Page 288 of 655
PDF/HTML Page 343 of 710
single page version
a. 4 sūtra 21 ] [ 287 dev-guru-shāstrano vyavahārathī (rāgamishrit vichārathī) sācho nirṇay karyo chhe parantu nishchayathī eṭale ke rāgathī par thaīne sācho nirṇay karyo nathī, temaj ‘shubhabhāvathī dharma thāy’ evī sūkṣhma mithyāmānyatā tene rahī jāy chhe tethī te mithyādraṣhṭi rahe chhe.
3. sāchān dev-guru-shāstranī vyavahārashraddhā vagar ūñchā shubhabhāv paṇ thaī shakatā nathī, māṭe je jīvone sāchān dev-guru-shāstrano sanyog maḷyo hovā chhatān jo te teno rāgamishrit vyavahārano sācho nirṇay na kare to gr̥uhitamithyātva rahe chhe, ane jene kudev-kuguru-kushāstranī mānyatā hoy tene paṇ gr̥uhītamithyātva hoy ja chhe, ane jyān gr̥uhītamithyātva hoy tyān agr̥uhītamithyātva paṇ hoy ja; tethī evā jīvane samyagdarshanādi dharma to na ja thāy parantu mithyādraṣhṭine thato utkr̥uṣhṭa shubhabhāv paṇ tene na thāy tevā jīvone jainadharmanī shraddhā vyavahāre paṇ gaṇī shakāy nahi.
4. ā ja kāraṇe anya dharmanī mānyatāvāḷāone sāchā dharmanī sharūāt arthāt samyagdarshan to thāy ja nahī, ane mithyādraṣhṭine lāyakano utkr̥uṣhṭa shubhabhāv paṇ teo karī shake nahi; teo vadhāremān vadhāre bāramā devalokanī prāptino shubhabhāv karī shake.
pa. ‘devagatimān sukh chhe’ em ghaṇā agnānī lokonī mānyatā rahe chhe, paṇ te bhūl chhe. ghaṇā devo to mithyātva vaḍe atattvashraddhān yukta ja thaī rahyā chhe. bhavanavāsī vyantar ane jayotiṣhī devone kaṣhāy ghaṇo mand nathī, upayog bahu chañchaḷ chhe tathā kanīk shakti chhe tethī kutūhal tathā viṣhayādi kāryomān ja teo lāgī rahyā chhe ane tethī tenī vyākuḷatāthī teo duḥkhī ja chhe. tyān māyā-lobh-kaṣhāyanān kāraṇo hovāthī tevān kāryonī mukhyatā chhe; chhaḷ karavo, viṣhayasāmagrīnī īchchhā karavī ītyādi kārya tyān visheṣh hoy chhe; paṇ vaimānik devomān upar uparanā devone te kāryo thoḍān hoy chhe. tyān hāsya ane ratikaṣhāyanān kāraṇo hovāthī tevān kāryonī mukhyatā hoy chhe. e pramāṇe devone kaṣhāyabhāv hoy chhe ane kaṣhāyabhāv e duḥkh ja chhe. ūñchā devone utkr̥uṣhṭa puṇyano uday chhe ane kaṣhāy ghaṇā mand chhe tathāpi temane paṇ ichchhāno abhāv nathī tethī vastutāe teo duḥkhī ja chhe. je devo samyagdarshanarūpī mokṣhamārga pāmyā hoy teo ja, jeṭale darajje vītarāgatā vadhāre teṭale darajje sāchā sukhī chhe. samyagdarshan vagar kyāy paṇ sukhanā anshanī sharūāt thatī nathī, ane tethī ja ā shāstranā pahelāj sūtramān mokṣhano upāy darshāvatān temān samyagdarshan pahelun jaṇāvyun chhe; māṭe jīvoe pratham ja samyagdarshananī prāptino upāy karavo jarūrī chhe.
Page 289 of 655
PDF/HTML Page 344 of 710
single page version
288 ] [ mokṣhashāstra
6. utkr̥uṣhṭa devapaṇāne lāyakanā sarvotkr̥uṣhṭa shubhabhāv samyagdraṣhṭine ja thāy chhe eṭale ke shubhabhāvanā svāmitvanā nakāranī bhūmikāmān ja tevā utkr̥uṣhṭa shubhabhāv thāy chhe, mithyādraṣhṭine tevā ūñchā shubhabhāv thatā nathī. ।। ra1।।
arthaḥ– be yugalomān pīt; traṇ yugalomān padma ane bākīnā samasta vimānomān shuklaleshyā hoy chhe.
(1) pahelā ane bījā svargamān pītta leshyā, trījā ane chothāmān pīt tathā padmaleshyā, pāñchamāthī āṭhamā sudhīmān padmaleshyā, navamāthī bāramā sudhīmān padma ane shuklaleshyā ane bākīnā samasta vaimānik devone shuklaleshyā hoy chhe, nav anudish ane pāñch anuttar e chaud vimānonā devone paramashuklaleshyā hoy chhe. bhavanatrik devonī leshyānun varṇan ā adhyāyanā bījā sūtramān āvī gayun chhe. ahīn bhāvaleshyā samajavī.
prashnaḥ– sūtramān mishraleshyānun varṇan kem nathī? uttaraḥ– je mukhya leshyā chhe te sūtramān jaṇāvī chhe, je gauṇ leshyā chhe te kahī nathī; gauṇ leshyānun kathan temān garbhit rākhyun chhe, tethī temān avivakṣhitapaṇe chhe. ā shāstramān ṭuṅkā sūtrorūpe mukhya kathan karyun chhe, bījun temān garbhit rākhyun chhe; māṭe e garbhit kathan paramparā anusār samajī levun. [juo a. 1 sū. 11 ṭīkā]. ।। 22।।
arthaḥ– graiveyakonī pahelānān soḷ svargone kalpa kahevāy chhe, tenī āgaḷanān vimāno kalpātīt chhe.
soḷ svarga pachhī nav graiveyak vagerenā devo ek sarakhā vaibhavanā dhārak hoy chhe tethī teo ahamindra kahevāy chhe, tyān indra vagere bhed nathī, badhā samān chhe. ।। ra3।।
Page 290 of 655
PDF/HTML Page 345 of 710
single page version
a. 4 sūtra 24-2p-26 ] [ 289
arthaḥ– jemanun nivāsasthān pāñchamun svarga (brahmalok) chhe te laukāntik devo chhe.
