Page 326 of 655
PDF/HTML Page 381 of 710
single page version
a. pa sūtra 14-1p ] [ 32p sthūḷ skandhamān bījā tevā koīnā pradesho rahevāmān virodh chhe ane dharmādik dravyone to ādimān sambandh nathī, paṇ pāriṇāmik anādi sambandh chhe, tethī paraspar virodh hoī shake nahi. jaḷ, bhasma, khāṇḍ vagere mūrtik sanyogī dravyo paṇ ek kṣhetramān virodh rahit rahe chhe to pachhī amūrtik evā dharma, adharma ane ākāshane sāthe rahevāmān virodh kyāthī hoy? na ja hoy. ।। 13।।
ek pradeshathī laī saṅkhyāt ane asaṅkhyāt pradesho sudhī [भाज्यः] vibhāg karavā yogya chhe-jāṇavā yogya chhe.
ākho lok sarva taraph sūkṣhma ane bādar anek prakāranā anantānant pudgalothī gāḍhogāḍh, ṭhasoṭhas athavā khīchokhīch bharyo chhe. e rīte samagra pudgalonun avagāhan ākhā lokamān chhe. anantānant pudgalo lokākāshamān shī rīte rahī shake chhe teno khulāso ā adhyāyanā 10 mā sūtranī ṭīkāmān āpyo chhe, te samajavo. ।। 14।।
asaṅkhyāt bhāgathī laī sampūrṇa lokakṣhetramān chhe.
jīv tenī nānāmān nānī avasthāmān paṇ asaṅkhyāt pradesho roke chhe. jīvone sūkṣhma athavā bādar sharīro hoy chhe. sūkṣhma sharīro bādar sharīromānthī pasār thaī shake chhe. ek bādarasharīrī jīv je sthān roke te anantānant sūkṣhmasharīrī jīvone jagyā āpī shake chhe. nānā (-sūkṣhma) jīvo to samasta lokamān chhe. lokākāshano koī pradesh jīv vinā nathī. ।। 1p।।
Page 327 of 655
PDF/HTML Page 382 of 710
single page version
326 ] [ mokṣhashāstra
pradeshanā saṅkoch ane vistār dvārā jīv lokākāshanā asaṅkhyātādik bhāgomān rahe chhe.
(1) jem ek moṭā makānamān dīpak rākhavāthī teno prakāsh samasta makānamān phelāī jāy chhe ane te ja dīpakane ek nānā ghaḍāmān rākhavāthī teno prakāsh temān saṅkuchit thāy chhe; tem jīv paṇ moṭun ke nānun je sharīr pāme chhe temān teṭalo ja vistr̥ut ke saṅkuchit thaī rahī jāy chhe; parantu kevaḷīnā pradesho samudghāt avasthāmān sampūrṇa lokākāshamān vyāpta thaī jāy chhe ane siddha avasthāmān antim sharīrathī kanīk nyūn rahe chhe.
(2) moṭāmān moṭun sharīr svayambhūramaṇ samudranā mahāmachchhanun chhe ke je 1000 yojan lāmbun chhe. nānāmān nānun sharīr (-aṅgulanā asaṅkhyātamā bhāg pramāṇ) labdhaparyāptak sūkṣhma nigodanun chhe ke je ek shvāsamān aḍhār vakhat janme chhe tathā mare chhe.
(3) jīv svabhāvathī amūrtik chhe paṇ anādithī karma sāthe ekakṣhetrāvagāh sambandh chhe ane e rīte nānān-moṭān sharīr sāthe jīvane sambandh rahe chhe. sharīrane anusār jīvanā pradeshono saṅkoch-vistār thāy chhe, evo nimitta-naimittikasambandh chhe.
(4) prashnaḥ– dharmādik chhaye dravyone paraspar pradeshonun anupraveshan hovāthī ekatā prāpta thāy chhe ke kem?
uttaraḥ– temane ekatā prāpta thatī nathī. paraspar atyant milāp thavā chhatān paṇ dravyo potapotānā svabhāvane chhoḍatān nathī. kahyun chhe keḥ- “chhaye dravyo paraspar pravesh kare chhe, ekabījāne avakāsh āpe chhe ane nitya meḷāp hovā chhatān potapotānā svabhāvane chhoḍatān nathī” [pañchāstikāy gāthā 7]. dravyo palaṭī paraspar ek thāy nahi, kem ke teomān pradeshe bhed chhe, svabhāve bhed chhe ane lakṣhaṇe bhed chhe.
