Moksha Shastra-Gujarati (English transliteration). Upsanhar (Chapter 7); Eight Chapter Pg 491 to 519; Sutra: 1-4 (Chapter 8).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 28 of 36

 

Page 486 of 655
PDF/HTML Page 541 of 710
single page version

486 ] [ mokShashAstra bhagavAn mahAvIr jyAre chhadmastha muni hatA tyAre chandanabALAe navadhAbhaktipUrvak temane AhAr Apyo hato e vAt prasiddha chhe.

munine tathA kShullakane ‘tiShTha! tiShTha! tiShTha! (ahIn birAjo) em ati anurAg ane ati pUjyabhAvathI kahevun tathA anya shrAvakAdik yogya pAtra jIvone temanA pad anusAr AdaranAn vachan kahevAn te sangrah chhe. jene hRudayamAn navadhAbhakti nathI tene tyAn muni bhojan kare ja nahi; ane anya dharmAtmA pAtra jIvo paN Adar vagar, lobhI thaIne dharmano nirAdar karAvIne bhojanAdik kadI grahaN kare nahi. jainIpaNun to dInatA rahit param santoSh dhAraN karavo te chhe.

3. dravya visheSh

pAtradAnanI apekShAe devA yogya padArtho chAr prakAranA chhe-1. AhAr, ra. auShadh, 3. upakaraN (pIchhI, kamanDaL, shAstra vagere) ane 4. AvAs. A padArtho tap, svAdhyAyAdi dharmakAryamAn vRuddhinAn kAraN thAy evAn hovAn joIe. (tap = munipaNun)

4. dAtRuvisheSh
dAtAramAn nIchenA sAt guNo hovA joIe-
(1) aihik phaL anapekShA– sAnsArik lAbhanI ichchhA na hovI te.
(ra) kShAnti–dAn ApatAn gussArahit shAntipariNAm hovA te.
(3) mudit– dAn ApatAn prasannatA hovI te,
(4) niShkapaTatA- kapaTarahitapaNun hovun te.
(pa) anasUyatva–irShArahitapaNun hovun te.
(6) aviShAditva– viShAd (khed) rahitapaNun hovun te.
(7) nirahankArtvi–abhimAnarahitapaNun te.
dAtAramAn rahelA A guNonI hInAdhikatA pramANe tene dAnanun phaL thAy chhe.
pa. pAtravisheSh
satpAtranA traN prakAr chhe-
(1) uttamapAtra-samyakchAritravAn muni.
(ra) madhyamapAtra-vratadhArI samyagdraShTi.

Page 487 of 655
PDF/HTML Page 542 of 710
single page version

a. 7 sUtra 39 ] [ 487

(3) jaghanyapAtra- avratI samyagdraShTi. A traNe samyagdraShTi hovAthI supAtra chhe. samyagdarshan vagaranA je jIvo bAhyavrat sahit hoy te kupAtra chhe ane samyagdarshan rahit tem ja bAhyavrat- chAritrathI paN rahit hoy te jIvo apAtra chhe.

6. dAn sambandhI jANavA yogya visheSh bAbato

(1) apAtra jIvone dukhathI pIDit dekhIne temanA upar dayAbhAv vaDe temanun dukh dUr karavAnI bhAvanA gRuhastha avashya kare, paN temanA patye bhaktibhAv na kare; kem ke tevA pratye bhaktibhAv karavo te temanA pApanI anumodanA chhe. kupAtrane yogya rIte (karuNAbuddhi vaDe) AhArAdi dAn devun joIe.

(ra) prashna– apAtrane dAn ApatAn agnAnIne jo shubhabhAv hoy to tenun phaL shu? apAtrane dAn ApavAnun phaL narak nigod chhe- em koI kahe chhe te kharun chhe?

uttara– apAtrane dAn ApatAn shubhabhAv chhe, tenun phaL narak-nigod hoI shake nahi. AtmAnun gnAn ane AcharaN nahi hovAthI je paramArthashUnya chhe evA agnAnI chhadmastha viparIt guru pratye sevA-bhaktithI vaiyAvRutya, tathA AhArAdik dAn devAnI kriyAthI je puNya thAy chhe tenun phaL nIch dev ane nIch manuShyapaNun chhe.

[juo, gujarAtI pravachanasAr pAnun 416 tathA charchA samAdhAn pAnun 48]

(3) AhAr, auShadh, abhay ane gnAnadAn-evA dAnanA chAr prakAr paN chhe. kevaLI bhagavAnane dAnAntarAyano sarvathA nAsh thavAthI kShAyik dAnashakti pragaT thaI chhe. tenun mukhya kArya e chhe ke sansAranA sharaNAgat jIvone abhay pradAn kare. A abhayadAnanI pUrNatA kevaLagnAnIone hoy chhe. tem ja divya vANIdvArA tattvopadesh devAthI bhavya jIvone gnAnadAnanI prApti paN thAy chhe. bAkInAn be dAn (AhAr ane auShadh) rahyAn te gRuhasthanAn kArya chhe. e be sivAyanA pahelAn be dAn paN gRuhasthone yathAshakti hoy chhe. kevaLI bhagavAn vItarAgI chhe temane dAnanI ichchhA hotI nathI. ।। 39।। (juo, tattvArthasAr pA. 2pa6)

upasanhAr

1. A adhikAramAn puNyAsravanun varNan chhe; vrat te puNyAsravanun kAraN chhe. aDhAramA sUtramAn vratInI vyAkhyA ApI chhe. temAn jaNAvyun chhe ke, je jIv mithyAtva, mAyA ane nidAn e traN shalyarahit hoy te ja vratI hoI shake. ‘jene vrat hoy te vratI’


Page 488 of 655
PDF/HTML Page 543 of 710
single page version

488 ] [ mokShashAstra evI vyAkhyA karI nathI, mATe e khAs lakShamAn rAkhavun ke vratI thavA mATe samyagdarshan ane vrat banne hovAn joIe.

ra. samyagdraShTi jIvane anshe vItarAgachAritrapUrvak mahAvratAdirUp shubhopayog hoy tene sarAgachAritra kahevAy chhe; te sarAgachAritra aniShTa phaLavALun hovAthI chhoDavAyogya chhe. jemAn kaShAyakaN vidyamAn hovAthI jIvane je puNyabandhanI prAptinun kAraN chhe evun te sarAgachAritra vachche AvI paDayun hovA chhatAn tene dUr oLangI javAno prayatna samyagdraShTine chAlu hoy chhe. (juo, pravachanasAr gAthA 1-pa-6)

3. mahAvratAdi shubhopayogane upAdeyapaNAthI grahaNarUp mAnavun te mithyAdraShTipaNun chhe. A adhyAyamAn te vratone AsravarUpe varNavyAn chhe to te upAdey kevI rIte hoy? Asrav to bandhano sAdhak chhe ane chAritra to mokShanun sAdhak chhe, tethI e mahAvratAdirUp AsravabhAvomAn chAritrapaNun sambhavatun nathI. chAritramohanA deshaghAtI sparddhakonA udayamAn joDAvAthI je mahAmand prashasta rAg thAy chhe te to chAritrano doSh chhe. tene nahi chhUTato jANIne gnAnIo teno tyAg karatA nathI ane sAvadyayogano ja tyAg kare chhe. paN jem koI puruSh kandamULAdi ghaNA doShavALI haritakAyano tyAg kare chhe ane koI haritakAyane vApare chhe paN tene dharma mAnato nathI tem muni hinsAdi tIvra kaShAyarUp bhAvono tyAg kare chhe tathA koI mand kaShAyarUp mahAvratAdine pALe chhe parantu tene mokShamArga mAnatA nathI.

