Moksha Shastra-Gujarati (English transliteration). Sutra: 5-26 (Chapter 8); Upsanhar (Chapter 8); Nineth Chapter Pg 521 to 604.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 29 of 36

 

Page 506 of 655
PDF/HTML Page 561 of 710
single page version

pa06 ] [ mokShashAstra

antarAy–jIvane dAn, lAbh, bhog, upabhog ane vIryanA vidhnamAn je karmano
uday nimitta thAy tene antarAyakarma kahe chhe.

2. prakRitibandhanA ATh bhedomAnthI gnAnAvaraN, darshanAvaraN, mohanIy ane antarAy e chAr ghAtikarma kahevAy chhe, kem ke teo jIvanA anujIvI guNonA paryAyanA ghAtamAn nimitta chhe; ane bAkInA vedanIy, Ayu, nAm ane gotra e chArane aghAtikarma kahevAy chhe, kem ke teo jIvanA anujIvI guNonA paryAyanA ghAtamAn nimitta nathI paN pratijIvI guNonI paryAyanA ghAtamAn nimitta chhe.

vastumAn bhAvasvarUp guN anujIvI guN ane abhAvasvarUp guN pratijIvI guN kahevAy chhe.

3. jem ek ja vakhate khAdhelA AhAr udarAgninA sanyoge ras, lohI vagere judA judA prakAre thaI jAy chhe, tem ek ja vakhate grahaN thayelAn karmo jIvanA pariNAmo anusAr gnAnAvaraN ityAdi anek bhedarUp thaI jAy chhe. ahIn udAharaNathI eTalo pher chhe ke AhAr to ras, lohI vagere rUpe kramekrame thAy chhe parantu karmo to gnAnAvaraNAdirUpe ek sAthe thaI jAy chhe. ।। 4।।

prakRitibandhanA uttar bhed
पंचनवद्वयष्टार्विशतिचतुर्द्विचत्वारिंशद्द्विपंचभेदा यथाक्रमम्।। ५।।
artha– [यथाक्रमम्] upar kahelAn gnAnAvaraNAdi ATh karmonA anukrame [पंच

नव द्वि अष्टाविंशति] pAnch, nav, be, aThThAvIs, [चतुः द्विचत्वारिंशत् द्वि पंचभेदा] chAr, bentAlIs, be ane pAnch bhedo chhe.

nondh– te bhedonAn nAm have pachhInA sUtromAn anukrame jaNAve chhe. ।। pa।।
gnAnAvaraNakarmanA pAnch bhed
मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानाम्।। ६।।
artha– [मति श्रुत अवधि] matignAnAvaraN, shrutagnAnAvaraN,

avadhignAnAvaraN, [मनःपर्यय केवलानाम्] manaparyayagnAnAvaraN ane kevaLagnAnAvaraN-e pAnch bhedo gnAnAvaraNakarmanA chhe.

prashna– abhavya jIvane manaparyayagnAn tathA kevaLagnAnanI prApti karavAnun sAmarthya nathI, jo te sAmarthya hoy to abhavyapaNun kahI shakAy nahi; mATe te be gnAnanA sAmarthya vagar tene e be gnAnanA AvaraN kahevAn te shun nirarthak nathI?


Page 507 of 655
PDF/HTML Page 562 of 710
single page version

a. 8 sUtra 7-8 ] [ pa07

uttara– dravyArthikanaye abhavyajIvane paN te banne gnAnanI shakti vidyamAn chhe mATe te apekShAe tene paN manaparyay ane kevaLagnAn banne chhe; ane paryAyArthikanaye abhavyane te be gnAn nathI kemake tene koI kALe paN tenI vyakti nahi thAy; shaktimAtra chhe paN pragaTarUpe samyagdarshan-gnAn-chAritra abhavyane thatAn nathI. mATe shaktimAnthI vyakti nahi thavAnA nimitta tarIke AvaraN hovun ja joIe; tethI abhavya jIvane paN te be AvaraNo chhe. ।। 6।।

darshanAvaraNakarmanA nav bhed
चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां निद्रानिद्रानिद्राप्रचलाप्रचलाप्रचला–
स्त्यानगृद्धयश्च।। ७।।
artha– [चक्षुः अचक्षुः अवधि केवलानां] chakShudarshanAvaraN, achakShudarshanAvaraN,

avadhidarshanAvaraN, kevaLadarshanAvaraN, [निद्रा निद्रानिद्रा] nidrA, nidrAnidrA, [प्रचला प्रचलाप्रचला] prachalA, prachalAprachalA, [स्त्यानगृद्धयः च] ane styAnagRuddhi-e nav bhed darshanAvaraNakarmanA chhe.

TIkA

1. chhadmastha jIvone darshan ane gnAn kramathI hoy chhe arthAt pahelAn darshan ane pachhI gnAn hoy chhe; parantu kevaLI bhagavAnane darshan ane gnAn banne ek sAthe hoy chhe kem ke darshan ane gnAn bannenA bAdhak karmono kShay ek sAthe thAy chhe.

2. manaparyayadarshan hotun nathI, kemake manaparyayagnAn matignAnapUrvak ja thAy chhe; tethI manaparyayadarshanAvaraNakarma nathI.

3. A sUtramAn Avel shabdonA artha shrI jainasiddhAnt praveshikAmAnthI joI levA. ।। 7।।

vedanIyakarmanA be bhed
सदसद्वेधे।। ८।।
artha– [सत् असत्वेधे] sAtAvedanIya ane asAtAvedanIy-e be bhed

vedanIyakarmanA chhe.

TIkA
sAtAvedanIy ane asAtAvedanIy; te be ja vedanIy karmanI prakRitio chhe.

Page 508 of 655
PDF/HTML Page 563 of 710
single page version

pa08 ] [ mokShashAstra

sAtA te nAm sukhanun chhe. te sukhanun je vedan arthAt bhogavaTo karAve te sAtAvedanIy karma chhe. asAtA nAm dukhanun chhe; tenun je vedan arthAt bhogavaTo karAve te asAtAvedanIy karma chhe.

shankA– jo sukh ane dukh karmothI thAy chhe to karmonun vinaShTa thaI javA pachhI jIv sukh ane dukhathI rahit thaI javo joIe? kemake tene sukh ane dukhanA kAraNabhUt karmono abhAv thaI gayo chhe. jo em kahevAmAn Ave ke karmo naShTa thaI jatAn jIv sukh ane dukh rahit ja thaI jAy chhe, to em kahI shakAtun nathI. kAraN ke jIv dravyane, nisvabhAv thaI javAthI, abhAvano prasang prApta thAy chhe; athavA jo dukhane ja karmajanit mAnavAmAn Ave to sAtAvedanIy karmano abhAv prApta thashe, kemake pachhI tenun koI phaL rahetun nathI?

samAdhAna– dukh nAmanI je koI paN vastu chhe te asAtAvedanIy karmanA udayathI thAy chhe, kAraN ke te jIvanun svarUp nathI. jo jIvanun svarUp mAnavAmAn Ave to kShINakarmA arthAt karma rahit jIvone paN dukh hovun joIe, kem ke gnAn ane darshananI samAn, karmano vinAsh thavA chhatAn, dukhano vinAsh nahi thAy. paN sukh karmathI utpanna nathI thatun, kemake te jIvano svabhAv chhe, ane tethI te karmanun phaL nathI. sukhane jIvano svabhAv mAnatAn sAtAvedanIy karmano abhAv paN thato nathI, kemake dukh-upashamananA kAraNabhUt *sudravyonA sampAdanamAn sAtAvedanIy karmano vyApAr thAy chhe. _________________________________________________________________