(pa) 12 thī 16 sudhīnān sūtro-dravyonā avagāh sambandhamān sāmānya- visheṣhātmak eṭale ke anekāntasvarūpane kahe chhe. ।। 16।।
Page 328 of 655
PDF/HTML Page 383 of 710
single page version
a. pa sūtra 17 ] [ 327 dharma ane adharmadravyano jīv–pudgal sātheno visheṣh sambandh
गतिस्थित्युपग्रहो धर्माधर्मयोरुपकारः।। १७।।
jīv ane pudgalone gati tathā sthitimān sahāyakatā te [dharmādharmayoḥ upakāraḥ] kramathī dharma ane adharmadravyano upakār chhe.
(1) upakār, sahāyakatā, upagrahano viṣhay 17 thī 22 sudhīnān sūtromān līdho chhe; te judān judān dravyonun judān judān prakāranun nimittapaṇun batāve chhe. upakār, sahāyakatā ke upagrahano artha ek dravya bījā dravyanun ‘bhalun’ kare evo thato nathī; kemake sūtra 20 mān jīvane duḥkh ane maraṇ thavāmān pudgaladravyano upakār chhe-em jaṇāvyun chhe; tyān em samajavun ke laukikamān koīne koīe sagavaḍatā āpyānun kalpavāmān āve chhe tyāre vyavahārabhāṣhāmān ek jīve bījāno upakār karyo-bhalun karyu em kahevāmān āve chhe, paṇ te mātra nimittasūchak bhāṣhā chhe. ek dravya potānā guṇ-paryāy chhoḍī shakatun nathī ne bījā dravyane āpī shakatun nathī. darekanā pradesho bījān dravyonā pradeshothī atyant bhinna chhe, ekabījānā kṣhetramān paramārthe pravesh karī shakatān nathī; ek dravyano bījā dravyamān trikāḷ abhāv chhe, tethī koī dravya bījā dravyane kharekhar lābh-nukasān karī shakatun nathī. ek dravyane potāne potānā kāraṇe lābh-nukasān thayun tyāre bījun kyun dravya te vakhate nimittarūp hājar hatun-te sūchavavā māṭe ‘upakār’ shabda sūtra 17 thī 22 sudhīmān vāparyo chhe. (ā bābatamān adhyāy 1 sūtra 14nī nīche je ṭīkā āpī chhe te tathā ā adhyāyanā sūtra 22nī ṭīkā chhe te ahīn vāñchavī.)
(2) ā sūtra dharma ane adharmadravyanun lakṣhaṇ kahe chhe. (3) upagrah, nimitta, apekṣhā, kāraṇ, hetu-e badhān ‘nimitta’ batāvavā māṭe paṇ vaparāy chhe. upakārano artha nimittakāraṇ thāy chhe. “koī kāryamān je nimitta hoy tene upakār kahe chhe.”
(juo, paṇḍit jayachandrakr̥ut ‘sarvārthasiddhi vachanikā’ pā. 434. ‘arthaprakāshikā’ sūtra 19nī nīche ṭīkā-āvr̥utti pahelī pā. 306. āvr̥utti bījī sūratathī prakāshit pā. 202).
(4) prashnaḥ– dharma ane adharmadravya koīnā dekhavāmān āvatān nathī māṭe chhe ja nahi?