(juo, mokShamArga prakAshak pA. 233)

4. A Asrav adhikAramAn ahinsAdi vratonun varNan karyun chhe tethI em samajavun ke, koI jIvane na mAravo evA shubhabhAvarUp ahinsA, satya, achauryatA, brahyacharya ane aparigrah bhAv e badhA puNyAsrav chhe. A adhikAramAn samvar- nirjarAnun varNan nathI. te ahinsAdi jo samvar-nirjarAnun kAraN hot to A Asrav- adhikAramAn temanun varNan AchAryadev karat nahi.

pa. vratAdinA shubhabhAv vakhate paN chAr ghAtikarmo bandhAy chhe ane ghAtikarmo to pAp chhe. samyagdraShTi jIvane sAchI shraddhA hovAthI darshanamoh, anantAnubandhI krodh- mAn-mAyA-lobh tathA narakagati ityAdi kul 41 karmaprakRitiono bandh thato nathI; te to chothA guNasthAne samyagdarshananun phaL chhe ane uparanI dashAmAn jeTale anshe chAritranI shuddhatA pragaTe chhe te vItarAgachAritranun phaL chhe, parantu mahAvrat ke deshavratanun phaL te shuddhatA nathI. mahAvrat ke deshavratanun phaL to bandhan chhe.

6. ashubhabhAvamAn to dharma nathI em to sAdhAraN jIvo oghadraShTie mAne chhe eTale te sambandhI visheSh kahevAnI jarUr nathI. parantu potAne dharmI tarIke mAnatA


Page 489 of 655
PDF/HTML Page 544 of 710
single page version

a. 7 sUtra upasanhAr ] [ 489 jIvo paN moTe bhAge shubhabhAvane dharma agar to dharmano sahAyak mAne chhe-te mAnyatA kharI nathI. shubhabhAv te dharmanun kAraN nathI paN karmabandhanun kAraN chhe e vAt chhaThThA ane sAtamA adhyAyamAn karI chhe, tenI TUnk nondh nIche pramANe chhe-

1.shubhabhAv puNyano Asrav chhe.a. 6. sU. 3
ra.samyaktvakriyA, IryApath samitia. 6. sU. pa
3.mand kaShAy te Asrav chhe.a. 6. sU. 6
4.sarva prANIo ane vratadhArI pratye anukampAa. 6. sU. 18
pa.mArdava. 6. sU. 18
6.sarAgasanyam, sanyamAsanyam.a. 6. sU. 20
7.yogonI saraLatA.a. 6. sU. 23
8.tIrthankarakarmabandhanA kAraNarUp soL bhAvanA.a. 6. sU. 24
9.par prashansA, AtmanindA, namravRutti, madano abhAv.a. 6. sU. 26
10. mahAvrat, aNuvrat.a. 7. sU. 1 thI 8 tathA 21
11. maitrI vagere chAr bhAvanAo.a. 7. sU. 11
1r. jagat ane kAyanA svabhAvano vichAr.a. 7. sU. 12
13. sallekhanA.a. 7. sU. 22
14. dAn.a. 7. sU. 38-39

upar kahelA badhA bolone Asrav tarIke varNavyA chhe. e rIte chhaThThA ane sAtamA adhikAramAn Asravanun varNan pUrun karIne have AThamA adhikAramAn bandhanun varNan kahevAmAn Avashe.

7. hinsA, juThThun, chorI, kushIl ane parigrahano tyAg te vrat chhe-em shrI amRutachandrAchArye tattvArthasAranA chothA adhyAyanI 101 mI gAthAmAn kahyun chhe. eTale ke vrat puNyAsrav chhe em jaNAvyun chhe. gAthA 103 mAn kahyun ke-sansAramArgamAn puNya ane pAp vachche bhed chhe; paN tyArapachhI gAthA 104 mAn spaShTapaNe jaNAvyun ke-mokShamArgamAn puNya ane pAp vachche bhed (visheSh, judApaNun) nathI. kemake te banne sansAranun kAraN chhe-A pramANe jaNAvIne Asrav adhikAr pUro karyo chhe.

8. prashna– vrat to tyAg chhe, jo tyAgane puNyAsrav kahesho paN dharma nahi kaho to tyAgano tyAg te dharma kem thaI shake?


Page 490 of 655
PDF/HTML Page 545 of 710
single page version

490 ] [ mokShashAstra

uttara– (1) vrat te shubhabhAv chhe; shubhabhAvano tyAg be prakAre thAy ke-ek to shubhane chhoDIne ashubhamAn javun te; A prakArano tyAg to jIv anAdithI karato Avyo chhe, paN A tyAg te dharma nathI paN pAp chhe. bIjo prakAr e chhe ke- samyakbhAnapUrvak shuddhatA pragaT karatAn shubhano tyAg thAy chhe; A tyAg te dharma chhe. tethI samyagdraShTi jIvo vratarUp shubhabhAvano tyAg karIne gnAnamAn sthiratA kare chhe, e sthiratA te ja chAritradharma chhe. A rIte, jeTale anshe vItarAgachAritra vadhe teTale anshe vratano tyAg thAy chhe.

(ra) e dhyAnamAn rAkhavun ke-vratamAn shubh-ashubh banneno tyAg nathI, parantu vratamAn ashubhabhAvano tyAg ane shubhabhAvanun grahaN chhe eTale ke vrat te rAg chhe; ane avrat temaj vrat (ashubh temaj shubh) banneno tyAg te vItarAgatA chhe. shubh-ashubh banneno tyAg to samyagdarshan-gnAn-chAritrapUrvak ja hoI shake.

(3) ‘tyAg’ to nAstivAchak chhe; yathArtha nAsti tyAre kahevAy ke jo te asti sahit hoy. have jo vratane tyAg kahIe to te tyAgarUp nAsti thatAn AtmAmAn astirUpe shun thayun? vItarAgatA to samyakchAritra vaDe pragaTe chhe ane vrat to Asrav chhe-em A adhikAramAn jaNAvyun chhe, tethI vrat te kharo tyAg nathI, paN jeTalA anshe vItarAgatA pragaTI teTalo kharo tyAg chhe. kem ke jyAn jeTale anshe vItarAgatA hoy tyAn teTalA anshe samyakchAritra pragaTayun hoy chhe, ane temAn shubh- ashubh banneno (arthAt vrat-avrat banneno) tyAg hoy chhe.

e pramANe shrI umAsvAmIvirachit mokShashAstranI
gujarAtI TIkAmAn sAtamo adhyAy pUro thayo.

Page 491 of 655
PDF/HTML Page 546 of 710
single page version

mokShashAstra–gujarAtI TIkA
adhyAy AThamo

bhUmikA

pahelA adhyAyanA pahelA sUtramAn kahyun ke samyagdarshan-gnAn-chAritranI aketA te mokShamArga chhe. bIjA sUtramAn kahyun ke tattvArthashraddhAn te samyagdarshan chhe; tyArapachhI chothA sUtramAn sAt tattvonAn nAm jaNAvyAn; temAnthI jIv, ajIv ane Asrav e traN tattvonun varNan sAt adhyAy sudhImAn karyun. Asrav pachhI bandhatattva Ave chhe; tethI AchAryadev A adhyAyamAn bandh tattvanun varNan kare chhe.

bandhanA be prakAr chhe-bhAvabandh ane dravyabandh. A adhyAyanA pahelA be sUtramAn jIvanA bhAvabandhanun ane te bhAvabandhanun nimitta pAmIne thatA dravyakarmanA bandhanun varNan karyun chhe. tyArapachhInA sUtromAn dravyabandhanA prakAr, tenI sthiti ane te kyAre chhUTe e vagerenun varNan karyun chhe.

bandhanAn kAraNo
मिथ्यादर्शनाऽविरतिप्रमादकषाययोगा बंधहेतवः।। १।।
artha– [मिथ्यादर्शन अविरति प्रमाद कषाय योगाः] mithyAdarshan, avirati,

pramAd, kaShAy ane yog- e pAnch [बंधहेतवः] bandhanAn kAraNo chhe.

