti (sAmAnyaguN) kahevAy chhe. astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva ane pradeshatva. A chha sAmAnya guNo mukhya chhe, te badhAy dravyomAn chhe.

1–astitvaguNane lIdhe dravyanA hovApaNAno kadI nAsh thato nathI. dravyo amuk kAL mATe chhe ane pachhI nAsh pAme chhe-em nathI; dravyo nitya TakI rahenArAn chhe. jo astitvaguN na hoy to vastu ja hoI shake nahi, ane jo vastu ja na hoy to samajAvavAnun kone?

2–vastutvaguNane lIdhe dravya potAnun prayojanabhUt kArya kare chhe; jem ghaDo pANIne dhAraN kare chhe tem dravya pote ja potAnA guN-paryAyonun prayojanabhUt kArya kare chhe. ek dravya bIjA koInun kArya karatun nathI.

3– dravyaguNane lIdhe dravya nirantar ek avasthAmAnthI bIjI avasthAmAn dravyA kare chhe-pariNamyA kare chhe. dravya trikAL astirUp hovA chhatAn te sadA ek sarakhun (kUTastha) nathI; parantu nirantar nitya badalatun-pariNAmI chhe. jo dravyamAn pariNaman na hoy to jIvane sansAradashAno nAsh thaIne mokShadashAnI utpatti kem thAy? sharIranI bAlyadashAmAnthI yuvak dashA kem thAy? chha e dravyomAn dravyashakti hovAthI badhAy svatantrapaNe potapotAnA paryAyamAn pariNamI rahyAn chhe; koI dravya potAno paryAy pariNamAvavA mATe bIjA dravyanI madad ke asar rAkhatun nathI.


Page 382 of 655
PDF/HTML Page 437 of 710
single page version

a. pa upasanhAr ] [ 381

4–prameyatvaguNane lIdhe dravyo gnAnamAn jaNAy chhe. chha e dravyomAn A prameyashakti hovAthI gnAn chhae dravyanA svarUpano nirNay karI shake chhe. jo vastumAn prameyatva guN na hoy to “A vastu chhe” em te potAne kevI rIte jaNAvI shake? jagatano koI padArtha gnAnadvArA agamya nathI; AtmAmAn prameyatvaguN hovAthI AtmA pote potAne jANI shake chhe.

pa–agurulaghutvaguNane lIdhe darek vastu nij nij svarUpe TakI rahe chhe. jIv badalIne kadI paramANurUpe thaI jato nathI, paramANu badalIne kadI jIvarUpe thaI jatAn nathI. jaD sadAy jaDarUpe ane chetan sadAy chetanarUpe ja rahe chhe. gnAnano ughAD vikAradashAmAn game teTalo ochho thAy topaN jIvadravya tadna gnAn vagaranun thaI jAy- em kadI na bane. A shaktine lIdhe dravyanA guNo chhUTA paDI jatA nathI, tem ja koI be vastu ekarUp thaIne trIjI navI jAtanI vastu utpanna thatI nathI; kem ke vastunun svarUp kadApi anyathA thatun nathI.

6–pradeshatvaguNane lIdhe darek dravyane potapotAno AkAr hoy chhe. darek dravya potapotAnA sva AkAramAn ja rahe chhe. siddhadashA thatAn ek jIv bIjA jIvamAn bhaLI jato nathI paN darek jIv potAnA pradeshAkAramAn svatantrapaNe TakI rahe chhe.

A chha sAmAnyaguNo mukhya chhe, A sivAy bIjA sAmAnyaguNo paN chhe. A rIte guNodvArA dravyanun svarUp vadhAre spaShTatAthI jANI shakAy chhe.

chha kArak

1ra6 (1) kartA kone kahe chhe?

je svatantratAthI (-svAdhInatAthI) potAnA pariNAm kare te kartA chhe.
(pratyek dravya potAmAn svatantra vyApak hovAthI potAnA ja pariNAmono kartA chhe)
(ra) karma (-kArya) kone kahe chhe?
kartA je pariNAmane prApta kare chhe te pariNAm tenun karma chhe.
(3) karaN kone kahe chhe?
te pariNAmanA sAdhakatam arthAt utkRuShTa sAdhanane karaN kahe chhe.
(4) sampradAn kone kahe chhe?
karma (-pariNAm-kArya) jene devAmAn Ave athavA jene mATe karavAmAn Ave
chhe tene sampradAn kahe chhe