ā devo brahmalokanā antamān rahe chhe, tathā ek bhāvāvatārī (ekāvatārī) chhe tethī lokano ant(-sansārano nāsh) karavāvāḷā chhe tethī temane laukāntik kahevāy chhe; teo dvādashāṅganā pāṭhī hoy chhe. chaudapūrvanā dhārak hoy chhe, brahmachārī rahe chhe ane tīrthaṅkaraprabhunā tapakalyāṇakamān āve chhe; temane devarṣhi paṇ kahevāmān āve chhe. ।। ra4।।
arthaḥ– laukāntik devonā āṭh prakār chhe-1. sārasvat, ra. āditya, 3. vahni; 4, aruṇ, pa. gardatoy, 6. tuṣhit, 7. avyābādh ane 8. ariṣhṭa. ā devo brahmalokanī aishān vagere āṭh dishāomān rahe chhe.
ā devonā ā āṭh mūḷ bhedo chhe ane te āṭhanā rahevānān sthānanī vachchenā bhāgamān rahenārā devonān bījā soḷ prakār chhe; ā rīte kul chovīs bhedo chhe. ā devonān svarganā nām temanān nām anusār ja chhe, teo badhā sarakhā chhe, temanāmān koī nānun-moṭun nathī, sau svatantra chhe, temanī kul saṅkhyā 4078ra0 chhe. sūtramān āṭh nāmo āpīne chheḍe ‘च’ shabda mūkyo chhe te em sūchave chhe ke ā āṭh sivāyanā bījā bhedo paṇ chhe. ।। rap।।
arthaḥ– vijay, vaijayanta, jayanta, aparājit ane anudish vimānonā ahamindro dvicharamī hoy chhe arthāt manuṣhyanā be janma (bhav) karī avashya mokṣha jāy chhe. (ā badhā jīvo samyagdraṣhṭi ja hoy chhe.)
Page 291 of 655
PDF/HTML Page 346 of 710
single page version
290 ] [ mokṣhashāstra
(1) sarvārthasiddhinā devo temanān nām anusār ekāvatārī ja hoy chhe. vijayādikamān āvelā jīv ek manuṣhyabhav kare athavā be bhav paṇ kare.
(ra) sarvārthasiddhinā devo. dakṣhiṇ indro. saudharmanā lokapāḷ, saudharmanī ‘shachi’ nāmanī indrāṇī ane laukāntik devo-e badhā ek manuṣhyajanma karī nirvāṇ pāme chhe. ।। ra6।।
[trījā adhyāyamān nārakī ane manuṣhyo sambandhī varṇan karyun hatun ane ā chothā adhyāyamān ahīn sudhī devonun varṇan karyun. have ek sūtra dvārā tiryañchonī vyākhyā batāvīne pachhī devonun utkr̥uṣhṭa tem ja jaghanya āyuṣhya keṭalun chhe te batāvashe. tem ja nārakīonun jaghanya āyuṣhya keṭalun chhe te batāvashe. manuṣhyo tathā tiryañchonān āyuṣhyanī sthitinun varṇan trījā adhyāyanā sūtra 38-39 mān kahevāī gayun chhe.
ā rīte, bījā adhyāyanā dasamā sūtramān jīvonā sansārī ane mukta evā je be bhed kahyā hatā temānthī sansārī jīvonun varṇan chothā adhyāy sudhīmān purun thāy chhe. tyār pachhī pāñchamā adhyāyamān ajīv tattvonun varṇan karashe. chhaṭhṭhā tathā sātamā adhyāyamān āsrav tathā āṭhamā adhyāyamān bandh tattvanun varṇan karashe, tathā navamā adhyāyamān samvar tathā nirjarā tattvanun varṇan karashe ane muktajīvonun(mokṣhatattvanun) varṇan dashamā adhyāyamān jaṇāvīne granth pūrṇa karashe.]
औपपादिकमनुष्येभ्यः शेषास्तिर्यग्योनयः।। २७।।
arthaḥ– upapād janmavāḷā(-dev tathā nārakī) ane manuṣhyo sivāyanā bākī rahelā jīvo tiryañch yonivāḷā ja chhe.
dev, nārakī ane manuṣhya sivāyanā jīvo tiryañch chhe. temān sūkṣhma ekendriy jīvo to samasta lokamān vyāpta chhe. lokano ek paṇ pradesh sūkṣhma ekendriy jīvo vinā nathī. bādar ekendriy jīvone pr̥uthvi vagereno ādhār hoy chhe. traṇ jīvo arthāt vikalatray (be, traṇ ane chār īndriy) ane sañgnī-asañgnī pañchendriy jīvo tras nāḍīmān kyāṅk kyāṅk hoy chhe. trasanāḍīnī bahār tras jīvo hotā nathī. tiryañch jīvo sarva lokamān hovāthī teno kṣhetra vibhāg nathī. ।। ra7।।
Page 292 of 655
PDF/HTML Page 347 of 710
single page version
a. 4 sūtra 28-29 ] [ 291
arthaḥ– bhavanavāsī devomān asurakumār, nāgakumār, suparṇakumār, dvīpakumār ane bākīnā chha kumāronun āyuṣhya kramathī ek sāgar. traṇ palya, aḍhī palya, ane doḍh palya chhe. ।। ra8।।
arthaḥ– saudharma ane aishān svarganā devonun āyuṣhya be sāgarathī kanik adhik chhe.
(1) bhavanavāsī devo pachhī vyantar ane jyotiṣhī devonun āyuṣhya batāvavāne badale vaimānikanun āyuṣhya batāvavānun kāraṇ e chhe ke tem karavāthī pachhīnān sūtromān ladhutā (-ṭūṅkāpaṇun) āvī shake chhe.
(ra) ‘सागरोपमे’ ā shabda dvivachanarūp chhe, teno artha ‘be sāgar’ thāy chhe.
(3) ‘अधिके’ ā shabda ghātāyuṣhka jīvonī apekṣhāe chhe; teno khulāso e chhe ke-koī samyagdraṣhṭi manuṣhye shubh pariṇāmathī das sāgar pramāṇ brahma-brahmotar svarganun āyuṣhya bāndhyun, pachhī te ja manuṣhyabhavamān saṅkalesh pariṇām vaḍe te āyunī sthitino ghāt karyo ane saudharma-aishānamān ūpajyo, te jīv ghātāyuṣhka kahevāy chhe; saudharma- aishānanā bījā devo karatān tene ardhāsāgaramān ek antarmūhūrta nyūn eṭalun āyuṣhya vadhāre hoy chhe. āvun ghātāyuṣhkapaṇun pūrvanā manuṣhya tathā tiryañch bhavamān thāy chhe.