*dhan, strI, putra vagere bAhya padArthonA sanyog-viyogamAn pUrvakarmano uday (nimitta) kAraN chhe. tenA AdhAro-

samayasAr-gAthA 84 nI TIkA. pravachanasAr-gAthA 14 nI TIkA. panchAstikAy-gAthA ra7 nI TIkA. paramAtmaprakAshak-a. ra. gAthA pa7, 60. niyamasAr-gAthA 1pa7 nI TIkA. panchAdhyAy a. 1. gAthA 181. panchAdhyAyI-a. ra. gAthA pa0, 440 441. rayaNasAr-gAthA ra9. svAmI kArtikeyAnuprekShA-gAthA 10, 19, pa6, pa7, 319, 320, 427. padmanandI panchavinshati-pRuShTha 101, 103, 104, 106, 109, 110, 119, 128, 131, 138, 140, 1pap. mokShamArgaprakAshak-pRuShTha 8, 4p, 61, 62, 64, 68, 70, 71, 72, 73. vagere ane sthaLe. gommaTasAr-karmakAnD-pRuShTha 903, shlokavArtik-a. 8-sUtra 11 nI TIkA; a. 9. sUtra-16 rAjavArtik-a. 8-sUtra 11 nI TIkA; a. 9 sUtra 16.

shrImad rAyachandra (gujarAtI bIjI AvRutti) pRuShTha 23p, 443. tathA mokShamALA-pATh 3. sattAsvarUp -pRuShTha 26. aNagAr dharmAmRut-pRuShTha 60, 76.


Page 509 of 655
PDF/HTML Page 564 of 710
single page version

a. 8 sUtra 9 ] [ pa09

AvI vyavasthA mAnatAn sAtAvedanIy prakRitine pudgalavipAkIpaNun prApta thashe! evI AshankA na karavI; kemake dukhanA upashamathI utpanna thayel, dukhanA avinAbhAvI, upachArathI ja sukh sangnAne prApta ane jIvathI apRuthagbhUt evA svAsthyanA kaNano hetu hovAthI sUtramAn sAtAvedanIy karmane jIv-vipAkItva ane sukh-hetutvano upadesh devAmAn Avyo chhe. jo em kahevAmAn Ave ke upayurkat vyavasthAnusAr to sAtAvedanIy karmane jIv-vipAkIpaNun ane pudgal-vipAkIpaNun prApta thAy chhe; (to) te paN koI doSh nathI, kem ke jIvanun astitva anyathA banI shakatun nathI, tethI te prakAranA upadeshanA astitvanI siddhi thaI jAy chhe. sukh ane dukhanA kAraNabhUt dravyonun sampAdan karavAvALun bIjun koI karma nathI, kem ke evun koI karma maLatun nathI. (dhavalA TIkA pustak 6 pRuShTha 3p-36) ।। 8।।

mohanIyakarmanAaThThAvIsabhed
दर्शनचारित्रमोहनीयाकषायकषायवेदनीयाख्यास्त्रिद्विनवषोडशभेदाः
सम्यक्त्वमिथ्यात्वतदुभयान्यि कषायकषायौ हास्यरत्यरतिशोकभय–
जुगुप्सास्त्रीपुंनपुंसकवेदा अनंतानुबंध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यान–
संज्वलनविकल्पाश्चेकशः क्रोधमानमायालोभाः।। ९।।
artha– [दर्शन चारित्रमोहनीय अकषाय कषाय कषावेदनीय आख्याः]

darshanamohanIy, chAritramohanIy, akaShAyavedanIy ane kaShAyavedanIy e chAr bhedarUp mohanIyakarma chhe, ane tenA paN anukrame [त्रि द्वि नव षोडशभेदः] traN, be, nav ane soL bhed chhe. te A pramANe [सम्यक्त्व मिथ्यात्व तदुभयानि] samyaktvamohanIy, mithyAtvamohanIy ane samyagmithyAtvamohanIy A traN bhed darshanamohanIyanA chhe; [अकषायकषायौ] akaShAy vedanIy ane kaShAyavedanIy-A be bhed chAritra mohanIyanA chhe; [हास्य रति अरति शोक भय जुगुप्सा स्त्री पुं नपुंसकवेदाः] hAsya, rati arati, shok, bhay, jugupsA, strIved, puruShaved ane napunsakaved-A nav bhed akaShAyavedanIyanA chhe; ane [अनंतानुबंधी अप्रत्याख्यान प्रत्याख्यान संज्वलन विकल्पाः च] anantAnubandhI, apratyAkhyAn, pratyAkhyAn tathA sanjvalananA bhedathI tathA [एकशः क्रोध मान माया लोभाः] e darekanA krodh, mAn, mAyA tathA lobh e chAr prakAr-e soL bhed kaShAy vedanIyanA chhe. A rIte kul aThThAvIs bhed mohanIyakarmanA chhe.

nondha– akaShAyavedanIy ane kaShAyavedanIy e beno samAvesh chAritramohamAn thaI jAy chhe tethI temane gaNatarImAn judA levAmAn AvyA nathI.


Page 510 of 655
PDF/HTML Page 565 of 710
single page version

pa10 ] [ mokShashAstra

TIkA

1. mohanIyakarmanA mukhya be bhed chhe- darshanamohanIy ane chAritramohanIy, jIvano mithyAtvabhAv e ja sansAranun mUL chhe temAn nimitta mithyAtvamohanIyakarma chhe; te darshanamohanIyano ek bhed chhe. darshanamohanIyanA traN bhed chhe- mithyAtvaprakRiti, samyaktvaprakRiti ane samyak mithyAtvaprakRiti. A traNamAnthI bandh ek mithyAtvaprakRitino ja thAy chhe. jIvano evo koI bhAv nathI ke jenun nimitta pAmIne samyaktvamohanIyaprakRiti ke samyak mithyAtvamohanIyaprakRiti bandhAy; jIvane pratham samyagdarshan pragaT thavAnA kALamAn (-upasham kALamAn) mithyAtva prakRitinA traN TukaDA thaI jAy chhe, temAnthI ek mithyAtvarUpe rahe chhe. ek samyaktvaprakRitirUpe thAy chhe ane ek samyagmithyAtvaprakRitirUpe thAy chhe. chAritramohanIyanA pachIs bhed chhe tenAn nAm sUtramAn ja jaNAvyAn chhe. e rIte badhAn maLIne 28 bhed mohanIyakarmanA chhe.

2. A sUtramAn Avel shabdonA artha jainasiddhAntapraveshikAmAnthI joI levA. 3. ahIn hAsyAdik navane akaShAyavedanIy kahel chhe; tene nokaShAyavedanIy paN kahevAy chhe.

4. anantAnubandhIno artha–anant mithyAtva, sansAr; anubandhI tene anusarIne bandhAy te. mithyAtvane anusarIne je kaShAy bandhAy chhe tene anantAnubandhI kaShAy kahevAmAn Ave chhe. anantAnubandhI krodh-mAn-mAyA-lobhanI vyAkhyA nIche mujab chhe.