TIkA

1. A sUtra ghaNun upayogI chhe; sansAr shun kAraNe chhe te A sUtra batAve chhe. dharma mAn pravesh karavA ichchhatA jIvo tathA upadeshako, jyAn sudhI A sUtrano marma na samaje tyAn sudhI ek mahAn bhUl kare chhe. te A pramANe chhe. bandhanAn pAnch kAraNomAnthI sauthI pahelAn mithyAdarshan TaLe chhe ane pachhI avirati vagere TaLe chhe, chhatAn teo pratham mithyAdarshanane TAL‌yA vagar aviratine TALavA mathe chhe ane te hetuthI temaNe mAnelA bALavrat vagere grahaN kare chhe tathA bIjAne paN teo upadesh Ape chhe; vaLI A bALavrat vagere grahaN karavAthI ane tenun pAlan karavAthI mithyAdarshan TaLI jashe-em


Page 492 of 655
PDF/HTML Page 547 of 710
single page version

492 ] [ mokShashAstra mAne chhe. te jIvonI A mAnyatA sampUrNapaNe juThThI chhe em A sUtramAn ‘mithyAdarshan’ pahelun jaNAvIne sUchavyun chhe.

ra. A sUtramAn bandhanA kAraNonAn nAm je kramathI ApyA chhe te ja kramathI te TaLe chhe, parantu pahelun kAraN vidyamAn hoy ane tyArapachhInun kAraN TaLI jAy e rIte kramabhang thato nathI. temanA TaLavAno kram A pramANe chhe- (1) mithyAdarshan chothA guNasthAne TaLe chhe. (ra) avirati pAnchamA-chhaThThA guNasthAne TaLe chhe. (3) pramAd sAtamA guNasthAne TaLe chhe. (4) kaShAy bAramA guNasthAne TaLe chhe. ane (pa) yog chaudamA guNasthAne TaLe chhe. vastusthitino A niyam nahi samajavAthI agnAnIo pratham bALavrat angIkAr kare chhe ane tene dharma mAne chhe; e rIte adharmane dharma mAnavAnA kAraNe teone mithyAdarshan ane anantAnubandhI kaShAyanun poShaN thAy chhe. mATe jignAsuoe vastusthitino A niyam samajavAnI khAs jarUr chhe. A niyam samajIne khoTA upAyo chhoDI pratham mithyAdarshan TALavA mATe samyagdarshan pragaT karavAno puruShArtha karavo yogya chhe.

3. mithyAtvAdi ke jeo bandhanA kAraNo chhe teo jIv ane ajIv em be prakAranA chhe. je mithyAtvAdi pariNAmo jIvamAn thAy chhe teo jIv chhe, tene bhAvabandh kahevAy chhe; ane je mithyAtvAdi pariNAmo pudgalamAn thAy chhe teo ajIv chhe, tene dravyabandh kahevAmAn Ave chhe. (juo, shrI samayasAr gAthA 87-88)

4. bandhanA pAnch kAraNo kahyAn temA antarang
bhAvonI oLakhAN karavI joIe

mithyAtva, avirati, pramAd, kaShAy ane yoganA bhedone jIv bAhyarUpathI jANe paN antarangamAn e bhAvonI jAtane oLakhe nahi to mithyAtva TaLe nahi. anya kudevAdinA sevanarUp gRuhItamithyAtvane to mithyAtva tarIke jANe paN anAdi agRuhItamithyAtva chhe tene na oLakhe, temaj bAhya tras-sthAvaranI hinsAne tathA indriy-mananA viShayomAn pravRutti thAy tene avirati jANe paN hinsAmAn pramAd pariNati te mUL chhe tathA viShayasevanamAn abhilAShA mUL chhe tene avaloke nahi, to khoTI mAnyatA TaLe nahi. bAhya krodh karavo tene kaShAy jANe paN abhiprAyamAn je rAg-dveSh rahe chhe te ja mUL krodh chhe; jo tene na oLakhe to mithyA mAnyatA TaLe nahi. bAhya cheShTA thAy tene yog jANe paN shaktibhUt (-AtmapradeshonA parispandanarUp) yogane na jANe to mithyA mAnyatA TaLe nahi mATe temanA antarang bhAvane oLakhIne te sambandhI anyathA mAnyatA TALavI joIe.


Page 493 of 655
PDF/HTML Page 548 of 710
single page version

a. 8 sUtra 1 ] [ 493

pa. mithyAdarshananun svarUp

(1) jIvane anAdithI mithyAdarshanarUp avasthA chhe. tamAm dukhanun mUL‌A (sansAranI jaD) mithyAdarshan chhe. jevun jIvane shraddhAn chhe tevun padArthasvarUp na hoy ane jevun padArthasvarUp na hoy tevun e mAne tene mithyAdarshan kahevAmAn Ave chhe. jIv potAne ane sharIrane ekarUp mAne chhe; sharIr koI veLA dubaLun thAy, koI veLA jADun thAy, koI vAr naShTa thaI jAy, koI vAr navIn Upaje tyAre e badhI kriyAo sharIrAdhIn thavA chhatAn A jIv tene potAne AdhIn mAnI khedakhinna thAy chhe.

draShTAnt–jem koI jagyAe ek gAnDo beTho hato tyAn anya ThekANethI mANas, ghoDA ane dhanAdik AvI utaryA; te sarve ne A gAnDo potAnA mAnavA lAgyo, paN e badhAn potapotAne AdhIn hovAthI temAn koI Ave, koI jAy; koI anek avasthArUpe pariName, em sarvenI kriyA potapotAne AdhIn hovA chhatAn A gAnDo tene potAne AdhIn mAnI khedakhinna thAy chhe.

siddhAnta– tem A jIv jyAn sharIr dhAraN kare tyAn, koI anya ThekANethI putra, ghoDA, dhanAdik AvIne svayam prApta thAy chhe; te sarvene A jIv potAnAn jANe chhe, paN e badhAn to potapotAne AdhIn hovAthI koI Ave, koI jAy tathA koI anek avasthArUp pariName, te kriyA temane AdhIn chhe, A jIvane AdhIn nathI, topaN tene potAne AdhIn mAnIne A jIv khedakhinna thAy chhe.

(ra) A jIv pote jem chhe tem potAne mAnato nathI paN jem nathI tem mAne chhe te mithyAdarshan chhe. pote amUrtik pradeshono punj, prasiddha gnAnAdi guNono dhArak, anAdinidhan vasturUp chhe, tathA mUrtik pudgal dravyono pinD, prasiddha gnAnAdi guNo rahit, navIn ja jeno sanyog thayo chhe evA A sharIrAdi pudgal ke je potAthI par chhe-e bannenA sanyogarUp manuShya, tiryanchAdi anek prakAranI avasthAo thAy chhe, temAn A mUDh jIv potApaNun dhArI rahyo chhe, sva-parano bhed karI shakato nathI; je paryAy pAmyo hoy tene ja potApaNe mAne chhe. e paryAyamAn (1) je gnAnAdi guNo chhe te to potAnA guNo chhe, (ra) je rAgAdik bhAvo thAy chhe te vikArIbhAvo chhe, tathA (3) je varNAdi chhe te potAnA guNo nathI paN sharIrAdi pudgalanA guNo chhe ane (4) sharIrAdimAn paN varNAdinun tathA paramANuonun palaTAvun ghaNA judA judA prakAre thAy chhe; te sarve pudgalanI avasthAo chhe; A badhAnne A jIv potAnun svarUp mAne chhe; svabhAv ane parabhAvano vivek karato nathI; vaLI potAthI pratyakSha bhinna dhan-kuTumbAdikano sanyog thAy chhe teo potapotAne AdhIn pariName chhe,


Page 494 of 655
PDF/HTML Page 549 of 710
single page version

494 ] [ mokShashAstra tathA A jIvane AdhIn thaI pariNamatA nathI; chhatAn paN temAn A jIv mamakAr kare chhe ke ‘A badhAn mArAn chhe,’ paN e koI paN prakArathI tenAn thatAn nathI, mAtra potAnI mAnyatAthI jIv tene potAnAn mAne chhe.