(4) āyuṣhyano ghāt be prakāre chhe-ek apavartanaghāt ane bījo kadalīghāt. badhyamān āyuṣhyanun ghaṭavun te apavartanaghāt chhe ane bhūjyamān [bhogavavāmān āvatān] āyuṣhyanun ghaṭavun te kadalīghāt chhe. devomān kadalīghāt āyuṣhya hotun nathī.
(pa) ghātāyuṣhka jīvano utpād bāramā devalok paryant ja hoy chhe. ।। ra9।।
Page 293 of 655
PDF/HTML Page 348 of 710
single page version
292 ] [ mokṣhashāstra
arthaḥ– sānatkumār ane māhendra svarganā devonun āyuṣhya sāt sāgarathī kanīk adhik chhe.
nondhaḥ– ā sūtramān ‘adhik’ shabdanun avataraṇ pūrva sūtrathī thāy chhe. ।। 30।।
arthaḥ– pūrva sūtramān kahel yugalonān āyuṣhya (sātasāgar) thī kramapūrvak traṇ, sāt, nav, agiyār, ter ane pandar sāgar adhik āyuṣhya (tyār pachhīnān svargomān) chhe.
(1) brahma ane brahmottar svargamān das sāgarathī kanīk adhik lāntav ane kāpiṣhṭa svargamān chaud sāgarathī kanīk adhik, shukra ane mahāshukra svargamān soḷ sāgarathī kanik adhik, satār ane sahastrār svargamān aḍhār sāgarathī kanīk adhik, ānat ane prāṇat svargamān vīs sāgar tathā āraṇ ane achyut svargamān bāvīs sāgar utkr̥uṣhṭa āyuṣhya chhe.
(ra) ‘तु’ shabda hovāne kāraṇe ‘adhik’ shabdano sambandh bāramā svarga sudhī ja thāy chhe kemake ghātāyuṣhka jīvonī utpatti tyān sudhī ja hoy chhe.।। 31।।
kalpopapanna devonun āyuṣhya kahevāyun, have kalpātīt devonun āyuṣhya kahe chhe.
arthaḥ– āraṇ ane achyut svargathī upar nav graiveyakomān, nav anudrishamān, vijay vagere vimānomān ane sarvārthasiddhi vimānamān devonun āyuṣhya ekek sāgar vadhāre chhe.
(1) pahelī graiveyakamān ra3, bījīmān ra4, trījīmān rap, chothīmān ra6, pāñchamīmān ra7, chhaṭhṭhīmān ra8, sātamīmān ra9, āṭhamīmān 30, navamīmān 31, nav anudishamān
Page 294 of 655
PDF/HTML Page 349 of 710
single page version
a. 4 sūtra 33-34-3p ] [ 293 3r, vijay ādimān 33 sāgaropamanun utkr̥uṣhṭa āyuṣhya chhe. sarvārthasiddhinā badhā devone 33 sāgaranī ja sthiti hoy chhe, tethī ochhī koīne hotī nathī.
(ra) mūḷ sūtramān ‘anudish’ shabda nathī paṇ ‘आदि’ shabdathī anudishanun paṇ grahaṇ thāy chhe. ।। 3r।।
arthaḥ– saudharma ane aishān svargamān jaghanya āyuṣhya ek palyathī kanīk adhik chhe.
sāgar ane palyanun māp trījā adhyāyanā chhaṭhṭhā sūtranī ṭīkāmān āpyun chhe, tyān addhāpalya lakhyun chhe te ja palya samajavun. ।। 33।।
arthaḥ– je pahelān pahelānnā yugalonun utkr̥uṣhṭa āyuṣhya chhe te pachhī pachhīnān yugalonun jaghanya āyuṣhya chhe.
saudharma ane aishān svarganun utkr̥uṣhṭa āyuṣhya be sāgarathī kanīk adhik chhe; teṭalun ja sānatkumār ane māhendranun jaghanya āyuṣhya chhe. ā kram mujab āgaḷanā devonun jaghanya āyuṣhya jāṇī levun. sarvārthasiddhimān jaghanya āyuṣhya hotun nathī. ।। 34।।
arthaḥ– bījī vagere narakanā nārakīonun jaghanya āyuṣhya paṇ devonā jaghanya āyuṣhyanī jem chhe-arthāt je pahelī narakanun utkr̥uṣhṭa āyuṣhya chhe te ja bījī narakanun jaghanya āyuṣhya chhe. ā pramāṇe āgaḷanī narakomān paṇ jaghanya āyuṣhya jāṇī levun.।। 3p।।
Page 295 of 655
PDF/HTML Page 350 of 710
single page version
294 ] [ mokṣhashāstra
arthaḥ– pahelī narakanā nārakīonun jaghanya āyuṣhya das hajār varṣhanun chhe. (nārakīonā utkr̥uṣhṭa āyuṣhyanun varṇan trījā adhyāyanā chhaṭhṭhā sūtramān karyun chhe.)।। 36।।
arthaḥ– bhavanavāsī devonun paṇ jaghanya āyuṣhya das hajār varṣhanun chhe. ।। 37।।
arthaḥ– vyantaradevonun paṇ jaghanya āyuṣhya das hajār varṣhanun chhe.।। 38।।
arthaḥ– vyantar devonun utkr̥uṣhṭa āyuṣhya ek palyopamathī kanīk adhik chhe. ।। 39।।
arthaḥ– jyotiṣhī devonun paṇ utkr̥uṣhṭa āyuṣhya ek palyopamathī kanīk adhik chhe.।। 40।।
arthaḥ– jyotiṣhī devonun jaghanya āyuṣhya ek palyopamanā āṭhamā bhāganun chhe.।। 41।।
लौकांतिकानामष्टौ सागरोपमाणी सर्वेषाम्।। ४२।।
arthaḥ– samasta laukāntik devonun jaghanya tem ja utkr̥uṣhṭa āyuṣhya āṭh sāgar pramāṇ chhe. ।। 4r।।
Page 296 of 655
PDF/HTML Page 351 of 710
single page version
a. 4 upasanhār ] [ 29p
ā chothā adhyāy sudhīmān sāt tattvomānthī jīvatattvano adhikār pūro thāy chhe.