(1) AtmAnA shuddhasvarUpanI aruchi te anantAnubandhI krodh chhe.
(ra) ‘hun paranun karI shakun’ evI mAnyatA pUrvak je ahankAr te anantAnubandhI

mAn-abhimAn chhe.

(3) potAnun svAdhInasvarUp na samajAy evI AD mArIne vikArIdashA vaDe

AtmAne Thagavo te anantAnubandhI mAyA chhe.

(4) puNyAdi vikArathI lAbh mAnIne potAnI vikArIdashAne vadhAryA karavI te

anantAnubandhI lobh chhe.

anantAnubandhI kaShAy AtmAnA svarUpAcharaN chAritrane roke chhe. shuddhAtmAnA anubhavane svarUpAcharaN chAritra kahevAy chhe. tenI sharUAt chothA guNasthAnathI thAy chhe ane chaudamA guNasthAne tenI pUrNatA thaIne siddhadashA pragaTe chhe. ।। 9।।


Page 511 of 655
PDF/HTML Page 566 of 710
single page version

a. 8 sUtra 10-11 ] [ pa11

AyukarmanA chAr bhed
नारकतैर्यग्योनमानुषदैवानि।। १०।।
artha– [नारकतैर्यग्योन] narakAyu, tiryanchAyu, [मानुष देवानि] manuShyAyu

ane devAyu- e chAr bhed AyukarmanA chhe. ।। 10।।

nAm karmanA bentAlIs bhed

4 pa pa 3 2 pa pa 6 6 8 pa गतिजातिशरीरांगोपांगनिर्माणबंधनसंघातसंस्थानसंहननस्पर्शरस– 2 pa 4 गंधवर्णानुपूर्व्यागुरुलधूपघातपरघातातपोधोतोच्छ्वास–

2 विहायोगतयः प्रत्येकशरीरत्रससुभगसुस्वरशुभसूक्ष्म– पर्याप्तिस्थिरादेययशः कीर्तिसेतराणि तीर्थकरत्वं च।। ११।।

artha– [गति जाति शरीर अंगोपांग निर्माण] gati, jAti, sharIr,

angopAng, nirmAN, [बंधन संघात संस्थान संहनन] bandhan, sanghAt, sansthAn, sanhanan, [स्पर्श रस गंध वर्ण] sparsha, ras, gandh, varNa, [आनुपूर्व्य अगुरुलघु उपघात परघात] AnupUrvya, agurulaghu, upaghAt, paraghAt, [आतप उद्योत उच्छ्वास विहायोगतयः] Atap, udyot, uchchhvAs ane vihAyogati-e ekavIs, tathA [प्रत्येकशरीर त्रस सुभग सुस्वर शुभ सूक्ष्म पर्याप्ति स्थिर आदेय यशःकीर्ति] pratyek sharIr, tras, subhag, susvar, shubh, sUkShma, paryApti, sthir, Adey ane yashakIrti e das tathA [स इतराणि] temanAthI ulaTA das arthAt sAdhAraN sharIr, sthAvar durbhag, dusvar, ashubh, bAdar (-sthuL), aparyApta, asthir, anAdey ane ayashakIrti-e das, [तीर्थकरत्वं च] ane tIrthankaratva-e rIte kul bentAlIs bhed nAmakarmanA chhe.

TIkA

sUtranA je shabda upar je AnkaDo lakhel chhe te, te shabdanA teTalA peTA bhed chhe-em sUchave chhe; udA

0 gati shabda upar chArano AnkaDo chhe te em sUchave chhe; ke

gatinA chAr peTA bhed chhe. gati vagerenA peTA bhed sahit gaNavAmAn Aveto nAm karmanA kul 93 bhed thAy chhe.

A sUtramAn AvelA shabdonA artha shrI jainasiddhAntapraveshikAmAnthI joI levA. ।। 11।।

Page 512 of 655
PDF/HTML Page 567 of 710
single page version

pa12 ] [ mokShashAstra

gotrakarmanA be bhed
उच्चैर्नीचैश्च।। १२।।
artha– [उच्चैः नीचः च] unchagotra ane nIchagotra e be bhed gotrakarmanA

chhe. ।। 12।।

antarAyakarmanA pAnch bhed
दानलाभभोगोपभोगवीर्याणाम्।। १३।।
artha– [दान लाभ भोग उपभोग वीर्याणाम्] dAnAntarAy, lAbhAntarAy,

bhogAntarAy, upabhogAntarAy ane vIryAntarAy-e pAnch bhed antarAy karmanA chhe.

prakRitibandhanA peTA bhedonun varNan ahIn pUrun thayun. ।। 13।।
have sthitibandhanA bhedonun varNan kare chhe-
gnAnAvaraN, darshanAvaraN, vedanIy ane antarAyakarmanI
utkRuShTasthiti
आदितस्तिसृणामन्तरायस्य च त्रिंशत्सागररोपमकोटीकोटयः
परा स्थितिः।। १४।।
artha– [आदितः तिसृणाम्] pahelethI traN (arthAt) gnAnAvaraN, darshanAvaraN

tathA vedanIy) [अंतरायस्य च] ane antarAy-e chAr karmonI [परा स्थिति] utkRuShTa sthiti [त्रिंशत् सागरोपमकोटीकोटयः] trIs kroDAkroDI sAgaropam chhe.

nondha– (1) A utkRuShTa sthitino bandh mithyAdraShTi sangnI panchendriy paryAptak jIvane ja thAy chhe. (ra) ek karoDane ek karoDathI guNatAn je guNAkAr Ave te kroDAkroDI chhe. ।। 14।।

mohanIyakarmanI utkRuShTasthiti
सप्ततिर्मोहनीयस्य।। १५।।
artha– [मोहनीयस्य] mohanIyakarmanI utkRuShTasthiti [सप्ततिः] sitter kroDA

kroDI sAgaropam chhe.

nondha– A sthiti paN mithyAdraShTi sangnI panchendriy paryAptak jIvane ja bandhAy chhe. ।। 1p।।


Page 513 of 655
PDF/HTML Page 568 of 710
single page version

a. 8 sUtra 16-17-18-19-20-21 ] [ pa13

nAm ane gotrakarmanI utkRuShTasthiti
विंशतिर्नामगोत्रयोः।। १६।।
artha– [नामगोत्रयोः] nAm ane gotrakarmanI utkRuShTasthiti [विंशतिः] vIs

kroDAkroDI sAgaropam chhe. ।। 16।।

AyukarmanI utkRuShTasthiti
त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यायुषः।। १७।।
artha– [आयुषः] AyukarmanI utkRuShTasthiti [त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि]

tetrIs sAgaropam chhe. ।। 17।।

vedanIyakarmanI jaghanyasthiti
अपरा द्वादशमुहूर्ता वेदनीयस्य।। १८।।
artha– [वेदनीयस्य अपरा] vedanIyakarmanI jaghanyasthiti [द्वादशमुहूर्ता] bAr

muhUrta chhe. ।। 18।।

nAm ane gotrakarmanI jaghanyasthiti
नामगोत्रयोरष्टौ।। १९।।
artha– [नामगोत्रयोः] nAm ane gotrakarmanI jaghanyasthiti [अष्ठौ] ATh

muhUrtanI chhe. ।। 19।।

bAkInAn gnAnAvaraNAdi pAnch karmonI jaghanyasthiti
शेषाणामंतर्मुहूर्ता।। २०।।
artha– [शेषाणाम्] bAkInAn eTale ke gnAnAvaraN, darshanAvaraN, mohanIy,

antarAy ane Ayu-e pAnch karmonI jaghanyasthiti [अंतर्मुहूर्ता] antarmuhUrta chhe.

sthitibandhanA peTAbhedanun varNan ahIn purun thayun. ।। 20।।
have anubhAgabandhanun varNan kare chhe (anubhAgabandhane anubhavabandh paN kahevAy chhe) -
anubhavabandhanun lakShaN
विपाकोऽनुभवः।। २१।।
artha– [विपाकः] vividh prakArano pAk [अनुभवः] te anubhav chhe.