(3) manuShyAdi avasthAmAn koI veLA dev-guru-shAstra athavA dharmanun je anyathA kalpit svarUp hoy tenI to pratIt kare chhe paN teonun je yathArtha svarUp chhe tenI pratIt karato nathI.

(4) jagatanI darek vastu arthAt darek dravyo potapotAne AdhIn pariName chhe, paN A jIv tem mAnato nathI ane pote tene pariNamAvI shake athavA koI vakhate anshe pariNamAvI shake-em mAne chhe.

upar pramANe badhI mAnyatA mithyAdraShTinI chhe. potAnun ane paradravyonun jevun svarUp nathI tevun mAnavun tathA jevun chhe tevun na mAnavun te viparIt abhiprAy hovAthI mithyAdarshan chhe.

(pa) jIv anAdikALathI anek sharIr dhAraN kare chhe, pUrvanun chhoDI navIn dhAraN kare chhe; tyAn ek to pote AtmA (jIv) tathA anant pudgal paramANumay sharIr-e bannenA ek pinD bandhanarUp e avasthA hoy chhe; temAn te sarvamAn ‘A hun chhun’ evI ahambuddhi kare chhe. jIv to gnAnasvarUp chhe ane pudgal paramANuono svabhAv varNa-gandh-ras-spArshAdi chhe, e sarvane potAnun svarUp mAnI ‘A mArAn chhe’ evI buddhi kare chhe. hAlavun-chAlavun ityAdi kriyA sharIr kare chhe tene ‘hun karun chhun’ em jIv mAne chhe. anAdithI indriyagnAn taraph lakSha chhe tethI amUrtik evo pote to potAne bhAsato nathI ane mUrtik evun sharIr ja bhAse chhe, tethI anyane potArUp jANIne jIv temAn ahambuddhi dhAraN kare chhe. potAnun svarUp potAne parathI judun na bhAsyun eTale sharIr, gnAnAdiguN, krodhAdi vikAr tathA sagAsambandhIno samudAy te sarvemAn pote ahambuddhi dhAre chhe. vaLI potAne ane sharIrane nimitta-naimittik dhaniShTa sambandh hovAthI sharIrathI potAnI bhinnatA yathArthapaNe bhAsatI nathI. (AtmAnA sthAnanun chalan thatun hoy tyAre sharIranun sthAn paN chalanarUp hoy ja-tethI ghaniShTa sambandh kahyo chhe.)

(6) potAno svabhAv to gnAtAdraShTA chhe chhatAn pote kevaL dekhavA jANavAvALo to raheto nathI, paN je je padArthone dekhe-jANe chhe temAn iShTa-aniShTapaNun mAne chhe; e iShTa- aniShTapaNun mAnavun te mithyA chhe kAraN ke koI paN par padArtha iShTa-aniShTarUp nathI. padArthomAn jo IShTa-aniShTapaNun hoy to je padArtha iShTarUp hoy te sarvene iShTarUp ja thAy tathA je padArtha aniShTarUp hoy te sarvene aniShTarUp ja thAy, paN em to thatun


Page 495 of 655
PDF/HTML Page 550 of 710
single page version

a. 8 sUtra 1 ] [ 49p nathI; mAtra jIv pote ja kalpanA karIne tene iShTa-aniShTarUp mAne chhe. e mAnyatA jUThI chhe. kalpit chhe.

(7) jIv koI padArthanA sadbhAv tathA koInA abhAvane ichchhe chhe paN teno sadbhAv ke abhAv A jIvano karyo thato nathI kAraN ke koI dravya koI anyadravyanun ke tenI paryAyanun kartA chhe ja nahi, paN sarva dravyo potapotAnAn svarUpe potAthI ja pariName chhe.

(8) rAgAdi bhAvo vaDe mithyAdraShTi jIv to sarva dravyone anya prakAre pariNamAvavA ichchhe chhe paN te sarva dravyo jIvanI ichchhAne AdhIn pariNamatA nathI, tethI tene AkuLatA thAy chhe. jo sarva kArya jIvanI ichchhAnusAr ja thAy, anyathA na thAy to ja nirAkuLatA rahe, paN em to thaI shakatun ja nathI, kAraN ke koI dravyanun pariNaman koI dravyane AdhIn nathI. mATe jIvane rAgAdi bhAv dUr thAy to ja nirAkuLatA thAy chhe.- em na mAnatAn pote par dravyano kartA, bhoktA, dAtA, hartA Adi chhe ane paradravyathI potAne lAbh-nukashAn thAy chhe-em mAnavun te mithyA chhe.

(9) mithyAdarshananI TUnkI vyAkhyAo

1. sva-par ekatvadarshan. ra. paranI kartRutvabuddhi. 3. paryAyabuddhi. 4. vyavahAr- vimUDh. pa. atattva shraddhAn. 6. potAnA svarUpanI bhramaNA. 7. rAgathI shubhabhAvathI AtmAne lAbh thAy evI buddhi. 8. bahiradraShTi. 9. viparIt ruchi. 10. vastusvarUp na hoy tem mAnavun, hoy tem na mAnavun. 11. avidyA. 1r. parathI lAbh-nukashAn thAy evI mAnyatA. 13. anAdianant chaitanyamAtra trikALI AtmAne na mAnavo paN vikAr jeTalo ja AtmA mAnavo. 14. viparIt abhiprAy. 1p. parasamay. 16. paryAyamUDh. 17. sharIranI kriyA jIv karI shake evI mAnyatA. 18. par dravyonI vyavasthA karanAr tathA teno kartA, bhoktA, dAtA, hartA jIvane mAnavo. 19. jIvane ja na mAnavo. ra0. nimittAdhInadraShTi. ra1. parAshraye lAbh thAy evI mAnyatA. rar. sharIrAshrit kriyAthI lAbh thAy evI mAnyatA. ra3. sarvagnanI vANImAn jevun AtmAnun pUrNasvarUp kahyun chhe tevA svarUpanI ashraddhA. ra4. vyavahAranay kharekhar AdaraNIy hovAnI mAnyatA. rap. shubhAshubhabhAvanun svAmItva. ra6. shubhavikalpathI AtmAne lAbh thAy evI mAnyatA. ra7. vyavahAraratnatray karatAn karatAn nishchayaratnatray pragaTe evI mAnyatA. ra8. shubh-ashubhamAn sarakhApaNun na mAnavun te arthAt shubh sArAn ane ashubh kharAb evI mAnyatA. ra9. manuShya ane tiryanch pratye mamatvabuddhithI karuNA thavI te.