pahelā adhyāyanā pahelā sūtramān mokṣhamārganī vyākhyā karatān samyagdarshanathī ja dharmanī sharūāt thāy chhe em jaṇāvyun. bījā ja sūtramān samyagdarshananī vyākhyā karī, temān jaṇāvyun ke tattvārthashraddhā te samyagdarshan chhe. pachhī chothā sūtramān tattvonān nām āpyān ane sāt tattvo chhe te jaṇāvyun. sāt nāmo hovā chhatān bahuvachan nahi vāparatān ‘तत्त्वं’ evun ekavachan vāparyun chhe-te em batāve chhe ke te sāte tattvonun rāgamishrit vichār vaḍe gnān karyā pachhī te gnān rāgarahit karavun joīe, tyāre samyagdarshan pragaṭe chhe.
sūtra pa tathā 6 mān e tattvone nikṣhep, pramāṇ tathā nayo vaḍe jāṇavānun batāvyun chhe; temān saptabhaṅgī paṇ samāī jāy chhe. e badhāne ṭūṅkāmān sāmānyapaṇe kahevun hoy to tattvonun svarūp je anekāntarūp chhe teno dhotak (kathanapaddhati) syādvād chhe. tenun svarūp barābar jāṇavun joīe.
jīvanun yathārtha gnān thavā māṭe, syādvād paddhatithī eṭale ke nikṣhep, pramāṇ, nay ane saptabhaṅgīthī jīvanun svarūp ṭūṅkāmān kahevāmān āve chhe; temān pratham saptabhaṅgī vaḍe jīvanun svarūp kahevāmān āve chhe-saptabhaṅgīnun svarūp jīvamān lāgu pāḍavāmān āve chheḥ-
‘jīv chhe’ em kahetān ja jīv jīvasvarūpe chhe ane jīv jaḍasvarūpe(ajīvasvarūpe) nathī-em jo samajī shakāy to ja jīvane jāṇyo kahevāy; eṭale ke ‘jīv chhe’ em kahetān ja ‘jīv jīvasvarūpe chhe’ em nakkī thayun ane temān ‘jīv parasvarūpe nathī’ em garbhit rahyun. vastunā ā dharmane ‘syāt asti’ kahevāmān āve chhe; temān ‘syāt’ no artha ‘ek apekṣhāe’ evo chhe, ane ‘asti’ no artha ‘chhe’ em thāy chhe; ā rīte syāt astino artha ‘potānī apekṣhāe chhe’ em thāy chhe, temān ‘syāt nāsti’ eṭale ke ‘paranī apekṣhāe nathī’ em garbhitapaṇe āvyun chhe; ām je jāṇe teṇe ja jīvano ‘syāt asti’ bhaṅg eṭale ke ‘jīv chhe’ em sāchun jāṇyun chhe, paṇ jo ‘paranī apekṣhāe nathī’ evun tenā lakṣhamān garbhitapaṇe na āve to jīvanun
Page 297 of 655
PDF/HTML Page 352 of 710
single page version
296 ] [ mokṣhashāstra ‘syāt asti’ svarūp paṇ te jīv barābar samajyo nathī ane tethī bījā chha bhaṅg paṇ te samajyo nathī; teṇe jīvanun sāchun svarūp jāṇyun nathī. e dhyān rākhavun ke darek vakhate bolavāmān ‘syāt’ shabda bolavo ja joīe’- evī jarūr nathī; parantu ‘jīv chhe’ em bolanārane ‘syāt’padanā bhāvano yathārtha khyāl hovo joīe; jo te khyāl na hoy to ‘jīv chhe’ e padanun yathārtha gnān te jīvane chhe ja nahi.
‘jīvanun hovāpaṇun par svarūpe nathī’em pahelā syāt asti bhaṅgamān garbhit hatun; te bījā ‘syāt nāsti’ bhaṅgamān pragaṭapaṇe jaṇāvavāmān āve chhe. ‘syāt nāsti’ no artha evo thāy chhe ke paraapekṣhāe jīv nathī. ‘syāt’ eṭale koī apekṣhāe ane ‘nāsti’ eṭale ‘na hovun te.’ jīvanun paraapekṣhāe nahi hovāpaṇun chhe arthāt jīv paranā svarūpe nathī tethī paraapekṣhāe jīvanun nāstipaṇun chhe eṭale ke jīv ane par ekabījā pratye avastu chhe-em‘syāt nāsti’ padano artha samajavo.
āthī em samajavun ke-jem ‘jīv’ shabda bolatān jīvanun je astipaṇun (jīvanī sattā) bhāse chhe te jīvanun svarūp chhe tem te ja vakhate te jīv sivāy bījāno niṣhedh bhāse chhe te paṇ jīvanun svarūp chhe. ā uparathī siddha thayun ke svapaṇe jīvanun svarūp chhe ane parapaṇe na hovun te paṇ jīvanun svarūp chhe. ā jīvamān syāt asti tathā syāt nāstinun svarūp batāvyun. te pramāṇe paravastuonun svarūp te vastuopaṇe chhe ane paravastuonun svarūp jīvapaṇe nathī-em badhī ja vastuomān asti-nāsti svarūp samajavun.
ā rīte saptabhaṅgīnā pahelā be bhaṅg-syāt asti tathā syāt nāstinun svarūp kahyun. bākīnā pāñch bhaṅgo ā banne bhaṅgono ja vistār chhe. tenun svarūp ra97 mā pāne kahevāshe.