Page 514 of 655
PDF/HTML Page 569 of 710
single page version

pa14 ] [ mokShashAstra

TIkA

(1) mohakarmano vipAk thatAn jIv je prakArano vikAr kare te prakAre jIve phaL bhogavyun kahevAy chhe; teno artha eTalo chhe ke jIvane vikAr karavAmAn mohakarmano vipAk nimitta chhe. karmano vipAk karmamAn thAy, jIvamAn thAy nahi. jIvane potAnA vibhAvabhAvano anubhav thAy te jIvano vipAk-anubhav chhe.

(ra) A sUtra pudgalakarmanA vipAk-anubhavane sUchavanArun chhe. bandh thatI vakhate jIvano jevo vikArIbhAv hoy tene anusarIne pudgalakarma mAn anubhAg bandh thAy chhe ane te udayamAn Ave tyAre karmano vipAk, anubhAg ke anubhav thayo- em kahevAy chhe.।। 21।।

anubhAgabandh karmanA nAm anusAr thAy chhe
स यथानाम।। २२।।
artha– [सः] te anubhAgabandh [यथानाम] karmonA nAm pramANe ja thAy chhe.
TIkA

je karmanun je nAm chhe te karmamAn teno ja anubhAgabandh paDe chhe. jem ke- gnAnAvaraNakarmamAn ‘gnAn jyAre rokAy tyAre nimitta thAy’ evo anubhAg hoy chhe; darshanAvaraNakarmamAn ‘darshan jyAre rokAy tyAre nimitta thAy’ evo anubhAg hoy chhe.।। 22।।

phaL ApyA pachhI karmonun shun thAy chhe
ततश्च निर्जरा।। २३।।
artha– [ततः च] tIvra, madhyam ke mandaphaL (anubhAg) ApyA pachhI

[निर्जरा] te karmonI nirjarA thaI jAy chhe arthAt udayamAn AvyA pachhI karma AtmAthI judAn thaI jAy chhe.

TIkA

1. AThe karmo uday thayA pachhI nirjarI jAy chhe; temAn karmanI nirjarAnA be bhed chhe-savipAk nirjarA ane avipAk nirjarA.

(1) savipAk nirjarA– AtmA sAthe ek kShetre rahelAn karma potAnI sthiti
pUrI thatAn judAn thaI gayA te savipAk nirjarA chhe.

Page 515 of 655
PDF/HTML Page 570 of 710
single page version

a. 8 sUtra 24 ] [ pa1p (ra) avipAk nirjarA– udayakAL prApta thayA pahelAn je karmo AtmAnA

puruShArthanA kAraNe AtmAthI judAn thaI gayA te avipAk nirjarA
chhe. tene sakAmanirjarA paN kahevAy chhe.

ra. nirjarAnA be bhed bIjI rIte paN paDe chhe tenun varNan- (1) akAmanirjarA– temAn bAhya nimitta to ichchhA rahit bhUkh-tRuShA

sahan karavI e chhe ane tyAn jo mand kaShAyarUp bhAv hoy to
pApanI nirjarA thAy ane devAdi puNyano bandh thAy- tene
akAmanirjarA kahe chhe.

je akAmanirjarAthI jIvanI gati k kUnchI thAy chhe te pratikUL sanyogo vakhate jIv mandakaShAy kare chhe tethI thAy chhe, paN karmo jIvane UnchI gatimAn laI jatAn nathI.

(ra) sakAmanirjarA–tenI vyAkhyA upar AvI gaI chhe. 3. A sUtramAn shabda chhe te navamA adhyAyanA trIjA sUtra [तपसा निर्जरा च] sAthe sambandh dharAve chhe.

anubhAgabandhanun varNan ahIn purun thayun. ।। 23।।
have pradeshabandhanun varNan kare chhe-
pradeshabandhanun svarUp
नामप्रत्ययाः सर्वतो योगविशेषात्सूक्ष्मैकक्षेत्रावगाहस्थिताः
सर्वात्मप्रदेशेष्वनंतानंतप्रदेशाः।। २४।।
artha– [नाम प्रत्ययाः] gnAnAvaraNAdi karmaprakRitionun kAraN, [सर्वतो] sarva

taraphathI arthAt samasta bhavomAn, [योगविशेषात्] yog visheShathI, [सूक्ष्म एकक्षेत्रावगाहस्थिताः] sUkShma, ekakShetrAvagAharUp sthit [सर्वात्मप्रदेशेषु] ane sarva Atmapradeshoe [अनंतानंतप्रदेशाः] je karmapudgalanA anantAnant pradesho (paramANuo) chhe te pradeshabandh chhe.

nIchenI chha bAbato A sUtramAn jaNAvI chhe- (1) sarva karmanA gnAnAvaraNAdi mULaprakRitirUp, uttaraprakRitirUp ane uttarottaraprakRitirUp thavAnun kAraN kArmaNavargaNA chhe.


Page 516 of 655
PDF/HTML Page 571 of 710
single page version

pa16 ] [ mokShashAstra

(2) trikALavartI samasta bhavomAn (-janmomAn) man-vachan-kAyAnA yoganA nimitte te karmo Ave chhe.

(3) te karmo sUkShma chhe- indriyagochar nathI. (4) AtmAnA sarva pradeshonI sAthe dUdh-pANInI jem ek kShetramAn te karmo vyApta chhe.

(pa) AtmAnA sarva pradeshoe anantAnant pudgalo sthit thAy chhe. (6) ek AtmAnA asankhyapradesh chhe, te darek pradeshe sansArI jIvane anantAnant pudgalaskandho vidyamAn chhe.

pradeshabandhanun varNan ahIn purun thayun.।। 24।।

A rIte chAre prakAranA bandhanun varNan karyun. have karmaprakRitiomAnthI puNyaprakRiti keTalI chhe tathA pApaprakRiti keTalI chhe te jaNAvIne A adhyAy pUro kare chhe.

puNya prakRitio
सद्वेधशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यम्।। २५।।
artha– [सत् वेध शुभायुः नाम गोत्राणि] sAtAvedanIy, shubh Ayu, shubh

nAm ane shubh gotra [पुण्यम्] e puNyaprakRitio chhe.