Page 496 of 655
PDF/HTML Page 551 of 710
single page version

496 ] [ mokShashAstra

6. mithyAdarshananA be prakAr

(1) mithyAtvanA be prakAr chhe-agRuhItamithyAtva ane gRuhItamithyAtva. agRuhItamithyAtva anAdithI chAlyun Ave chhe. jIv paradravyanun kAI karI shake ke shubh vikalpathI AtmAne lAbh thAy evI mAnyatA te anAdinun agRuhItamithyAtva chhe. janma thayA pachhI paropadeshanA nimittathI je atattvashraddhA jIv grahaN kare chhe te gRuhItamithyAtva kahevAy chhe. agRuhItamithyAtvane nisargaj mithyAtva ane gRuhItamithyAtvane bAhya prApta mithyAtva paN kahevAmAn Ave chhe. jene gRuhItamithyAtva hoy tene to agRuhItamithyAtva hoy ja.

agRuhItamithyAtva– shubhavikalpathI AtmAne lAbh thAy evI anAdithI chAlI AvatI jIvanI mAnyatA te mithyAtva chhe; te koInA shIkhavavAthI thayun nathI mATe agRuhIt chhe.

gRuhItamithyAtva–khoTA dev, khoTA guru ane khoTAn shAstronI shraddhA te gRuhItamithyAtva chhe.

(ra) prashna– jIv je kuLamAn janmyo hoy te kuLamAn mAnavAmAn AvatAn dev, guru, shAstra sAchAn hoy ane jIv tene oghadraShTie sAchAn mAnato hoy to tene gRuhItamithyAtva TaL‌yun chhe ke nahi?

uttara– nA, tene paN gRuhItamithyAtva chhe, kem ke sAchA dev, sAchA guru ane sAchAn shAstronun svarUp shun chhe tathA kudev, kuguru, kushAstramAn shun doSho hoy teno sUkShmadraShTithI vichAr karIne badhA paDakhethI tenA guN (merits) ane doSh (demerits) no yathArtha nirNay na karyo hoy tyAn sudhI jIvane gRuhItamithyAtva chhe ane te sarvagna vItarAgadevano kharo anuyAyI nathI.

(3) prashna– A jIve pUrve koI vAr gRuhItamithyAtva chhoDayun hashe ke nahi? uttara– hA; jIve pUrve anantavAr gRuhItamithyAtva chhoDayun ane dravyalingI muni thaI niratichAr mahAvrat pAL‌yAn; paratun agRuhItamithyAtva chhoDayun nahi tethI sansAr ubho rahyo; pharI pAchhun gRuhItamithyAtva angIkAr karyun. nirgranthadashApUrvak panch mahAvrat tathA aThThAvIsh mULaguNAdinA shubhavikalpa te dravyaling chhe; gRuhItamithyAtva chhoDayA vagar jIv dravyalingI thaI shake nahi ane dravyaling vagar niratichAr mahAvrat hoI shake nahi. dravyalingInA niratichAr mahAvratane paN vItarAg bhagavAne bALavrat ane asanyam kahyAn chhe, kem ke teNe agRuhItamithyAtva chhoDayun nathI.


Page 497 of 655
PDF/HTML Page 552 of 710
single page version

a. 8 sUtra 1 ] [ 497

7. gRuhItamithyAtvanA bhed

gRuhItamithyAtvanA pAnch bhed chhe- (1) ekAnt mithyAtva; (ra) sanshay mithyAtva; (3) vinay mithyAtva; (4) agnAn mithyAtva; ane (pa) viparIt mithyAtva. te darekanI vyAkhyA nIche mujab chhe.

(1) ekAnt mithyAtva–padArthanun svarUp anekAntamay (anek dharmovALun) hovA chhatAn tene sarvathA ek ja dharmavALun mAnavun te ekAnt mithyAtva chhe. jem ke jIvane sarvathA kShaNik athavA sarvathA nitya mAnavo te ekAnt mithyAtva chhe.

(ra) sanshay mithyAtva– AtmA potAnA kAryano kartA thato hashe ke par vastunA kAryano kartA thato hashe? e vagere prakAre sanshay rahevo te sanshay mithyAtva chhe.

(3) viparIt mithyAtva–sagranthane nirgranth mAnavA, mithyAdraShTi sAdhune sAchA guru mAnavA, kevaLInA svarUpane viparItapaNe mAnavun ityAdi prakAre UndhI ruchi te viparIt mithyAtva chhe.

(4) agnAn mithyAtva–jyAn hit-ahitano kAI paN vivek na hoy, ke kAI paN parIkShA karyA vagar dharmanI shraddhA karavI te agnAn mithyAtva chhe. jem ke pashuvadhamAn dharma mAnavo te agnAn mithyAtva chhe.

(pa) vinay mithyAtva– samasta devane tathA samasta dharmamatone sarakhA mAnavA te vinay mithyAtva chhe.

8. gRuhItamithyAtvanA pAnch bhedono visheSh khulAso

(1) ekAnt mithyAtva– vastune sarvathA astirUp, sarvathA nAstirUp, sarvathA ekarUp, sarvathA anekarUp, sarvathA nitya, sarvathA anitya, guN-paryAyothI sarvathA abhinna, guN-paryAyothI sarvathA bhinna ityAdi svarUpe mAnavI te ekAnt mithyAtva chhe; vaLI, kAL ja badhun kare chhe, kAL ja badhAno nAsh kare chhe, kAL ja phaL, phUl vagerene upajAve chhe, kAL ja sanyog-viyog karAve chhe, kAL ja dharma pamADe chhe- ityAdi mAnyatA juThThI chhe, te ekAnt mithyAtva chhe. darek vastu pote potAnA kAraNe potAnI paryAy dhAraN kare chhe, te ja te vastuno svakAL chhe ane te vakhate vartatI kALadravyanI paryAy (samay) te nimitta chhe; Am samajavun te yathArtha samajaN chhe ane te vaDe ekAnt mithyAtvano nAsh thAy chhe.

koI kahe chhe ke AtmA to agnAnI chhe, AtmA anAth chhe; AtmAnAn sukh-

Page 498 of 655
PDF/HTML Page 553 of 710
single page version

498 ] [ mokShashAstra dukh, jIvan-maraN, lAbh-alAbh, gnAnIpaNun, pApIpaNun, dharmIpaNun, svargagaman, narakagaman ityAdi badhun ishvar kare chhe; sansAranA kartA Ishvar chhe, hartA paN Ishvar chhe, IshvarathI ja sansAranI utpatti ane pralay chhe, -ityAdi prakAre IshvarakartRutvanI kalpanA kare chhe te mithyA chhe. IshvarapaNun to AtmAnI sampUrNa shuddha (siddha) avasthA chhe. AtmA nijasvabhAve gnAnI chhe paN potAnA svarUpanI anAdithI khoTI mAnyatAnA kAraNe paryAyamAn agnAnIpaNun; dukh, jIvan, maraN, lAbh, alAbh, pApIpaNun vagere pote prApta kare chhe, ane jyAre pote potAnA svarUpanI khoTI mAnyatA TALe tyAre pote ja gnAnI, dharmI thAy chhe; Ishvar (siddha) to tenA gnAtA-draShTA chhe.

(ra) viparIt mithyAtva –1 strInA rAgI, roTalA khAnAr, pANI pInAr, mAndA thanAr, mandavAD thatAn davA lenAr ityAdi doSh sahit jIvane paramAtmA ke kevaLagnAnI mAnavA, ra-sati strIne pAnch bharathAravALI mAnavI, 3-gRuhasthadashAmAn kevaLagnAnanI utpatti mAnavI, 4-kevaLagnAnI bhagavAn chhadmastha jIvanI vaiyAvachcha kare em mAnavun, pa-chhaThThA guNasthAn pachhI paN vandhavandakabhAv hoy ane kevaLI bhagavAnane chhadmasthaguru pratye, chaturvidhasangh arthAt tIrtha pratye ke bIjA kevaLI pratye vandhavandakabhAv hoy em mAnavun, 6- vastrone parigrah tarIke na gaNavA arthAt vastra sahit hovA chhatAn aparigrahapaNun mAnavun, 7- vastra vaDe AtmAnun sAdhan vadhAre thaI shake evI badhI mAnyatAo te viparIt mithyAtva chhe.