“āptamīmānsānī 111mī kārikānā vyākhyānamān akalaṅkadev kahe chhe ke- vachanano evo svabhāv chhe ke svaviṣhayanun astitva dekhāḍatān te tenāthī ītaranun (paravastunun) nirākaraṇ kare chhe; tethī astitva ane nāstitva e be mūḷ dharmonā āshrayathī saptabhaṅgīrūp syādvādanī siddhi thāy chhe.”[tattvārthasār pā. 1rap nī phuṭanoṭ]
jīv anādi avidyānā kāraṇe sharīrane potānun māne chhe ane tethī sharīr ūpajatān pote ūpajyo tathā sharīrano nāsh thatān potāno nāsh thāy chhe em māne chhe; pahelī
Page 298 of 655
PDF/HTML Page 353 of 710
single page version
a. 4 upasanhār ] [ 297 bhūl te ‘jīvatattva’ nī viparīt shraddhā chhe ane bījī bhūl te ‘ajīvatattva’nī viparīt shraddhā chhe. (jyān ek tattvanī ūndhī shraddhā hoy tyān bījān tattvonī paṇ ūndhī shraddhā hoy ja]
ā viparīt shraddhāne kāraṇe jīv sharīranun karī shake-halāvī-chalāvī uṭhāḍī- besāḍī-suvaḍāvī shake, sharīranī sambhāḷ karī shake em mānyā kare chhe; jīvatattva sambandhī ā ūndhī shraddhā asti-nāsti bhaṅganā yathārtha gnān vaḍe ṭaḷe chhe.
sharīr sārun hoy to jīvane lābh thāy, kharāb hoy to nukasān thāy; sharīr sārun hoy to jīv dharma karī shake, kharāb hoy to dharma na karī shake e vagere prakāre ajīvatattvasambandhī ūndhī shraddhā karyā kare chhe, te bhūl paṇ asti-nāsti bhaṅganā yathārtha gnān vaḍe ṭaḷe chhe.
jīv jīvathī astirūpe ane parathī astirūpe nathī-paṇ nāstirūpe chhe em jyāre yathārthapaṇe gnānamān nakkī kare chhe tyāre darek tattva yathārthapaṇe bhāse chhe; temaj jīv paradravyone sampūrṇapaṇe akiñchitkar chhe tathā paradravyo jīvane sampūrṇapaṇe akiñchitkar chhe kem ke ek dravya bījā dravyarūpe nāsti chhe, ām khātarī thāy chhe ane tethī jīv parāshrayī- parāvalambīpaṇun maṭāḍī svāshrayī-svāvalambī thāy chhe, te ja dharmanī sharūāt chhe.
jīvano par sāthe nimitta-naimittikasambandh kevo chhe tenun gnān ā be bhaṅgo vaḍe karī shakāy chhe. nimitta paradravya hovāthī naimittik-jīvane te kāī karī shake nahi, mātra ākāshapradeshe ek kṣhetrāvagāharūpe ke sanyog-avasthārūpe hājar hoy; paṇ naimittik te nimittathī par chhe ane nimitta te naimittikathī par chhe tethī ekabījāne kāī karī shake nahi. naimittikanā gnānamān nimitta paragneyarūpe jaṇāy chhe.
a. ra. sū. 1 thī 7. jīvanā pāñch bhāvo potāthī astirūpe chhe ane parathī nāstirūpe chhe em jaṇāve chhe.
adhyāy ra. sūtra 8–9. jīvanun lakṣhaṇ astirūpe shun chhe te jaṇāve chhe; upayog jīvanun lakṣhaṇ chhe em kahetān bījun koī lakṣhaṇ jīvanun nathī em pratipādan thayun. jīv potānā lakṣhaṇathī astirūpe chhe ane tethī ja paranī temān nāsti āvī -em jaṇāve chhe.
a. ra. sūtra. 10. jīvanā vikārī temaj shuddha paryāy jīvathī astirūpe chhe ane parathī nāstirūpe arthāt parathī thatā nathī em jaṇāve chhe.
Page 299 of 655
PDF/HTML Page 354 of 710
single page version
298 ] [ mokṣhashāstra
a. ra. sūtra 14 thī 17. jīvanā vikārī bhāvone par sāthe-karma, man, sharīr, indriyo, parakṣhetra vagere sāthe-kevo nimitta-naimittikabhāv chhe te jaṇāvī em batāvyun ke jīvanā vikārī bhāv paralakṣhe jīv kare chhe paṇ paranimittathī vikārībhāv thatā nathī arthāt paranimitta vikārībhāv karāvatun nathī; em asti -nāstipaṇun jaṇāve chhe.
a. ra. sū. 18. jīvano kṣhayopashamarūp paryāy potāthī astirūpe chhe, parathī nathī (-nāstirūpe chhe) eṭale ke parathī -karmathī jīvano paryāy thato nathī em batāve chhe.
a. ra. sū. 27. jīvane siddhakṣhetra sāthe kevo nimitta-naimittikasambandh chhe te batāve chhe.
a. ra. sū. pa0 thī par. jīvano vedarūp (bhāvavedarūp) vikārī paryāy potānī lāyakātathī astirūpe chhe, parathī nathī em batāve chhe.
a. ra. sū pa3 jīvano āyuṣhyakarma sātheno nimitta-naimittikabhāv batāvyo; temān jīvano naimittikabhāv jīvanī potānī lāyakātathī chhe ane āyuṣhyakarmathī ke parathī te nathī em batāvyun; temaj nimitta āyuṣhyakarmano sambandh jīv ke bījā koī par sāthe nathī em asti-nāsti bhaṅgo batāve chhe.
a. 3. sū. 1 thī 6. nārakībhāvane bhogavavālāyak thatā jīvane kevā prakāranān kṣhetrono sambandh nimittapaṇe hoy chhe tathā utkr̥uṣhṭa āyuṣhyanun nimittapaṇun kevā prakāre hoy chhe te batāvīne, nimittarūp kṣhetra ke āyuṣhya te jīv nathī paṇ jīvathī par chhe em batāve chhe.
a. 3. sū. 7 thī 39. manuṣhyabhāv ke tiryañchabhāv bhogavavā lāyak thatā jīvane kevā prakāranān kṣhetrono tathā āyuṣhyano sambandh nimittarūpe hoy chhe e batāvīne jīv sva chhe ane nimitta par chhe em asti-nāsti svarūp batāve chhe.
adhyāy 4. sū. 1 thī 4r. devabhāv ane tiryañchabhāv thatān tem ja samyagdraṣhṭi ane mithyādraṣhṭipaṇānī avasthāmān jīvane kevān parakṣhetrano tathā āyuṣhyano nimittanaimittikasambandh hoy te batāvīne asti-nāsti svarūp batāve chhe.
1-ra. asti ane nāsti e be, jīvanā svabhāv thaī gayā chhe. 3. jīvanā asti ane nāsti e banne svabhāvane kramathī kahevā hoy to ‘jīv asti-nāsti banne dharmamay chhe’ em bolāy chhe tethī jīv ‘syāt asti- nāsti’ chhe; e trījo bhaṅg thayo.