TIkA

1. ghAtikarmonI 47 prakRitio chhe; te badhI pAparUp chhe; aghAtikarmonI 101 prakRitio chhe; temAn puNya ane pAp banne prakAr chhe; temAnthI 68 prakRitio puNyarUp chhe, te nIche pramANe-

1. sAtAvedanIy, ra. tiryanchAyu, 3. manuShyAyu, 4. devAyu, pa. uchcha gotra, 6. manuShyagati, 7. manuShyagatyAnupUrvI, 8. devagati, 9. devagatyAnupUrvI, 10. panchendriy jAti, 11-1p. pAnch prakAranA sharIr, 16-20. sharIranAn pAnch prakAranA bandhan, 21- 2p. pAnch prakAranA sanghAt, 26-28. traN prakAr angopAng, 29-48. sparsha, varNAdikanI vIs prakRiti, 49. samachaturasrasansthAn, pa0. vajrarShabhanArAchasanhanan, pa1. aguruladhu, pa2. paraghAt, pa3. uchchhvAs, pa4. Atap, pap. udyot, pa6. prashasta vihAyogati, pa7. tras, pa8. bAdar, pa9. paryApti, 60. pratyek sharIr, 61. sthir, 62. shubh, 63. subhag, 64. susvar, 6p. Adey, 66. yashakIrti, 67. nirmAN, ane


Page 517 of 655
PDF/HTML Page 572 of 710
single page version

a. 8 sUtra 26 ] [ pa17 68. tIrthankaratva. bhed vivakShAe A 68 puNyaprakRiti chhe ane abhed vivakShAthI 4r. puNyaprakRiti chhe, kemake varNAdikanA 16. bhed, sharIramAn antargat pa bandhan ane pa sanghAt em kul ra6 prakRitio ghaTADavAthI 4r prakRiti rahe chhe.

ra. pUrve 11 mA sUtramAn nAmakarmanI 4r prakRiti jaNAvI chhe temAn gati, jAti, sharIrAdinA peTAbhedo jaNAvyA nathI; parantu puNyaprakRiti ane pApaprakRiti evA bhed pADatAn temanA peTA bhed AvyA vagar rahetA nathI. ।। 2p।।

pApaprakRitio
अतोऽन्यत्पापम्।। २६।।
artha– [अतः अन्यत्] te puNyaprakRitiothI anya arthAt asAtAvedanIy,

ashubhaAyu, ashubh nAm ane ashubh gotra [पापम्] e pApaprakRitio chhe.

TIkA

1. pApaprakRitio nIche pramANe chhe- 1-47 ghAtikarmonI sarva prakRitio, 48. nIch gotra, 49. asAtAvedanIy, pa0. narakagati, pa1. narakagatyAnupUrvI, par. tiryanchagati, pa3. tiryanchagatyAnupUrvI, pa4-pa7. ekendriyathI chaturindriy e chAr jAti, pa9-63 pAnch sansthAn, 64-68. pAnch sanhanan, 69-88. varNAdik vIs prakAr, 89. upaghAt, 90. aprashasta vihAyogati, 91. sthAvar, 9r. sUkShma, 93. aparyApti, 94. sAdhAraN, 9p. asthir, 96. ashubh, 97. durbhag, 98. dusvar 99. anAdey ane 100. ayashakIrti. bhed vivakShAe A 100 pApaprakRitio chhe; ane abhedavivakShAe 84 chhe, kem ke varNAdikanA 16 peTA bhed ghaTADavAthI 84 rahe chhe. AmAnthI paN samyakmithyAtvaprakRiti tathA samyaktvamohanIyaprakRiti e be prakRitiono bandh thato nahi hovAthI te be bAd karatAn bhedavivakShAo 98 ane abhedavivakShAo 8r pAp prakRitiono bandh thAy chhe; parantu te be prakRitionI sattA tathA uday hoy chhe tethI sattA ane uday to bhedavivakShAe 100 tathA abhedavivakShAe 84 prakRitionA thAy chhe.

ra. varNAdik chAr athavA to tenA bhed gaNavAmAn Ave to vIs prakRitio chhe teo puNyarUp paN chhe ane pAparUp paN chhe tethI te puNya ane pAp bannemAn gaNAy chhe.

3. A sUtramAn AvelA shabdonA artha shrI jainasiddhAntapraveshikAmAnthI joI levA. ।। 26।।


Page 518 of 655
PDF/HTML Page 573 of 710
single page version

pa18 ] [ mokShashAstra

upasanhAr

1. A adhyAyamAn bandhatattvanun varNan chhe; pahelA sUtramAn mithyAtvAdi pAnch vikArI pariNAmone bandhanA kAraN tarIke jaNAvyAn chhe, temAn pahelun mithyAdarshan jaNAvyun chhe kem ke te pAnche kAraNomAn sansAranun mUL mithyAdarshan chhe. te pAnche prakAranA jIvanA vikArI pariNAmonun nimitta pAmIne AtmAnA ekek pradeshe anantAnant kArmaNavargaNArUp pudgal paramANuo ekakShetrAvagAharUpe bandhAy chhe, te dravyabandh chhe.

ra. bandhanA chAr prakAr varNavyA chhe. karmabandh jIv sAthe keTalA vakhat sudhI rahIne pachhI teno viyog thAy e paN AmAn jaNAvyun chhe. prakRitibandhamAn mukhya ATh bhed paDe chhe, temAnthI ek mohanIyaprakRiti ja navA karmabandhamAn nimitta thAy chhe.

3. vartamAnagochar je koI darshano chhe temAn koI paN sthaLe AvI spaShTa ane vaignAnik paddhatie jIvanA vikArI bhAvonun tathA tenA nimitte thatA pudgalabandhanA prakAronun svarUp jainadarshan sivAyanA bIjA koI darshanamAn kahevAmAn Avyun nathI. ane te prakAranun kathan sarvagna -vItarAgatA vagar AvI shake ja nahi. mATe jainadarshananun bIjA koI paN darshananI sAthe samAnapaNun mAnavun te vinayamithyAtva chhe.

4. mithyAtva sambandhamAn pahelA sUtramAn je vivechan karavAmAn Avyun chhe te barAbar samajavun.

pa. bandhattva sambandhI khAs khyAlamAn rAkhavA yogya siddhAnt e chhe ke shubh tem ja ashubh banne bhAvo bandhanun ja kAraN chhe tethI temanAmAn taphAvat nathI arthAt banne bUrAn chhe. je ashubhabhAv vaDe narakAdirUp pApabandh thAy tene to jIv bUrAn jANe chhe, paN je shubhabhAvo vaDe devAdirUp puNyabandh thAy tene te bhalA jANe chhe; e rIte dukh sAmagrImAn (-pApabandhanA phaLamAn) dveSh ane sukhasAmagrImAn (-puNyabandhanA phaLamAn) rAg thayo mATe jo puNya sArun ane pAp kharAb em mAnIe to rAg- dveSh karavA yogya chhe evI shraddhA thaI; ane jem A paryAy sambandhI rAg-dveSh karavAnI shraddhA thaI tem bhAvI paryAy sambandhI paN sukh-dukh sAmagrImAn rAg-dveSh karavA yogya chhe evI shraddhA thaI. ashuddha (shubh-ashubh) bhAvo vaDe je karmabandh thAy temAn amuk bhalo ane amuk bUro evA bhed mAnavA te ja mithyAshraddhA chhe; evI shraddhAthI bandhatattvanun satya shraddhAn thatun nathI. shubh ke ashubh banne bandhabhAv chhe, te bannethI ghAtikarmono bandh to nirantar thAy chhe; sarve ghAtikarmo pAparUp ja chhe ane te ja AtmaguNanA ghAtamAn nimitta chhe. to pachhI shubhabhAvathI je bandh thAy tene sAro kem kahevAy?