uttaraḥ– sarvagna vītarāge pratyakṣha dekhī kahyun chhe māṭe koīnā dekhavāmān āvatān nathī e kharun nathī. sarvagnane pratyakṣha hovāthī dharmādi dravyo pratyakṣha paṇ chhe. netrathī je
Page 329 of 655
PDF/HTML Page 384 of 710
single page version
328 ] [ mokṣhashāstra dekhāy nahi teno abhāv kahevo te vyājabī nathī. indriyanā grahaṇamān na āve teno abhāv mānasho to ghaṇī vastuono abhāv mānavo paḍashe. jem ke amuk peḍhīonā vaḍīlo, dūr āvelā desho, bhūtakāḷamān thayelā puruṣho, bhaviṣhyamān thanārā puruṣho e koī āṅkhathī dekhātā nathī tethī teno paṇ abhāv mānavo paḍashe; māṭe te dalīl barābar nathī. amūrtik padārthone chhadmastha anumānapramāṇathī nakkī karī shake chhe. ane tethī ahīn tenun lakṣhaṇ kahyun chhe. (ā adhikārane chheḍe chhaye dravyonī sābitī āpī chhe te vāñcho.)।। 17।।
ākāshano upakār chhe.
(1) je badhān dravyone rahevāne sthān āpe chhe tene ākāsh kahe chhe. ‘upakār’ shabdanun anusandhān āgaḷanā sūtrathī āve chhe.
(ra) avagāhaguṇ samasta dravyomān chhe topaṇ ākāshamān te guṇ sarvathī moṭo chhe, kem ke te sarva padārthane sādhāraṇ yugapad avakāsh āpe chhe. alokākāshamān avagāh hetu chhe paṇ tyān avagāh lenārān koī dravya nathī to ākāshano temān shun doṣh? ākāshano avagāh devāno guṇ tethī bagaḍī jāy nahi kem ke dravya potānā svabhāvane chhoḍe nahi.
(3) prashnaḥ– jīv-pudgal kriyāvāḷān chhe ane kriyāpūrvak avagāhane karavāvāḷāne avakāshadān devun e to ṭhīk chhe, paṇ dharmāstikāy, adharmāstikāy ane kālāṇu to kṣhetrāntaranī kriyārahit chhe ane ākāshanī sāthe nitya sambandharūp chhe tene ākāsh avakāshadān āpe chhe, em kem kaho chho?
uttaraḥ– upachārathī avakāshadān āpe chhe em kahevāy chhe. jem ākāsh gatirahit chhe topaṇ tene sarvagat kahevāmān āve chhe, tevī rīte upar jaṇāvelān dravyo gatirahit chhe topaṇ lokākāshamān tenī vyāpti chhe tethī ‘ākāsh tene avakāsh āpe chhe’ em upachār karavāmān āve chhe.
(4) prashnaḥ– ākāshamān avagāhanahetupaṇun chhe chhatān vajra vagerethī goḷā vagerenun tathā bhīntathī gāy vagerenun rokāvun kem thāy chhe?
Page 330 of 655
PDF/HTML Page 385 of 710
single page version
a. pa sūtra 19-20 ] [ 329
uttaraḥ– sthūḷ padārthone arasaparas vyāghāt thāy evo nimitta-naimittikasambandh chhe; tethī ākāshanā guṇane kāī dūṣhaṇ āvatun nathī. ।। 18।।
शरीरवाङ्मनःप्राणापानाः पुद्गलानाम्।। १९।।
[प्राणापानाः] shvāsochchhvās e pudgaladravyano upakār chhe arthāt sharīrādinī rachanā pudgalathī ja thāy chhe.
(1) upakār shabdano artha bhalun karavun evo na levo paṇ koī kāryamān nimitta hoy eṭalo levo. (juo, sūtra 17 nī ṭīkā)
(2) sharīramān kārmaṇasharīrano samās thāy chhe. vachan tathā man pudgalo chhe, e pāñchamā sūtranī ṭīkāmān batāvavāmān āvyun chhe. prāṇāpān pudgal chhe.
(3) ā sūtramān jaṇāvel sharīrādinun upādānakāraṇ pudgaladravya chhe ane nimittakāraṇ jīv chhe. havenā sūtramān jīv upādānakāraṇ ane pudgal nimittakāraṇ e prakār levāmān āvashe.
(4) bhāvaman labdhirūp tathā upayogarūp chhe. te ashuddhadravyārthikanaye jīvanī avasthā chhe. te bhāvaman paudgalikaman taraph jyāre valaṇ kare tyāre kārya kare chhe tethī nishchay (paramārtha, shuddha) naye te jīvanun svarūp nathī; nishchayanaye te paudgalik chhe.