Page 300 of 655
PDF/HTML Page 355 of 710
single page version
a. 4 upasanhār ] [ 299
4. asti ane nāsti e banne, jīvanā svabhāv chhe topaṇ te banne ek sāthe kahevā ashakya chhe, e apekṣhāe jīv ‘syāt avaktavya’ chhe; e chotho bhaṅg thayo.
pa. jīvanun svarūp je vakhate astithī kahī shakāy chhe te vakhate nāsti tathā bījā guṇo vagere kahī shakatā nathī-avaktavya chhe; tethī jīv ‘syāt asti- avaktavya’ chhe; e pāñchamo bhaṅg thayo.
6. jīvanun svarūp je vakhate nāstithī kahī shakāy chhe te vakhate asti tathā bījā guṇo vagere kahī shakatā nathī- avaktavya chhe; tethī jīv ‘syāt nāsti- avaktavya’ chhe; e chhaṭhṭho bhaṅg thayo.
7. syāt asti ane syāt nāsti e banne bhaṅg kramathī vaktavya chhe paṇ yugapat vaktavya nathī, tethī jīv ‘syāt asti-nāstivaktavya’ chhe; e sātamo bhaṅg thayo.
jīv syāt asti chhe. 1. jīv syāt nāsti chhe. ra. jīv syāt asti - nāsti chhe. 3. jīv syāt avaktavya chhe. 4. jīv syāt asti-avaktavya chhe. pa. jīv syāt nāsti-avaktavya chhe. 6. jīv syāt asti-nāsti-avaktavya chhe. 7.
‘syāt’no artha keṭalāk ‘sanshay kare chhe, parantu te tadna bhūl chhe; ‘kathañchit koī apekṣhāe’ evo teno artha thāy chhe, syāt kathanathī (syādvādathī) vastusvarūpanā gnānanī visheṣh draḍhatā thāy chhe.
‘asti’ te svāshray chhe, tethī nishchayanaye asti chhe, ane nāsti te parāshray chhe māṭe vyavahāranaye nāsti chhe. bākīnā pāñche bhaṅgo vyavahāranaye chhe kemake teo ochhe ke vadhāre anshe paranī apekṣhā rākhe chhe.
‘asti’nā nishchay asti ane vyavahār asti em be bhed paḍī shake chhe. jīvano shuddha paryāy te nishchayanaye asti chhe kem ke te jīvanun svarūp chhe. ane vikārī paryāy te vyavahāranaye astirūp chhe kem ke te jīvanun svarūp nathī. vikārī paryāy astirūp chhe kharo, parantu te ṭāḷavāyogya chhe; vyavahāranaye te jīvano chhe ane nishchayanaye jīvano nathī.
Page 301 of 655
PDF/HTML Page 356 of 710
single page version
300 ] [ mokṣhashāstra
‘asti’no artha ‘sat’ thāy chhe, sat utpādavyayadhrauvyayukta hoy chhe; temān dhrauvya te nishchayanaye asti chhe ane utpād-vyay te vyavahāranaye asti chhe. jīvanun dhrauvya svarūp trikāḷī akhaṇḍ shuddha chaitanyachamatkār mātra chhe, te kadī vikār pāmatun nathī; mātra utpādarūp paryāyamān paralakṣhe kṣhaṇik vikār thāy chhe. jīv potānun svarūp samajīne jyāre potānā dhrauvyasvarūp taraph vaḷe chhe tyāre shuddha paryāy pragaṭe chhe.
shrutapramāṇano ek ansh te nay chhe. jyān shrutapramāṇ na hoy tyān nay hoy nahi; jyān nay hoy tyān shrutapramāṇ hoy ja. pramāṇ te banne nayonā viṣhayanun yathārtha gnān kare chhe; tethī asti-nāstinun ek sāthe gnān te pramāṇagnān chhe.
ahīn jīv gney chhe; gneyano ansh te nikṣhep chhe. asti, nāsti vagere bhaṅgo te jīvanā ansho chhe. jīv svagney chhe ane asti, nāsti vagere svagneyanā ansharūp nikṣhep chhe; ā bhāvanikṣhep chhe. tenun yathārtha gnān te nay chhe. nikṣhep te viṣhay chhe ane nay te teno viṣhay karanār (viṣhayī) chhe.
jīv svagney chhe tem ja pote gnānasvarūp chhe. dravya-guṇ-paryāy gney chhe ane teno trikāḷī jāṇavāno svabhāv te guṇ chhe; tathā gnānano vartamān paryāy te svagneyane jāṇe chhe. svagneyane jāṇavāmān jo svaparanun bhedavignān hoy to ja gnānano sācho paryāy chhe.
1. vastunun svarūp anekānta chhe. jemān anek ant eṭale ke dharma hoy te anekānt kahevāy chhe. te dharmomān astitva, nāstitva, ekatva, anekatva, nityatva, anityatva, bhedatva, abhedatva, apekṣhātva, anapekṣhātva, daivasādhyatva, pauruṣhasādhyatva, hetusādhyatva, āgamasādhyatva, antaraṅgatva, bahiraṅgatva, dravyatva, paryāyatva, ityādi dharmo to sāmānya chhe; ane jīvatva, ajīvatva, sparshatva-rasatva-gandhatva-varṇatva, shabdatva, shuddhatva, ashuddhatva, mūrtatva, amūrtatva, sansāritva, siddhatva, avagāhahetutva, gatihetutva, sthitihetutva, vartanāhetutva
Page 302 of 655
PDF/HTML Page 357 of 710
single page version
a. 4 upasanhār ] [ 301 ityādi visheṣh dharmo chhe. vastu samajavāne māṭe prashna ūṭhatān prashna vashathī te dharmonā sambandhamān vidhi-niṣhedharūp vachananā sāt bhaṅg thāy chhe. te sāt bhaṅgomān ‘syāt’ evun pad lagāḍavun. ‘kathañchit’-‘koī prakāre’ evā arthamān ‘syāt’ shabda chhe; tenā vaḍe vastune anekānta svarūpe sādhavī.