6. jIvanA ek samayanA vikArI bhAvamAn sAt karmanA bandhamAn ane koI vakhate


Page 519 of 655
PDF/HTML Page 574 of 710
single page version

a. 8 upasanhAr ] [ pa19 AThe prakAranA karmanA bandhamAn nimitta thavAnI lAyakAt kevI rIte chhe te ahIn batAvavAmAn Ave chhe-

(1) jIv potAnA svarUpanI asAvadhAnI rAkhe chhe, te moh karmanA bandhanun nimitta thAy chhe.

(ra) svarUpanI asAvadhAnI hovAthI jIv te samaye potAnun gnAn potAnA taraph na vALatAn par taraph vALe chhe te bhAv gnAnAvaraNakarmanA bandhanun nimitta thAy chhe.

(3) te ja samaye, svarUpanI asAvadhAnIne lIdhe potAnun darshan potAnA taraph na vALatAn par taraph vALe chhe te bhAv darshanAvaraNakarmanA bandhanun nimitta thAy chhe.

(4) te ja samaye, svarUpanI asAvadhAnI hovAthI potAnun vIrya potAnA taraph na vALatAn par taraph vALe chhe te bhAv antarAyakarmanA bandhanun nimitta thAy chhe.

(pa) par taraphanA lakShe parano sanyog thAy chhe tethI te samayano (-svarUpanI asAvadhAnI samayano) bhAv sharIr vagere nAmakarmanA bandhanun nimitta thAy chhe.

(6) jyAn sharIr hoy tyAn Unch-nIch AchAravALA kuLamAn utpatti hoy, tethI te ja samayano vikArI bhAv gotrakarmanA bandhanun nimitta thAy chhe.

(7) jyAn sharIr hoy tyAn bahAranI sagavaD, agavaD, sAjun, mAndu vagere hoy; tethI te samayano bhAv vedanIyakarmanA bandhanun nimitta thAy chhe.

agnAnadashAmAn A sAt karmo to samaye samaye bandhAyA ja kare chhe; samyagdarshan thayA pachhI krame krame jem jem chAritranI asAvadhAnI dUr thAy tem tem jIvamAn avikArIdashA vadhatI jAy ane te avikArI bhAv pudgalakarmanA bandhamAn nimitta thAy nahi tethI teTale anshe bandhan TaLe chhe.

(8) sharIr te sanyogI vastu chhe, tethI jyAn te sanyog hoy tyAn viyog paN thAy ja, eTale ke sharIranI sthiti amuk kALanI hoy. chAlu bhavamAn je bhavane lAyak bhAv jIvane thAy tevA Ayuno bandh navA sharIr mATe thAy chhe.

7. karmabandhanAn je pAnch kAraNo chhe temAn mukhya mithyAtva chhe ane te karmabandhano abhAv karavA mATe sauthI pahelun kAraN samyagdarshan ja chhe. samyagdarshan thatAn ja mithyAdarshanano abhAv thAy chhe ane tyAr pachhI ja krame krame avirati vagereno abhAv thAy chhe.

e pramANe shrI umAsvAmI virachit mokShashAstranA
AThamA adhyAyanI gujarAtI TIkA pUrI thaI.

Page 520 of 655
PDF/HTML Page 575 of 710
single page version

mokShashAstra – gujarAtI TIkA
adhyAy navamo

bhumikA

1. A adhyAyamAn samvar ane nirjarAtattvanumvarNan chhe. A mokShashAstra hovAthI sauthI pahelAn mokShano upAy batAvyo ke samyagdarshan-gnAn-chAritranI ekatA te mokShamArga chhe. pachhI samyagdarshananun lakShaN tattvArthashraddhAn kahyun ane sAt tattvonA nAm darshAvyA; tyArapachhI anukrame te tattvonun varNan karyun chhe; temAnthI jIv, ajIv, Asrav ane bandh e chAr tattvonun varNan atyAr sudhImAn karyu chhe. have A adhyAyamAn samvar tathA nirjarA e banne tattvonun varNan karyun chhe ane tyArapachhI chhellA adhyAyamAn mokShatattvanun varNan karIne A shAstra AchAryandeve purun karyunr chhe.

ra. anAdi mithyAdraShTi jIvane sAchAn samvar ane nirjarAtattva kadI pragaTayAn nathI; tethI tene A sansArarUp vikArIbhAvo UbhA rahyA chhe ane samaye samaye anant dukh pAme chhe. tenun mULakAraN mithyAtva ja chhe. dharmanI sharUAt samvarathI thAy chhe ane samyagdarshan te ja pratham samvar chhe; tethI dharmanun muL samyagdarshan chhe. samvarano artha jIvanA vikArIbhAvone aTakAvavA te chhe; samyagdarshan pragaT karatAn mithyAtvabhAv aTake chhe tethI sauthI pahelAn mithyAtvabhAvano samvar thAy chhe.

3 samvaranun svarUp

(1) ‘samvar’ shabdano artha ‘rokavun’ thAy chhe. chhaThThA-sAtamA adhyAyamAn jaNAvelA Asravane rokavo te samvar chhe. jIv jyAre Asrav bhAvane roke tyAre jIvamAn koI bhAvano utpAd to thavo ja joIe. je bhAvano utpAd thatAn AsravabhAv rokAy te samvarabhAv chhe. samvarano artha vichAratAn temAn nIchenA bhAvo Ave chhe-

1. Asrav rokAtAn AtmAmAn je paryAyano utpAd thAy chhe te shuddhopayog chhe; tethI utpAd apekShAe samvarano artha shuddhopayog thAy chhe. upayogasvarUp shuddhAtmAmAn upayoganun rahevun-Takavun te samvar chhe. (juo, shrI samayasAr gAthA 181)

2. upayogasvarUp shuddhAtmAmAn jyAre jIvano upayog rahe chhe tyAre navo vikArI


Page 521 of 655
PDF/HTML Page 576 of 710
single page version

pa22 ] [ mokShashAstra paryAy (-Asrav) aTake chhe arthAt puNya-pApanA bhAv aTake chhe. te apekShAe samvarano artha ‘jIvanA navA puNya-pApanA bhAv rokavA’ evo thAy chhe.

3. upar jaNAvel bhAv pragaTatAn navAn karmo AtmA sAthe. ekakShetrAvagAharUpe AvatAn aTake chhe, tethI karma apekShAe samvarano artha ‘navAn karmano Asrav aTakavo’ evo thAy chhe.

(ra) uparanA traNe artho nay apekShAe karavAmAn AvyA chhe, te A pramANe 1-pahelo artha AtmAno shuddhaparyAy pragaTayAnun jaNAve chhe, tethI paryAy apekShAe te kathan shuddhanishchayanayanun chhe ra- bIjo artha AtmAmAn kyo paryAy aTakayo te jaNAve chhe; tethI te kathan vyavahAranayanun chhe. ane 3-trIjo artha jIvanA te paryAy vakhate par vastunI sthiti kevI hoy tenun gnAn karAve chhe, tethI te kathan asadbhUt vyavahAranayanun chhe. tene asadbhUt kahevAnun kAraN e chhe ke, AtmA jaD karmanun kAI karI shakato nathI paN AtmAnA te prakAranA shuddhabhAvane ane navA karmanA AsravanA rokAI javAne mAtra nimitta-naimittikasabandh chhe.