(pa) bhāvavachan paṇ jīvanī avasthā chhe. te ashuddhadravyārthikanaye jīvanī chhe. tenā kāryamān pudgalanun nimitta hoy chhe tethī nishchayanaye jīvanī te avasthā nathī. te nishchayanaye jīvanun svarūp nathī tethī paudgalik chhe. jo te jīvano trikāḷī svabhāv hoy to ṭaḷe nahi, paṇ te bhāvavachanarūp avasthā jīvamānthī ṭaḷī shake chhe-e apekṣhā lakṣhamān rākhī tene paudgalik gaṇavāmān āve chhe.
(6) bhāvaman sambandhī adhyāy 2, sūtra 11 nī ṭīkā vāñchavī. tyān jīvanī vishuddhine bhāvaman kahyun chhe. te ashuddhadravyārthikanaye kahyun chhe em samajavun. ।। 19।।
[उपग्रहाः च] e paṇ pudgalano upakār chhe.
Page 331 of 655
PDF/HTML Page 386 of 710
single page version
330 ] [ mokṣhashāstra
paraspar upakār kare chhe. jem ke rākh kānsānā vāsaṇane, pāṇī lokhaṇḍane, sābu kapaḍānne.
(2) ‘upakār’ shabdano artha nimittamātra ja samajavo joīe, nahi to ‘duḥkh, maraṇādino upakār’ em nahi kahī shakāy.
chhe tem pudgalakr̥ut indriyo paṇ jīvane anya upakār (nimitta) paṇe chhe.
(4) sukhaduḥkhanun samvedan jīvane chhe, pudgal achetan-jaḍ chhe. tene sukh-duḥkhanun samvedan hoī shake nahi.
(pa) ā sūtramān jīv upādānakāraṇ chhe ane pudgal nimittakāraṇ chhe, āgalā sūtramān sharīrādinun pudgal upādānakāraṇ ane jīv nimittakāraṇ chhe em batāvavāmān āvyun hatun.
(6) nimitta upādānane kāī karī shakatun nathī. nimitta potāmān pūrepūrun kārya kare chhe ane upādān potāmān pūrepūrun kārya kare chhe. nimitta paradravyane kharekhar kāī asar kare chhe em mānavun te be dravyone ek mānavārūp khoṭo nirṇay chhe. ।। 20।।
(1) ek jīv bījāne sukhanun nimitta, duḥkhanun nimitta, jīvananun nimitta, maraṇanun nimitta, sevā, shushrūṣhā ādinun nimitta hoy chhe.
tethī ‘bhalun karavun’ evo teno artha nathī thato, paṇ nimittamātra chhe em samajavun.
(3) 20 mān sūtramān jaṇāvel sukh, duḥkh, jīvan, maraṇ sātheno sambandh batāvavā māṭe ‘उपग्रह’ shabda ā sūtramān vāparyo chhe.
(4) ‘sahāyak’ shabda vāparyo hoy tyān paṇ nimittamātra artha karavo. prerak ke aprerak game tevun nimitta hoy paṇ te paramān kāī karatun nathī-em ja samajavun;
Page 332 of 655
PDF/HTML Page 387 of 710
single page version
a. pa sūtra 22 ] [ 331 tathā te bhedo nimittanā prakāro batāve chhe. ā sūtramān ek jīv bījā jīvane prerakanimitta hoy chhe em sūchave chhe. sūtra 17-18 mān aprerakanimitta kahyun chhe. sūtra 19-20 mān pudgalanān nimitto jaṇāvyān chhe te paṇ aprerak chhe. ।। 21।।
वर्तनापरिणामक्रियाःपरत्वापरत्वे च कालस्य।। २२।।
paratva ane aparatva [कालस्य] e kāḷadravyano upakār chhe.
(1) sat avashya upakār sahit hovā yogya chhe, ane kāḷ sattāsvarūp chhe, māṭe teno shun upakār (nimittapaṇun) chhe te ā sūtramān jaṇāve chhe. (ahīn paṇ upakārano artha nimittamātra thāy chhe.)