Page 383 of 655
PDF/HTML Page 438 of 710
single page version

382 ] [ mokShashAstra

(pa) apAdAn kone kahe chhe?
jemAnthI karma karavAmAn Ave chhe te dhruv vastune apAdAn kahevAmAn Ave chhe.
(6) adhikaraN kone kahe chhe?
jemAn athavA jenA AdhAre karma karavAmAn Ave chhe tene adhikaraN kahe chhe.
sarva dravyonI pratyek paryAyamAn A chha e kArak ek sAthe varte chhe tethI AtmA
ane pudgal shuddhadashAmAn ke ashuddhadashAmAn svayam ja chhae kArakarUp pariNaman kare
chhe ane anya koI kArako (-kAraNo) nI apekShA rAkhatA nathI.
(panchAstikAy gAthA 6r san. TIkA)

127 kArya kevI rIte thAy chhe? 127

‘कारणानु विधायित्वादेव कार्याणां’
‘कारणानु विधायोनि कार्याणि’ –

kAraN jevA ja kArya hovAthI kAraN jevun ja kArya thAy chhe. kAryane-kriyA, karma, avasthA, paryAy, hAlat, dashA, pariNAm, pariNaman ane pariNati paN kahe chhe.

[ahIn kAraNane upAdAnakAraN samajavun kAraNake upAdAnakAraN te ja sAchun
kAraN chhe.]

128 kAraN kone kahe chhe? 128 kAryanI utpAdak sAmagrIne kAraN kahe chhe. 129 utpAdak sAmagrInA keTalA bhed chhe? 129 be chhe. upAdAn ane nimitta. upAdAnane nij shakti athavA nishchay ane

nimittane parayog athavA vyavahAr kahe chhe. 130 upAdAnakAraN kone kahe chhe? 130 (1) je padArtha svayam kAryarUp pariName tene upAdAnakAraN kahe chhe jemake ghaDAnI

utpattimAn mATI. (2) anAdikALathI dravyamAn je paryAyono pravAh chAlyo Ave
chhe temAn anantarapUrvakShaNavartIparyAy upAdAnakAraN chhe ane anantar uttarakShaNavartI
paryAy kArya chhe.

(3) te samayanI paryAyanI yogyatA te upAdAnakAraN chhe ane te ja paryAy kArya chhe. upAdAn te ja sAchun (-vAstavik) kAraN chhe.


Page 384 of 655
PDF/HTML Page 439 of 710
single page version

a. pa upasanhAr ] [ 383

[nan. 1 dhruv upAdAn dravyArthikanayathI chhe. nan. 2-3 kShaNik upAdAn paryAyArthik

nayathI chhe.] 131 yogyatA kone kahe chhe? 131 “योग्यतैव विषयप्रतिनियमकारण मिति” (nyAy di. pRu. 27) yogyatA ja

viShayanun pratiniyAmak kAraN chhe. [A kathan gnAnanI yogyatA (-sAmarthya) ne

mATe chhe. parantu yogyatAnun kAraNapaNun sarvamAn sarvatra samAn chhe.) (2) sAmarthya, shakti, pAtratA, lAyakAt, tAkAt te yogyatA shabdanA artha chhe. * 132 nimitta kAraN kone kahe chhe? 132 je padArtha svayam kAryarUp na pariName, parantu kAryanI utpattimAn anukUL hovAno

jenA upar Arop AvI shake te padArthane nimitta kAraN kahe chhe. jemake ghaDAnI utpattimAn kumbhAr, danD, chakra Adi. (nimitta sAchun kAraN nathI- × ahetuvat (akAraNavat) chhe kAraN ke te upachAr mAtra athavA vyavahAr mAtra kAraN chhe.) 133 upAdAn kAraN ane nimittanI upasthitino shun niyam chhe?