(1) vastu syāt astitvarūp chhe em koī prakāre-potānā dravya-kṣhetra-kāḷ- bhāvapaṇe astitvarūp kahevāy chhe. 1. vastu syāt nāstitvarūp chhe- em paravastunān dravya-kṣhetra-kāḷ-bhāvapaṇe nāstitvarūp kahevāy chhe. 2. vaḷī vastu syāt astitvanāstitvarūp chhe-em vastumān asti-nāsti banne dharmo rahelā chhe; te vachan vaḍe kramathī kahī shakāy chhe. 3. vaḷī vastu syāt avaktavya chhe; joke vastumān asti, nāsti banne dharmo ek ja vakhate rahelā chhe topaṇ vachan vaḍe ek sāthe banne dharmo kahī shakātā nathī; tethī koī prakāre vastu avaktavya chhe. 4. astitvapaṇe vastusvarūp kahī shakāy chhe, paṇ asti-nāsti banne dharmo vastumān ek sāthe rahelā chhe, tethī vastu kahī shakātī nathī. ā rīte vastu vaktavya paṇ chhe ane avaktavya paṇ chhe; tethī syāt astitva avaktavya chhe. pa. ej pramāṇe (-astitvanī jem) vastune syāt nāstitva avaktavya kahevī. 6. vaḷī banne dharma krame kahī shakāy paṇ ek sāthe kahī shakāy nahi tethī vastune syāt astitva -nāstitva avaktavya kahevī. 7. upar pramāṇe sāt bhaṅg vastumān sambhave chhe.
(2) e pramāṇe ekatva, anekatva vagere sāmānya dharmo par te sāt bhaṅg vidhiniṣhedhathī lagāḍavā. jyān je apekṣhā sambhave te lagāḍavī. vaḷī te ja pramāṇe jīvatva, ajīvatva ādi visheṣhadharmomān te bhaṅgo lagāḍavā. jem ke-jīv nāmanī vastu chhe te syāt jīvatva chhe, syāt ajīvatva chhe, ityādi prakāre lagāḍavā. tyān ā pramāṇe apekṣhā samajavī ke-jīvano potāno jīvatva dharma jīvamān chhe tethī jīvatva chhe, par-ajīvano ajīvatvadharma jīvamān nathī topaṇ jīvanā bījā (-gnān sivāyanā) dharmone mukhya karīne kahīe tyāre te dharmonī apekṣhāe ajīvatva chhe; ityādi sāt bhaṅg lagāḍavā. tathā anant jīvo chhe tenī apekṣhāe eṭale ke potānun jīvatva potāmān chhe ane paranun jīvatva potāmān nathī tethī par jīvonī apekṣhāe ajīvatva chhe; e pramāṇe paṇ ajīvatva dharma sādhī shakāy chhe-kahī shakāy chhe. ā pramāṇe anādinidhan anant jīv, ajīv vastuo chhe. te darekamān potapotānā dravyatva, paryāyatva vagere anant dharmo chhe. te dharmo sahit sāt bhaṅgathī vastune sādhavī-siddha karavī.
Page 303 of 655
PDF/HTML Page 358 of 710
single page version
302 ] [ mokṣhashāstra
(3) vastunā sthūḷ paryāyo chhe te paṇ chirakālasthāyī anek dharmarūp hoy chhe. jem ke-jīvamān sansārīparyāy ane siddhaparyāy. vaḷī sansārīmān tras, sthāvar; temān manuṣhya, tiryañch ityādi. pudgalamān aṇu, skandha tathā ghaṭ, paṭ vagere. te paryāyone paṇ kathañchit vastupaṇun sambhave chhe. te paṇ upar pramāṇe ja sāt bhaṅgathī sādhavun; temaj jīv ane pudgalanā sanyogathī thayelā āsrav, bandh, samvar, nirjarā puṇya, pāp, mokṣha vagere bhāvomān paṇ, ghaṇā dharmapaṇānī apekṣhāe tathā paraspar vidhi-niṣhedh vaḍe, anek-dharmarūp kathañchit vastupaṇun sambhave chhe; te saptabhaṅg vaḍe sādhavun.
(4) e niyamapūrvak jāṇavun ke darek vastu anek dharmasvarūp chhe, te sarvane anekāntasvarūp jāṇīne je shraddhā kare ane te pramāṇe ja lokane viṣhe vyavahār pravartāve te samyagdraṣhṭi chhe. jīv, ajīv, āsrav, bandh, puṇya, pāp, samvar, nirjarā ane mokṣha e nav padārtho chhe temane te ja pramāṇe saptabhaṅg vaḍe sādhavā. tenun sādhan shrutagnānapramāṇ chhe.
(1) shrutagnānanā be bhed chhe- dravyārthik ane paryāyārthik; vaḷī tenā (dravyārthik ane paryāyārthikanā) naigam, saṅgrah, vyavahār, r̥ujusūtra, shabda, samabhirūḍh ane evambhūtanay e sāt bhed chhe; temānā pahelā traṇ bhed dravyārthikanā chhe ane bākīnā chār bhed paryāyārthikanā chhe. ane tenā paṇ utarottar bhed, jeṭalā vachananā prakār chhe teṭalā chhe. tene pramāṇasaptabhaṅgī ane nayasaptabhaṅgīnā vidhān vaḍe sādhavāmān āve chhe. ā pramāṇe pramāṇ ane nayadvārā jīvādi padārthone jāṇīne shraddhān kare te shuddha samyagdraṣhṭi hoy chhe.
(ra) vaḷī ahīn eṭalun visheṣh jāṇavun ke, nay chhe te vastunā ek ek dharmano grāhak chhe. te darek nay potapotānā viṣhayarūp dharmane grahaṇ karavāmān samān chhe, topaṇ vaktā potānā prayojanavash temane mukhya-gauṇ karīne kahe chheḥ jem ke jīv nāmanī vastu chhe, temān anek dharmo chhe topaṇ chetanapaṇun, prāṇadhāraṇapaṇun vagere dharmo ajīvathī asādhāraṇ dekhīne, jīvane ajīvathī judo darshāvavānā prayojanavash, te dharmone mukhya karīne vastunun nām ‘jīv’ rākhyun. ej pramāṇe vastunā sarva dharmomān prayojanavash mukhya-gauṇ karavānun jāṇavun.