(2) vartanāḥ- sarva dravyo pote potānā upādānakāraṇathī potānā paryāyanā utpādarūp varte temān bāhya nimittakāraṇ kāḷadravya chhe tethī vartanā kāḷanun lakṣhaṇ ke upakār kahevāy chhe.
pariṇāmaḥ- dravya potānā svabhāvane chhoḍayā vagar paryāyarūpe palaṭe (badale) te pariṇām chhe. dharmādi sarva dravyone agurulaghutvaguṇanā avibhāgapratichchhedarūp anant pariṇām (ṣhaṭguṇ hānivr̥uddhisahit) chhe; te ati sūkṣhmasvarūp chhe. jīvane upashamādi pāñch bhāvarūp pariṇām chhe ane pudgalane varṇādik pariṇām chhe tathā ghaṭādik anekarūp pariṇām chhe. dravyanā paryāy-pariṇatine pariṇām kahe chhe.
kriyāḥ- ek kṣhetrathī anya kṣhetre gaman karavun te kriyā chhe. te kriyā jīv tathā pudgal bannene hoy chhe; bījān chār dravyone kriyā hotī nathī.
paratvaḥ- jene ghaṇo kāḷ lāge tene paratva kahe chhe. aparatvaḥ- jene alpakāḷ lāge tene aparatva kahe chhe. ā badhān kāryonun nimittakāraṇ kāḷadravya chhe. te kāryo kāḷane batāve chhe māṭe vartanā-paratvādi kāḷanān lakṣhaṇ kahevāy chhe.
(3) prashnaḥ– pariṇām ādi chār bhed vartanānā ja chhe māṭe ek ‘vartanā’ kahevun joīe?
Page 333 of 655
PDF/HTML Page 388 of 710
single page version
332 ] [ mokṣhashāstra
uttaraḥ– kāḷ be prakāranā chheḥ nishchayakāḷ ane vyavahārakāḷ. temān vartanā te nishchayakāḷanun lakṣhaṇ chhe ane pariṇām ādi chār bhed chhe te vyavahārakāḷanān lakṣhaṇo chhe. e banne prakāranā kāḷ ā sūtramān batāvyā chhe.
(4) vyavahārakāḷ jīv-pudgalanān pariṇāmathī pragaṭ thāy chhe. te vyavahārakāḷanā traṇ prakār chhe-bhūt, vartamān ane bhaviṣhya. lokākāshanā ekek pradeshe ekek bhinna bhinna asaṅkhyāt kālāṇu dravya chhe. te paramārthakāḷ-nishchayakāḷ chhe. te kālāṇu pariṇatirūp varte chhe.
paradravyanī pariṇatirūp koī dravya vartatun nathī, pote potānī pariṇatirūp ja darek dravya varte chhe. paradravya to bāhya nimitta hoy chhe; koī dravya bījā dravyanā kṣhetramān praveshatun nathī. (eṭale ke nimitta parane kāī karī shakatun nathī) ā sūtro nimitta- naimittikasambandh batāve chhe. dharma, adharma, ākāsh, pudgal, jīv ane kāḷanān par sātheno nimittasambandh batāvanārān lakṣhaṇo temān kahyān chhe.
(6) prashnaḥ– “kāḷ vartāvanāro chhe,” em kahetān temān kriyāvānapaṇun prāpta thāy chhe? (arthāt kāḷ paradravyane pariṇamāve chhe em teno artha thaī jāy chhe?)
uttaraḥ– te dūṣhaṇ āvatun nathī. nimittamātramān hetunun kathan (vyapadesh) karavāmān āve chhe, (upādānakāraṇamān nahi). jem ‘shiyāḷāmān aḍāyānnī agni shiṣhyane bhaṇāve chhe’-em kathan karavāmān āve chhe; tyān shiṣhya potāthī bhaṇe chhe, paṇ agni (tāp) hājar chhe tethī ‘te bhaṇāve chhe’ em upachārathī kathan karavāmān āve chhe. ā pramāṇe padārthone vartāvavāmān kāḷanun hetupaṇun chhe; te hājar hovāthī upachārathī kahevāy chhe. bījān pāñch dravyo hājar chhe paṇ temane vartanāmān nimitta paṇ kahī shakāy nahi kemake temān te prakāranun hetupaṇun nathī. ।। 22।।
[पुद्गलाः] pudgaladravyo chhe.