(banArasI vilAsamAn kathit dohA)
prashna– (1) guru upadesh nimitta bin, upAdAn balahIn;
jyon nar dUje, pAmv bin, chalaveko AdhIn. 1
prashna– (2) haun jAne thA ek hI, upAdAn son kAj;
thakai sahAI paun bin, pAnI mAnhI jahAj. 2
pratham prashnano uttara
gnAn nain kiriyA charan, doUn shivamag dhAr;
upAdAn nishchay jahAn, tahan nimitta vyauhAr. 3

artha– samyagdarshan-gnAnarUp netra ane gnAnamAn charaN arthAt lInatArUp kriyA banne maLIne mokShamArga jANo. upAdAnarUp nishchayakAraN jyAn hoy tyAn nimittarUp vyavahArakAraN hoy ja chhe. _________________________________________________________________ * ‘yogyatA’ shabdano prayog shAstromAn anek ThekANe chhe. AdhAr mATe juo parishiShTa. × panchAdhyAyI bhAg. 2 gA. 3pa1


Page 385 of 655
PDF/HTML Page 440 of 710
single page version

384 ] [ mokShashAstra

bhAvArtha– (1) upAdAn te nishchay arthAt sAchun kAraN chhe, nimitta vyavahAr arthAt upachAr kAraN chhe sAchun kAraN nathI tethI to tene ahetuvat kahyun chhe. ane tene upachAr (-Arop) kAraN kem kahyun ke te upAdAnanun kAI kArya karatun karAvatun nathI topaN kAryanA vakhate tenI upasthitine kAraNe tene upachAramAtra kAraN kahyun chhe.

(ra) samyakdarshan ane gnAnamAn lInatAne mokShamArga jANo em kahyun temAn sharIrAshrit upadesh, upavAsAdik kriyA ane shubharAgarUp vyavahArane mokShamArga na jANo te vAt AvI jAy chhe.

pratham prashnanun samAdhAna–
upAdAn nij guN jahAn, tahan nimitta par hoy;
bhedagnAn pramAN vidhi, viralA bUjhe koy. 4

artha– jyAn nijashaktirUp upAdAn taiyAr hoy tyAn nimitta hoy ja chhe evI bhedagnAn pramANanI vidhi (-vyavasthA) chhe, A siddhAnt koI viralA ja samaje chhe. 4.

bhAvArtha– jyAn upAdAnanI yogyatA hoy tyAn niyamathI nimitta hoy chhe, nimittanI vAT jovI paDe em nathI, ane nimittane koI meLavI shake chhe em paN nathI. nimittanI rAh jovI paDe chhe athavA tene hun lAvI shakun chhun evI mAnyatA par padArthamAn abhed-buddhi arthAt agnAnasUchak chhe. nimitta ane upAdAn banne asahAyarUp chhe e to maryAdA chhe. 4.

upAdAn bal jahan tahAn, nahIn nimittako dAv;
ek chakrason rath chalai, raviko yahai svabhAv. pa

artha– jyAn juo tyAn sadA upAdAnanun ja baL chhe nimitta hoy chhe parantu nimittano kAI paN dAv (-baL) nathI jem ek chakrathI sUryano rath chAle chhe evI rIte pratyek kArya upAdAnanI yogyatA (-sAmarthya) thI ja thAy chhe. pa. bhAvArtha- koI em mAne chhe ke-nimitta (-sanyogarUp paravastu) upAdAn (-nijashakti) upar kharekhar asar kare chhe, prabhAv pADe chhe, sahAy-madad kare chhe, AdhAr de chhe to e abhiprAy mithyA chhe em ahIn dohA nan. 4-pa-6-7 mAn spaShTapaNe kahyun chhe. potAnA hitano upAy samajavA mATe A vAt mahAn prayojanabhUt chhe.

shAstramAn jyAn paradravyane (-paradravya-kShetra-kALAdine) sahAyak, sAdhan, kAraN, kArak Adi kahyA hoy to te vyavahAranayanI mukhyatAthI kathan chhe tene “em nathI” paN kArya thAy to te kALe nimittAdinI apekShAe (nimitta batAvavA mATe) upachAr karyo chhe em jANavun.