(3) A traNe vyAkhyAo nay apekShAe hovAthI te darek vyAkhyAmAn bAkInI be vyAkhyAo garbhit rIte antarbhUt thAy chhe, kem ke nay-apekShAnA kathanamAn ekanI mukhyatA ane bIjAnI gauNatA hoy chhe. je kathan mukhyatAe karyun hoy tene A shAstranA pAnchamA adhyAyanA 3r mAn sutramAn arpit’ kahevAmAn Avel chhe ane je kathan gauN rAkhavAmAn Avyu hoy tene ‘anarpit’ kahevAmAn Avel chhe. arpit ane anarpit e banne kathanone ekatrit karatAn je artha thAy te pUrNa (-pramAN) artha chhe, tethI te sarvAng vyAkhyA chhe. arpit kathanamAn anarpitanI jo gauNatA rAkhavAmAn AvI hoy to te nay kathan chhe. rsvAng vyAkhyArUp kathan koI paDakhun gauN nahi rAkhatAn badhAn paDakhAnne ekI sAthe batAve chhe. shAstramAn nayadraShTithI vyAkhyA karI hoy ke ane kAntadraShTie vyAkhyA karI hoy, paN tyAn anekAnt svarUp samajIne anekAntasvarUpe je vyAkhyA hoy te pramANe samajavun.

(4) samvaranI sarvAng vyAkhyA shrI samayasArajI gAthA 187 thI 189 sudhImAn nIche ApI chhe-

“AtmAne AtmA vaDe be puNya-pAparUp shubhAshubhayogothI rokIne darshanagnAnamAn sthit thayo thako ane anya vastunI ichchhAthI viramyo thako je AtmA, sarva sangathI rahit thayo thako potAnA AtmAne AtmA vaDe dhyAve chhe,-karma ane nokarmane dhyAvato nathI, chetayitA hovAthI ekatvane ja chintave chhe-chete chhe- anubhave chhe, te AtmA,


Page 522 of 655
PDF/HTML Page 577 of 710
single page version

a. 9 bhUmikA ] [ pa23 AtmAne dhyAvato, darshanagnAnamay ane ananyamay thayo thako alpakALamAn ja karmathI rahit AtmAne pAme chhe.”

A vyAkhyAmAn sampUrNa kathan hovAthI A kathan anekAntadraShTie chhe; mATe koI shAstramAn nayadraShTie vyAkhyA karI hoy, ke koI shAstramAn anekAntadraShTie sarvAng vyAkhyA karI hoy to tyAn virodh na samajatAn bannemAn samAn prakAre vyAkhyA karI chhe-em samajavun.

(pa) shrI samayasAr kaLash 1rap mAn samvaranun svarUp nIche pramANe kahyun chhe- 1. Asravano tiraskAr karavAthI jeNe sadA vijay meLavyochhe evA samvarane utpanna karatI jayoti.........

ra. pararUpathI judI potAnA samyak svarUpamAn nishchalapaNe prakAshatI, chinmay, ujjvaL ane nijarasanA bhAravALI jyotinun pragaTavun,

(A varNanamAn AtmAnI shuddha paryAy ane Asravano nirodh e rIte AtmAnA banne paDakhAn AvI jAy chhe.)

(6) shrI puruShArthasiddhi-upAy, gAthA ra0p mAn bAr anuprekShAnA nAm kahyAn chhe temAn ek samvar anuprekShA chhe; tyAn panDit ugrasen kRut TIkA pA.218 mAn ‘samvar’ no artha nIche pramANe karyo chhe -

‘jin puNya pAp nahIn kInA, Atam anubhav chit dInA;
tin hi vidhi
Avat roke, samvar lahi sukh avaloke.’

artha– je jIvoe potAnA bhAvane puNya-pAparUp karyA nathI ane AtmaanubhavamAn potAnA gnAnane joDayu chhe teoe karmone AvatAn rokyAn chhe ane samvaranI prAptirUp sukhane teo avaloke chhe.

(A vyAkhyAmAn upar kahel traNe paDakhAn AvI jAy chhe tethI te anekAnt apekShAe sarvAng vyAkhyA chhe.)

(7) shrI jayasenAchArye panchAstikAy gAthA 14r nI TIkAmAn samvaranI vyAkhyA nIche pramANe karI chhe -

‘अत्र शुभाशुभसंवर
समर्थः शुद्धोपयोगो भावसंवरः,
भावसंवराधारेण नवतरकर्मनिरोधो द्रव्यसंवर ईति तात्पर्यार्थः।।
artha– ahIn shubhAshubhabhAvane rokavAne samartha je shuddhopayog te bhAvasamvara

Page 523 of 655
PDF/HTML Page 578 of 710
single page version

pa24 ] [ mokShashAstra chhe; bhAvasamvaranA AdhAre navA karmano nirodh thavo te dravyasamvar chhe. e tAtparya artha chhe.’ (panchAstikAy pA. ra07)

(samvaranI A vyAkhyA anekAntadraShTie chhe, temAn pahelAn traNe artho AvI jAy chhe.)

(8) shrI amRutachandrAchArye panchAstikAy, gAthA 144 nI TIkAmAn samvaranI vyAkhyA nIche pramANe karI chhe-

शुभाशुभपरिणामनिरोधः संवरः शुद्धोपयोगः eTale ke shubhAshubh pariNAmanA

nirodharUp samvar te shuddhopayog chhe. (pA. ra08)

(samvaranI A vyAkhyA anekAntadraShTie chhe, temAn pahelA be artho AvI jAy chhe.)
(9) prashna– A adhyAyanA pahelA sutramAn samvaranI vyAkhyA
‘आस्रव निरोधः

संवरः’ eTalI karI chhe, paN sarvAng vyAkhyA karI nathI, tenun shu kAraN chhe?

uttara– A shAstramAn vastu svarUpanun varNan nay apekShAe ghaNun ja TunkAmAn ApavAmAn Avyun chhe. vaLI A shAstranun varNan mukhyapaNe paryAyArthikanayathI hovAthI ‘आस्रवनिरोधः संवरः’ ‘evI vyAkhyA paryAy apekShAe karI chhe ane temAn dravyArthikanayanun kathan gauN chhe.

(10) pAnchamA adhyAyanA 3r mA sutranI TIkAmAn jainashAstronA artha karavAnI paddhati jaNAvI chhe. te paddhati pramANe A adhyAyanA pahelA sutrano artha karatAn shrI samayasAr, shrI panchAstikAy vagere shAstromAn samvarano je artha karyo chhe te ja artha ahIn kahyo chhe em samajavun.