Page 334 of 655
PDF/HTML Page 389 of 710
single page version
a. pa sūtra 23 ] [ 333 ane te darekamān chār lakṣhaṇo chhe; koīmān paṇ chārathī ochhān nathī em samajāvyun.
(ra) sūtra 19-20 mān pudgalonun jīv sāthenun nimittapaṇun batāvyun hatun ane ahīn pudgalanun tadbhūt (upādān) lakṣhaṇ batāve chhe. jīvanun tadbhūtalakṣhaṇ upayog adhyāy 2 sūtra 8 mān batāvavāmān āvyun hatun, ane ahīn pudgalanān tadbhūtalakṣhaṇo kahyān chhe.
(3) e chār guṇonā paryāyanā bhedo nīche pramāṇe chheḥ- sparshaguṇanā āṭh paryāyo– (1) snigdha, (2) rukṣha, (3) shīt, (4) uṣhṇa, (pa) haḷavo, (6) bhāre, (7) sumvāḷo ane (8) karkash.
rasaguṇanā pāñch paryāyo– (1) khāṭo, (2) mīṭho, (3) kaḍavo, (4) kaṣhāyelo ane (pa) tīkho. e pāñchamānthī ek kāḷamān ek rasaparyāy paramāṇumān pragaṭ hoy chhe.
gandhaguṇanā be paryāyo– (1) sugandh ane (2) durgandh. e bemānthī ek kāḷamān ek gandhaparyāy pragaṭ hoy chhe.
varṇaguṇanā pāñch paryāyo– (1) kāḷo, (2) līlo, (3) pīḷo, (4) lāl ane (pa) saphed. e pāñchamānthī ek kāḷamān ek varṇaparyāy paramāṇune pragaṭ hoy chhe.
e pramāṇe chār guṇanā kul vīsh paryāyo chhe. darek paryāyanā be, traṇ, chārathī māṇḍīne saṅkhyāt, asaṅkhyāt ane anant bhed paḍe chhe.
(4) koī kahe chhe ke ‘pr̥ithvī, jaḷ, agni tathā vāyunā paramāṇuomān jātibhed chhe.’ paṇ e kathan yathārtha nathī. pudgal badhāy ek jātinā chhe. chārey guṇ darekamān hoy chhe ane pr̥ithvī ādi anekarūpe tenā pariṇām chhe. pāṣhāṇ ane lākaḍārūp je pr̥ithvī chhe te agnirūpe pariṇame chhe. agni, kājaḷ, rākhādi pr̥ithvīrūpe pariṇame chhe. chandrakāntamaṇi pr̥ithvī chhe tene chandra sāme rākhatān te pāṇīrūpe pariṇame chhe. sūryakāntamaṇi pr̥ithvī chhe tene sūrya sāme rākhatān te agnirūpe pariṇame chhe. jaḷ, motī, namak ādi pr̥ithvīrūpe ūpaje chhe. jav nāmanun anāj (ke je pr̥ithvīnī jāt chhe) tenā bhakṣhaṇathī vāyu ūpaje chhe, kemake pr̥ithvī, jaḷ, agni ane vāyu pudgaladravyanā ja vikār (-paryāy) chhe.
(pa) prashnaḥ– ā adhyāyanā pāñchamā sūtramān pudgalanun lakṣhaṇ rūpīpaṇun kahyun chhe chhatān ā sūtramān pudgalanān lakṣhaṇo pharīne shā māṭe kahyān?
uttaraḥ– ā adhyāyanā chothā sūtramān dravyonī visheṣhatā batāvavā nitya, avasthit ane arūpī em kahyun hatun ane tethī pudgalone amūrtikapaṇun āvī paḍe;
Page 335 of 655
PDF/HTML Page 390 of 710
single page version
334 ] [ mokṣhashāstra tenā nirākaraṇ māṭe pāñchamun sūtra kahyun hatun ane ā sūtra to pudgalonun svarūp batāvavā māṭe kahyun chhe.