8-samyagdarshan prApta thayA pahelAn ane pachhI chhaThThA guNasthAn sudhI je shubhabhAvo thAy chhe te shubhabhAvamAn jude jude vakhate judI judI vyaktione judA judA padArtho nimitta hoy chhe, kem ke shubhabhAv te vikAr chhe ane vikArane parAvalamban hoy chhe. keTalAk jIvone shubharAg vakhate vItarAgadevanI tadAkAr pratimAnA darshan- pUjanAdi nimittarUpe hoy chhe. vItarAgI pratimAnA darshan-pUjan te paN rAg chhe, parantu koI paN jIvane shubharAg vakhate vItarAgI pratimAnA darshan-pUjanAdinun nimitta na ja hoy em mAnavun te shubhabhAvanA svarUpanI viparIt mAnyatA hovAthI viparIt mithyAtva chhe.

9-vItarAgI pratimAnA darshan-pUjanAdinA shubharAgane dharmAnurAg kahevAmAn Ave chhe; dharma to nirAvalambI chhe, dev-guru-shAstranA avalambanathI chhUTIne svabhAvano Ashray kare tyAre dharma pragaTe chhe. jo te shubharAgane dharma mAne to te shubhabhAvanA svarUpanI viparIt mAnyatA hovAthI viparIt mithyAtva chhe.

chhaThThA adhyAyanA teramA sUtranI TIkAmAn avarNavAdanun svarUp varNavyun chhe teno samAvesh viparIt mithyAtvamAn thAy chhe. (juo, a. 6 sU. 13 nI TIkA)


Page 499 of 655
PDF/HTML Page 554 of 710
single page version

a. 8 sUtra 1 ] [ 499

(3) sanshay mithyAtva samyagdarshan-gnAn-chAritrane mokShamArga kahyo chhe, te ja sAcho mokShamArga hashe ke anya samasta matomAn judA judA mArga prarupyA chhe te mArga sAcho hashe? temanA vachanamAn paraspar viruddhatA chhe ane koI pratyakSha jANavAvALA sarvagna nathI, shAstro paraspar ek bIjAne maLatAn nathI tethI koI nishchayanirNay thaI shakato nathI, -ityAdi prakArano abhiprAy te sanshay mithyAtva chhe.

(4) vinay mithyAtva– 1-samyagdarshan-gnAn-chAritra-tap-sanyam-dhyAnAdi vagar mAtra guru pUjanAdik vinayathI ja mukti thashe em mAnavun te, ra-sarva dev, sarva shAstra, samasta mat tathA samasta veShadhArako samAn mAnIne te badhAyano vinay karavo te ane 3-vinay mAtrathI ja potAnun kalyAN thaI jashe em mAnavun te vinay mithyAtva chhe. 4-sansAramAn jeTalA devo pUjAy chhe ane jeTalA shAstro ke darshano prachalit chhe te badhAy sukhadAyI chhe, temanAmAn bhed nathI, te badhAyathI mukti (arthAt AtmakalyANanI prApti) thaI shake chhe evI mAnyatA te vinay mithyAtva chhe ane te mAnyatAvALA jIvo vainayik mithyAdraShTi chhe.

guNagrahaNanI apekShAthI anek dharmamAn pravRutti karavI arthAt sat-asatno vivek karyA vagar sAchA tathA khoTA badhA dharmone samAnapaNe jANIne tenun sevan karavun temAn agnAnanI mukhyatA nathI. paN vinayanA atirekanI mukhyatA chhe tethI tene vinay mithyAtva kahevAmAn Ave chhe.

(pa) agnAn mithyAtva– 1-svarga, narak, mukti koNe dIThAn? ra-svarganA samAchAr kone AvyA? badhAn dharmashAstra juThThAn chhe, koI sAchun gnAn batAvI shakatA nathI, 3-puNya-pAp kyAn lAge athavA puNya-pAp kAI chhe ja nahi, 4-paralokane koNe jANyo? shun paralokanA samAchAr-patra ke tAr koIne AvyA? pa-svarga-narak to ityAdi badhun kahevAmAtra chhe, svarga-narak to ahIn ja chhe; ahIn sukh bhogave te svarga, dukh bhogave te narak; 6-hinsAne pAp kahe chhe tathA dayAne puNya kahe chhe te kahevAmAtra chhe, koI ThekANun hinsArahit nathI, sarvamAn hinsA chhe, kyAy pag mUkavAnun ThekANun nathI, jamIn pavitra chhe te pag mUkavA Ape chhe, 7- A bhakShya ane A abhakShya-evA vichAr paN nirarthak chhe, ekendriy vRukSha tathA anna vagere bhakShaN karavAmAn ane mAnsabhakShaN karavAmAn taphAvat nathI, te bannemAn jIvahinsA samAn chhe. 8-jIvane jIvano ja AhAr bhagavAne batAvyo chhe athavA jagatanI badhI vastuo khAvA bhogavavA mATe ja chhe ityAdi-A badhA abhiprAyo agnAn mithyAtva chhe.

9- upar pramANe mithyAtva svarUp jANIne sarva jIvoe gRuhIt tathA agRuhIt

Page 500 of 655
PDF/HTML Page 555 of 710
single page version

pa00 ] [ mokShashAstra mithyAtva chhoDavun joie. sarva prakAranAn bandhanun mULakAraN mithyAtva chhe, ane te ja sauthI pahelAn TaLe chhe. mithyAtva TaL‌yA vagar anya bandhanA kAraNo (avirati Adi) paN TaLatAn nathI, mATe sauthI pahelAn mithyAtva TALavun joIe.

10. aviratinun svarUp

pAnch indriyo tathA mananAn viShayo ane pAnch sthAvar tathA ek trasanI hinsA e bAr prakAranA tyAgarUp bhAv na thavA te bAr prakAranI avirati chhe.

jene mithyAtva hoy tene to avirati hoy ja chhe, parantu mithyAtva chhUTI javA chhatAn te keTalok kAL rahe chhe. aviratine asanyam paN kahevAy chhe. samyagdarshan pragaTayA pachhI deshachAritranA baL vaDe ekadeshavirati thAy tene aNuvrat kahevAy chhe. mithyAtva chhUTayA pachhI tarat aviratino pUrNa abhAv thaI jAy ane sAchAn mahAvrat tathA munidashA pragaT kare evA jIvo to thoDA viralA ja hoy chhe.

11. pramAdanun svarUp

uttam kShamAdi dash dharmomAn utsAh na rAkhavo tene sarvagnadeve pramAd kahyo chhe. jene mithyAtva ane avirati hoy tene to pramAd hoy ja chhe. parantu mithyAtva ane avirati TaL‌yA pachhI pramAd tarat TaLI ja jAy evo niyam nathI, tethI sUtramAn avirati pachhI pramAd kahyo chhe, te aviratithI judo chhe. samyagdarshan pragaT thatAn ja pramAd TALIne apramattadashA pragaT kare evA jIvo viralA ja hoy chhe.

12. kaShAyanun svarUp

kaShAyanA 2p prakAr chhe. krodh, mAn, mAyA, lobh; te darekanA anantAnubandhI Adi chAr prakAr- e rIt 16 tathA hAsyAdik 9 nokaShAy; e badhA kaShAy chhe, ane te badhAmAn AtmahinsA karavAnun sAmarthya chhe. mithyAtva, avirati ane pramAd e traNe athavA avirati ane pramAd e be athavA to pramAd jyAn hoy tyAn to kaShAy avashya hoI ja chhe, paN e traNe TaLI javA chhatAn paN kaShAy hoy shake chhe.