4 lakShamAn rAkhavAyogya keTalIk bAbato

(1) pahelA adhyAyanA chothA sutramAn je sAt tattvo kahyAn chhe temAn samvar ane nirjarA e be tattvo mokShamArgarUp chhe. pahelA adhyAyanA pahelA sutramAn mokShamArganI vyAkhyA ‘सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः’ e pramANe karI chhe; te vyAkhyA mokShamArga thatAn AtmAnI shuddha paryAy kevI hoy te jaNAve chhe, ane A adhyAyanA pahelA sutramAn ‘आस्रवनिरोधः संवरः’ em kahIne mokShamArgarUp shuddhaparyAy thatAn ashuddhaparyAy tathA navA karmo aTake chhe te jaNAvyu chhe.

(2) e rIte e banne sutromAn (a. 1 sU. 1 tathA a. 9. su. 1 mAn) jaNAvelI mokShamArganI vyAkhyA sAthe letAn A shAstramAn sarvAng kathan AvI jAy chhe. shrI samayasAr, shrI panchAstikAy vagere shAstromAn dravyArthikanaye kathan chhe, temAn samvaranI je vyAkhyA ApI chhe te ja vyAkhyA paryAyArthikanaye kathan karanAr A shAstramAn judA shabdothI ApI chhe.


Page 524 of 655
PDF/HTML Page 579 of 710
single page version

a. 9 bhUmikA ] [ pa2p

(3) shuddhopayogano artha samayagdarshan-gnAn-chAritra thAy chhe. (4) A shAstramAn AchAryadeve nirjarAnI vyAkhyA ApI nathI, paN samvar thatAn je ashuddhi TaLI ane shuddhi vadhI te ja nirjarA chhe tethI ‘shuddhopayog’ ke samyagdarshan-gnAn-chAritra’ kahetAn temAn ja nirjarA AvI jAy chhe.

(pa) samvar tathA nirjarA e banne ek ja samaye hoy chhe, kem ke je samaye shuddhaparyAy (-shuddhopayog) pragaTe te ja samaye navo ashuddhaparyAy (shubhAshubhopayog) aTake te samvar chhe ane te ja samaye junI ashuddhi TaLe ane shuddhatA vadhe te nirjarA chhe.

(6) A adhyAyanA pahelA sutramAn samvaranI vyAkhyA karyA pachhI bIjA sutramAn tenA chha bhed kahyA chhe. te bhedomAn samiti, gharma, anuprekShA, pariShahajay ane chAritra e pAnch bhedo bhAvavAchak (-astisuchak) chhe, ane chhaThTho bhed gupti chhe te abhAvavAchak (-nAstisUchak) chhe. pahelA sutramAn samvaranI vyAkhyA nay apekShAe nirodhavAchak karI chhe, tethI te vyAkhyA ‘samvar thatAn kevo bhAv thayo’ te gauNapaNe sUchave chhe ane ‘kevo bhAv aTakyo ‘te mukhyapaNe sUchave chhe.

(7) ‘आस्रवनिरोधः संवरः’ e sutramAn ‘nirodh ‘shabda jo ke abhAvavAchak

chhe topaN te shunyavAchak nathI; anya prakAranA svabhAvapaNAnun temAn sAmarthya hovAthI jo ke Asravano nirodh thAy chhe topaN, AtmA samvRut svabhAvapaNe thAy chhe, te ek prakArano AtmAno shuddhaparyAy chhe, samvarathI Asravano nirodh thato hovAthI ane bandhanun kAraN Asrav hovAthI samvar thatAn bandhano paN nirodh thAy chhe. (juo, shlokavArtikasanskRit TIkA, A sutra nIchenI kArikA ra. pA. 486)

(8) shrI samayasArajInI 186 mI gAthAmAn kahyun chhe ke-‘shuddha AtmAne jANato- anubhavato jIv shuddha AtmAne ja pAme chhe ane ashuddha AtmAne jANato- anubhavato jIv ashuddha AtmAne ja pAme chhe.’

AmAn shuddha AtmAne pAmavo te samvar chhe ane ashuddha AtmAne pAmavo te Asrav-bandh chhe.

(9) samayasAr nATakanI utthAnikAmAn ra3 me pAne samvaranI vyAkhyA nIche mujab karI chhe -

jo upayog svarUp dhari, varate jog viritta,
roke Avat karamakon, so hai samvar tatta
।। 31।।

artha– AtmAno je bhAv gnAnadarshan upayogane pAmIne yogonI kriyAthI viraktathAy chhe ane navA karmanA Asravane roke chhe te samvaratattva chhe.


Page 525 of 655
PDF/HTML Page 580 of 710
single page version

pa26 ] [ mokShashAstra

pa. nirjarAnun svarUp

upar kahelA 9 bolomAn nirjarA sambandhI keTalIk hakIkat AvI gaI chhe. samvarapUrvakanI nirjarA te mokShamArga chhe; tethI te nirjarAnI vyAkhyA jANavAnI jarUr chhe.

(1) shrI panchAstikAyanI 144 gAthAmAn nirjarAnI vyAkhyA nIche pramANe chhe-
संवरजोगेहिं जुदो तवेहिं जो चिट्ठदे बहुविहेहिं।
कम्माणं
णिज्जरणं बहुगाणं कुणदि सो णियदं।।

artha– shubhAshubhAsravanA nirodharUp samvar ane shuddhopayogarUp yogothI sanyukta evo je bhedavignAnI jIv anek prakAranA antarang-bahirang tapo dvArA upAy kare chhe te nishchayathI ghaNA prakAranA karmonI nirjarA kare chhe.’

A vyAkhyAmAn ‘karmonI nirjarA thAy chhe’ em kahyun chhe; te vakhate AtmAnI shuddhaparyAy kevI hoy chhe te temAn garbhit rAkhyun chhe; A gAthAnI TIkA karatAn shrI amRutachandrAchArye kahyun chhe ke-

.... स खलु बहूनां कर्मणां निर्जरणं करोति। तदत्र कर्मविर्यशातनसमर्थो

बहिरंगान्तरंग तपोभिर्ब्रृहितः शुद्धोपयोगो भावनिर्जरा।’

artha– te (jIv) kharekhar ghaNA karmonI nirjarA kare chhe tethI e siddhAnt thayo ke, anek karmonI shaktione gALavAmAn samartha bahirang-antarang tapothI vRuddhi pAmelo je shuddhopayog te bhAv nirjarA chhe. (juo, panchAstikAy pA. 209)

(2) shrI samayasAr gAthA 206 mAn nirjarAnun svarUp nIche jaNAvyun chhe-
‘एदह्मि रदो णिच्चं संतुट्ठो होहि णिच्चमेदह्मि।
एदेण होहि तित्तो होहदि
तुह उत्तमं सोक्खं।। २०६।।

artha– he bhavya prANI! tun AmAn (-gnAnamAn) nitya rat arthAt prItivALo thA, AmAn nitya santuShTa thA ane AnAthI tRupta thA; Am karavAthI tane uttam sukh thashe.’

nirjarA thatAn AtmAnI shuddhaparyAy kevI hoy chhe te AmAn jaNAvyun chhe. (3) samvaranI sAthe avinAbhAvapaNe nirjarA hoy chhe. nirjarAnA ATh AchAr (-ang, lakShaN) chhe, temAn upabRunhaN ane prabhAvanA e be AchAr shuddhinI vRuddhi batAve chhe, A sambandhamAn shrI samayasAr gAthA ra33 nI TIkA mAn nIche pramANe jaNAvyun chhe-