(1) ā ja āshayathī adhyātmakathanīmān mukhyane to nishchay kahyo
Page 304 of 655
PDF/HTML Page 359 of 710
single page version
a. 4 upasanhār ] [ 303 chhe ane gauṇane vyavahār kahyo chhe. temān abhedadharmane to mukhya karīne tene nishchayano viṣhay kahyo ane bhedanayane gauṇ karīne tene vyavahār kahyo. dravya to abhed chhe, tethī nishchayano āshray dravya chhe; ane paryāy bhedarūp chhe, tethī vyavahārano āshray paryāy chhe. temān prayojan ā pramāṇe chhe ke, bhedarūp vastune sarva lok jāṇe chhe, temane bhedarūp vastu ja prasiddha chhe, tethī karīne lok paryāyabuddhi chhe. jīvanā nar, nārakādi paryāyo chhe, tathā rāg-dveṣh, krodh-mān-māyā-lobh ādi paryāyo chhe tem ja gnānanā bhedarūp matignānādik paryāyo chhe. te paryāyone ja loko jīv samaje chhe; tethī (- arthāt te paryāyabuddhi chhoḍāvavānā prayojanathī) te paryāyamān abhedarūp anādi-anant ek bhāv je chetanādharma chhe tene grahaṇ karī nishchayanayano viṣhay kahīne jīvadravyanun gnān karāvyun, ane paryāyāshrit je bhedanay tene gauṇ karyo; tathā abhedadraṣhṭimān te bhed dekhātā nathī tethī abhedanayanī draḍh shraddhā karāvavā māṭe kahyun ke-je paryāyanay chhe te vyavahār chhe, abhūtārtha chhe, asatyārtha chhe. bhedabuddhitā ekāntanun nirākaraṇ karavā māṭe ā kathan jāṇavun.
(ra) ahīn em na samajavun ke je bhed chhe tene asatyārtha kahyā chhe. tethī bhed te vastunun svarūp ja nathī. ‘bhed nathī’ em jo sarvathā māne to te anekāntane samajyā nathī, sarvathā ekānt shraddhāthī te mithyādraṣhṭi chhe. adhyātmashāstro viṣhe jyān nishchay-vyavahāranay kahyā chhe tyān paṇ te banne nā paraspar vidhi-nidheṣh vaḍe saptabhaṅgīthī vastu sādhavī. ek nayane sarvathā satyārtha māne ane ekane sarvathā asatyārtha māne to mithyā shraddhā thāy chhe, māṭe tyān paṇ ‘kathañchit’ jāṇavun.
(1) ek vastunun bījī vastumān āropaṇ karīne prayojan sādhavāmān āve tyān upachār nay kahevāy chhe; te paṇ vyavahāramān ja garbhit chhe e kahyun chhe. jyān prayojan ke nimitta hoy tyān te upachār pravarte chhe. dhīno ghaḍo em kahīe tyāre, māṭīnā ghaḍānā āshraye dhī bharelun chhe temān vyavahārījanone ādhār-ādhey bhāv bhāse chhe; tene pradhān karīne (dhīno ghaḍo) kahevāmān āve chhe. jo ‘dhīno ghaḍo chhe’ em ja kahīe to lok samaje ane ‘dhīno ghaḍo’ maṅgāve tyāre laī āve; māṭe upachār viṣhe paṇ prayojan sambhave chhe. tathā jyān abhedanayane mukhya karavāmān āve tyān abhedadraṣhṭimān bhed dekhātā nathī, chhatān te vakhate temān (abhedanayanī mukhyatāmān) ja bhed kahe chhe te asatyārtha chhe. tyān paṇ upachāranī siddhi gauṇapaṇe hoy chhe.
Page 305 of 655
PDF/HTML Page 360 of 710
single page version
304 ] [ mokṣhashāstra
(1) ā mukhya-gauṇanā bhedane samyagdraṣhṭi jāṇe chhe; mithyādraṣhṭi anekānta vastune jāṇato nathī ane sarvathā ek dharma upar draṣhṭi paḍe tyāre te ek dharmane ja sarvathā vastu mānīne vastunā anya dharmone to sarvathā gauṇ karīne asatyārtha māne athavā to anya dharmono sarvathā abhāv ja māne chhe. em mānavāthī mithyātva draḍh thāy chhe. jyān sudhī jīv yathārtha vastusvarūp jāṇavāno puruṣhārtha karato nathī tyān sudhī yathārtha shraddhā thatī nathī. ā anekānta vastune pramāṇ-nay vaḍe sātabhaṅgathī sādhavī te samyaktvanun kārya chhe, tethī tene paṇ samyaktva ja kahīe chhīe-em jāṇavun. jinamatanī kathanī anek prakāre chhe te anekāntarūpe samajavī.
(ra) ā saptabhaṅgīnā asti ane nāsti e be pratham bhedo khāsalakṣhamān levā jevā chhe; te be bhedo em batāve chhe ke jīv potāmān savaḷā ke avaḷā bhāv karī shake paṇ paranun kāī karī shake nahi, temaj paradravyarūp anya jīvo ke jaḍ karma vagere sau potapotāmān kārya karī shake paṇ te koī ā jīvanun bhalun, būrun kāī karī shake nahi; māṭe paravastuo taraphathī lakṣha uṭhāvī ane potāmān paḍatā bhedone gauṇ karavā māṭe te bhedo uparathī paṇ lakṣha uṭhāvī laīne potānā trikāḷī abhed shuddha chaitanyasvarūp upar draṣhṭi āpavī; tene āshraye nishchayasamyagdarshan pragaṭe chhe. tenun phaḷ agnānano nāsh thaīne upādeyanī buddhi ane vītarāgatānī prāpti chhe.
1. anekānta vastune parathī asaṅg batāve chhe. asaṅgapaṇānī svatantra shraddhā te asaṅgapaṇānī khīlavaṭano upāy chhe; parathī judāpaṇun te vastuno svabhāv chhe.
ra. anekānt vastune ‘svapaṇe chhe ane parapaṇe nathī’ em batāve chhe. parapaṇe ātmā nathī tethī paravastunun kāī paṇ karavā ātmā samartha nathī; ane paravastu na hoy tethī ātmā duḥkhī paṇ nathī.
‘tun tārāpaṇe chho’ to parapaṇe nathī ane paravastu anukūḷ hoy ke pratikūḷ hoy tene pheravavā tun samartha nathī. bas! āṭalun nakkī kar to shraddhā, gnān ane shānti tārī pāse ja chhe.
3. anekānta vastune svapaṇe sat batāve chhe. satne sāmagrīnī jarūr nathī, sanyoganī jarūr nathī; paṇ satne satnā nirṇayanī jarūr chhe ke ‘satpaṇe chhun, parapaṇe nathī.’