13. yoganun svarUp

yoganun svarUp chhaThThA adhyAyanA pahelA sUtranI TIkAmAn AvI gayun chhe. (juo, pA. 393) mithyAdraShTithI TheTh teramA guNasthAn sudhI yog rahe chhe. 11, 12, ne 13 mA guNasthAnane mithyAtvAdi chArano abhAv thavA chhatAn yogano sadbhAv rahe chhe.

kevaLagnAnI gamanAdi kriyArahit thayA hoy topaN temane ghaNo yog chhe ane

Page 501 of 655
PDF/HTML Page 556 of 710
single page version

a. 8 sUtra 1 ] [ pa01 beindriyAdi jIvo gamanAdi kriyA kare chhe topaN temane alpa yog hoy chhe e uparathI siddha thAy chhe ke yog te bandhanun gauNakAraN chhe, te to prakRiti ane pradeshabandhanun kAraN chhe. bandhanun mukhya kAraN to mithyAtva, avirIt, pramAd ane kaShAy chhe ane te chAramAn paN sarvotkRuShTa kAraN to mithyAtva ja chhe. mithyAtva TAL‌yA vinA avirati Adi bandhanAn kAraNo TaLe ja nahi-e abAdhit siddhAnt chhe.

14. kayA guNasthAne kayA bandh hoy?

mithyAdraShTi (guNasthAn-1) ne pAnche bandh hoy chhe, sAsAdan samyagdraShTi, samyagmithyAdraShTi ane asanyat samyagdraShTi (guNasthAn ra-3-4) ne mithyAtva sivAyanA avirati Adi chAre bandh hoy chhe, deshasanyamI (guNasthAn-pa) ne anshe avirati tathA pramAdAdi traNe bandh hoy chhe, pramatta sanyamI (guNasthAn-6) ne mithyAtva ane avirati sivAyanA pramAdAdi traN bandh hoy chhe, apramatta sanyamIne (guNasthAn 7 thI 10 sudhI) kaShAy ane yog e be ja bandh hoy chhe. 11-12 ne 13 mA guNasthAne ek mAtra yogano sadbhAv chhe ane chaudamA guNasthAne eke prakArano bandh nathI; te abandh chhe ane tyAn sampUrNa samvar chhe.

1p. mahApAp

prashna– jIvane sauthI mahAn pAp kayun? uttara– mithyAtva ek ja. mithyAtva hoy tyAn anya sarve pApono sadbhAv chhe, mithyAtva samAn anya koI pAp nathI.

16. A sUtrano siddhAnt

AtmasvarUpanI oLakhAN vaDe mithyAtva TALatAn tenI sAthe anantAnubandhI kaShAyano tem ja ekatAlIs prakRitionA bandhano abhAv thAy chhe, tathA bAkInA karmonI sthiti antakoDAkoDI sAgaranI rahI jAy chhe, ane jIv thoDA ja kALamAn mokShapadane pAme chhe. sansAranun mUL mithyAtva chhe ane mithyAtvano abhAv karyA sivAy anya anek upAy karavA chhatAn mokSha ke mokShamArga thato nathI. mATe sauthI pahelAn yathArtha upAyo vaDe sarva prakArathI udham karI e mithyAtvano sarvathA nAsh karavo yogya chhe. ।। 1।।

bandhanun lakShaN
सकषायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान्पुद्गलानादते सबंधः।। २।।
artha– [जीवः सकषायत्वात्] jIv kaShAy sahit hovAthI [कर्मणः योग्यान्]

Page 502 of 655
PDF/HTML Page 557 of 710
single page version

pa02 ] [ mokShashAstra karmane yogya [पुद्गलान्] pudgal paramANuonun [आदत्ते] grahaN kare chhe [सबंधः] te bandh chhe.

TIkA

1. AkhA lokamAn kArmaNavargaNArUp pudgalo bharyAn chhe. jyAre jIv kaShAy kare tyAre te kaShAyanun nimitta pAmIne kArmaNavargaNA pote karmarUpe pariName chhe ane jIvanI sAthe sambandh pAme chhe, tene bandh kahevAmAn Ave chhe. ahIn jIv ane pudgalanA ek kShetrAvagAharUp sambandhane bandh kahyo chhe. bandh thavAthI jIv ane karma ek vastu thaI jatI nathI, tem ja te be bhegAn thaIne koI kArya karatAn nathI eTale jIv ane karma e banne bhegAn thaIne AtmAmAn vikAr karatAn nathI, temaj jIv ane karma bhegAn thaIne pudgal karmamAn vikAr karatA nathI. karmono uday jIvamAn vikAr karato nathI, jIv karmomAn vikAr karato nathI, paN banne svatantrapaNe potapotAnA paryAyanA kartA chhe. jyAre jIv potAnI vikArI avasthA kare tyAre junA karmonA vipAkane ‘uday’ kahevAmAn Ave chhe. ane jo jIv vikArI avasthA na kare to tene mohakarmanI nirjarA thaI-em kahevAmAn Ave chhe. paralakSha vagar jIvamAn vikAr thAy nahi, jIv jyAre paralakShe potAnI avasthAmAn vikAr bhAv kare tyAre te bhAv anusAr navAn karmo bandhAy chhe-ATalo jIv pudgalano nimitta-naimittikasambandh chhe. te A sUtramAn batAve chhe.

2. jIv ane pudgalano je nimitta-naimittikasambandh chhe te trikALI dravyamAn nathI paN mAtra ek samayanI avasthA purato chhe. jIvamAn kadI be samayano vikAr bhego thato nathI tethI teno karma sAtheno sambandh paN be samayano nathI.

prashna– jo te sambandh ek ja samay purato chhe to jIv sAthe lAmbI sthitivALAn karmano sambandh kem batAvyo chhe?

uttara– tyAn paN sambandh to vartamAn ek samay purato ja chhe; parantu jIv jo vibhAv pratyeno ja puruShArtha chAlu rAkhashe ane jo samyagdarshanAdirUp satya puruShArtha nahi kare to teno karma sAtheno sambandh kyAn sudhI raheshe te jaNAvyun chhe.

3. A sUtramAn सकषायत्वात् shabda chhe te jIv ane karma bannene (arthAt

kaShAyarUp bhAv ane kaShAyarUp karma e bannene) lAgu paDI shake chhe; ane e pramANe lAgu pADatAn temAnthI nIchenA niyamo nIkaLe chhe.

(1) anAdithI jIv kadI paN shuddha thayo nathI paN kaShAyasahit ja chhe ane tethI jIv ane karmano sambandh anAdithI chhe.


Page 503 of 655
PDF/HTML Page 558 of 710
single page version

a. 8 sUtra 2 ] [ pa03

(2) kaShAyabhAvavALo jIv kaShAy-karmanA nimitte navo bandh kare chhe. (3) kaShAy-karmane mohakarma kahevAy chhe, ATh karmomAnthI te ek ja karma bandhanun nimitta thAy chhe.

(4) pahelA sUtramAn bandhanA je pAnch kAraNo jaNAvyAn chhe temAnthI pahelAn chArano samAvesh ahIn kahelA kaShAy shabdamAn thaI jAy chhe.

(pa) ahIn jIv sAthe karmano bandh thavAnun kahyun chhe; te karma pudgalo chhe em batAvavA mATe sUtramAn pudgal shabda kahyo chhe, tethI ‘karma AtmAno adraShTa guN chhe’ evI keTalAk jIvonI je mAnyatA chhe te dUr thAy chhe.

4. ‘सकषायत्वात्’ -ahIn pAnchamI vibhakti lagADavAno hetu evo chhe ke

jevo tIvra, madhyam ke mand kaShAy jIv kare te mujab ja karmomAn sthiti ane anubhAgabandh thAy chhe.

pa. karmanA nimitte jIv sakaShAy thAy chhe eTale ke jIvanI avasthAmAn vikArI thavAyogya lAyakAt hoy tene karmanun nimitta hAjar hoy chhe ane je jIvane karmano sambandh na hoy te jIvanI potAnI lAyakAt paN sakaShAyarUp thavAnI hotI nathI. e dhyAn rAkhavun ke sAme karma uday hoy mATe jIvane kaShAy karavo ja paDe em nathI; karma hAjar hovA chhatAn jIv pote jo svalakShamAn TakIne kaShAyarUpe na pariName to te karmone bandhanun nimitta kahevAtun nathI.

6. jIvane karma sAthe je sambandh chhe te pravAhe anAdithI chAlyo Ave chhe, paN te ek ja samay purato chhe. darek samaye potAnI yogyatAthI jIv navo navo vikAr kare chhe tethI te sambandh chAlu rahe chhe. paN jaD karmo jIvane vikAr karAvatAn nathI. jIv potAnI yogyatAthI vikAr kare to thAy ane na kare to na thAy. jem ghaNAn kALathI Unun thayelun pANI kShaNamAn TharI jAy chhe tem anAdithI vikAr chAlyo Avato hovA chhatAn, vikAranI yogyatA ek ja samay puratI hovAthI svabhAvanA lakShe te TaLI shake chhe. vikAr TaLatAn karma sAtheno sambandh paN TaLe chhe.

7. prashna– AtmA to amUrtik chhe, hAth-pag vagarano chhe ane karmo to mUrtik chhe, to te karmone kaI rIte grahaN kare?

uttara– kharekhar ek dravya bIjA dravyane grahaN karI shakatun nathI; tethI ahIn je ‘grahaN’ karavAnun kahyun chhe te upachArathI kahyun chhe em samajavun. jIvane anAdithI karmapudgalo sAthe sambandh chhe ane jIvanA vikAranun nimitta pAmIne samaye samaye jUnAn karmo sAthe navAn karmo skandharUp thAy chhe-eTalo sambandh batAvavA mATe A upachAr karyo chhe; kharekhar jIv sAthe karmapudgalo bandhAtAn nathI paN jUnAn karmapudgalo sAthe navAn karmapudgalono bandh thAy


Page 504 of 655
PDF/HTML Page 559 of 710
single page version

pa04 ] [ mokShashAstra chhe; parantu jIvamAn vikArI yogyatA chhe ane te vikAranun nimitta pAmIne navAn karmapudgalo bandhAy chhe mATe upachArathI jIvane karmapudgalonun grahaN kahyun chhe.

8. jagatamAn ghaNA prakAranAn ‘bandh’ hoy chhe jem ke-guNaguNI bandh vagere. te badhA prakAranA bandhathI A bandh judo chhe em batAvavA mATe A sUtramAn bandh pahelAn ‘सः’ shabda vAparyo chhe.

jIv ane pudgalane guNaguNIsambandh ke kartAkarmasambandh nathI em ‘सः’ shabdathI

batAvyun chhe, tethI ahIn temano ek kShetrAvagAharUpasambandh athavA to nimittanaimittikasambandh samajavo. karmano bandh jIvanA tamAm pradeshoe thAy chhe ane bandhamAn anantAnant paramANuo hoy chhe. (juo, a. 8. sU ra4.)

9. ahIn bandh shabdano artha vyAkaraN draShTie nIche jaNAvel chAr prakAre samajavo-

(1) AtmA bandhAyo te bandh, e karmasAdhan chhe.
(2) AtmA pote ja bandharUp pariName chhe tethI bandhane kartA kahevAy, e

kartRusAdhan chhe.

(3) pahelA bandhanI apekShAe AtmA bandh vaDe navIn bandh kare chhe tethI bandh

karaNasAdhan chhe.

(4) bandhanarUp kriyA te ja bhAv, evI kriyArUp paN bandh chhe te bhAv
sAdhan chhe.।। 2।।
bandhanA bhed
प्रकृतिस्थित्यनुभवप्रदेशास्तद्विधयः।। ३।।
artha– [तत्] te bandhanA [प्रकृति स्थिति अनुभव प्रदेशाः] prakRitibandh,

sthitibandh, anubhAgabandh ane pradeshabandh [विधयः] e chAr bhed chhe.

TIkA
1. prakRitibandh–karmonA svabhAvane prakRitibandh kahe chhe.
sthitibandh– gnAnAvaraNAdi karmo potAnA svabhAvarUpe jeTalo kAL rahe te
sthitibandh chhe.
anubhAgabandh–gnAnAvaraNAdi karmonA rasavisheShane anubhAgabandh kahe chhe.
pradeshabandh–gnAnAvaraNAdi karmorUpe thanAr pudgalaskandhonA paramANuonI sankhyA
te pradeshabandh chhe. bandhanA uparyukta chAr prakAramAnthI prakRitibandh ane

Page 505 of 655
PDF/HTML Page 560 of 710
single page version

a. 8 sUtra 4 ] [ pa0p

pradeshabandh yoganA nimitte thAy chhe ane sthitibandh tathA
anubhAgabandh kaShAyanA nimitte thAy chhe.

2. ahIn je bandhanA prakAr varNavyA chhe te pudgalakarmabandhanA chhe; te darek prakAranA bhed-upabhed have anukrame kahe chhe. ।। 3।।

prakRitibandhanA mUL bhed
आद्यो ज्ञानदर्शनावरणवेदनीयमोहनीयायुर्नामगोत्रान्तरायाः।। ४।।
artha– [आधो] pahelo arthAtra prakRitibandh [ज्ञानदर्शनावरण] gnAnAvaraN,

darshanAvaraN, [वेदनीय मोहनीय] vedanIy, mohanIy, [आयुःनाम गोत्र अन्तरायाः] Ayu, nAm, gotra ane antarAy- e ATh prakArano chhe.

TIkA
1. gnAnAvaraN– jyAre AtmA pote potAnA gnAnabhAvano ghAt kare tyAre
AtmAnA gnAnaguNanA ghAtamAn je karmano uday nimitta thAy tene
gnAnAvaraN kahe chhe.
darshanAvaraN– jyAre AtmA pote potAnA darshanabhAvano ghAt kare tyAre
AtmAnA darshanaguNanA ghAtamAn je karmano uday nimitta thAy tene
darshanAvaraN kahe chhe.
vedanIy– jyAre AtmA pote mohabhAv vaDe paralakShe AkuLatA kare tyAre
sagavaDatA ke agavaDatArUp sanyogo prApta thavAmAn je karmano uday
nimitta thAy tene vedanIy kahe chhe.
mohanIy– jIv potAnA svarUpane bhUlIne anyane potAnA samaje athavA
svarUpAcharaNamAn asAvadhAnI kare tyAre je karmano uday nimitta
thAy tene mohanIy kahe chhe.
Ayu– jyAre jIv potAnI yogyatAthI nArakI, tiryanch, manuShya ke devanA
sharIramAn rokAI rahe tyAre je karmano uday nimitta thAy tene
Ayukarma kahe chhe.
nAm– jIv je sharIramAn hoy te sharIrAdinI rachanAmAn je karmano uday nimitta
thAy tene nAmakarma kahe chhe.
gotra– jIvane Unch ke nIch AcharaNavALA kuLamAn pedA thavAmAn je karmano uday
nimitta thAy tene gotrakarma kahe chhe.