(6) ā adhyāyanā pāñchamā sūtranī ṭīkā ahīn vāñchavī. (7) vidāraṇādi kāraṇe je tūṭe-phūṭe chhe tathā sanyoganā kāraṇe je vadhe chhe- upachit thāy chhe tene pudgalanā svabhāvanā gnātā jinendra pudgal kahe chhe.
(8) prashnaḥ– līlo raṅg keṭalāk raṅgonā meḷāpathī thāy chhe māṭe raṅganā je pāñch bhed batāvyā chhe te mūḷ bhed kem ṭhare?
uttaraḥ– mūḷ sattānī apekṣhāe ā bhedo kahevāmān āvyā nathī paṇ paraspar sthūḷ antaranī apekṣhāe kahyā chhe. rasādi sambandhamān em ja samajavun. raṅg vagerenī niyat saṅkhyā nathī. (tattvārthasār pā. 1pa8.)।। 23।।
शब्दबन्धसौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमश्छायातपाद्योतवन्तश्च।। २४।।
sūkṣhmatā, [स्थौल्य] sthūḷatā, [संस्थान] sansthān (ākār), [भेद] bhed, [तमस्] andhakār, [छाया] chhāyā, [आतप] ātap ane [उद्योतवन्तः च] udyotādivāḷān paṇ hoy chhe arthāt te paṇ pudgalanā paryāyo chhe.
(1) ā avasthāomānthī keṭalīk paramāṇu ane skandh bannemān hoy chhe, keṭalīk skandhamān hoy chhe.
(2) shabda be prakāre chhe-bhāṣhātmak ane abhāṣhātmak. temānthī bhāṣhātmak be prakāre chhe-akṣhararūp ane anakṣhararūp. temān akṣhararūp bhāṣhā sanskr̥it ane deshabhāṣhārūp chhe. te banne shāstrane pragaṭ karanārī tathā manuṣhyane vyavahāranun kāraṇ chhe. anakṣhararūp bhāṣhā be indriyathī chār indriyavāḷā tathā keṭalāk pañchendriy jīvone hoy chhe te ane atishayarūp gnānane prakāshavānun kāraṇ kevaḷī bhagavānano divyadhvani-e samasta anakṣharātmak bhāṣhā chhe; puruṣh nimitta chhe tethī te prāyogik chhe.
abhāṣhātmak shabda paṇ be prakāre chhe-ek prāyogik, bījo vaisrasik. je shabda ūpajavāmān puruṣh nimitta hoy te prāyogik chhe; puruṣhanī apekṣhā rahit svābhāvikapaṇe
Page 336 of 655
PDF/HTML Page 391 of 710
single page version
a. pa sūtra 24 ] [ 33p ūpaje te vaisrasik chhe; jemake meghagarjanādi. prāyogik bhāṣhā chār prakāre chhe-tat, vitat, ghan ane suṣhir. chāmaḍānā ḍhol, nagārādikathī ūpaje te tat chhe. tāravāḷī vīṇā, sitār, tamburādikathī ūpaje te vitat chhe. ghaṇṭ vagere vagāḍavāthī ūpaje te ghan chhe. vānsaḷī, shaṅkhādithī ūpaje te suṣhir chhe.
je kānathī sambhaḷāy tene shabda kahe chhe. mukhathī utpanna thāy te bhāṣhātmak shabda chhe. be vastunā āghātathī utpanna thāy te abhāṣhātmak shabda chhe. abhāṣhātmak shabda utpanna thavāmān prāṇī tathā jaḍapadārtha banne nimitta chhe. je kevaḷ jaḍapadārthonā āghātathī utpanna thāy te vaisrasik chhe. prāṇīonun jene nimitta hoy chhe tene prāyogik kahe chhe.
mukhathī nīkaḷatā shabda, akṣhar, pad, vākyarūp chhe, tene sākṣhar bhāṣhātmak kahe chhe-tene varṇātmak paṇ kahe chhe.
bhagavān tīrthaṅkarane sarva pradeshothī je nirakṣhar dhvani nīkaḷe chhe tene anakṣhar bhāṣhātmak kahevāy chhe; tene dhvani-ātmak paṇ kahevāy chhe.
bandhaḥ– be prakāre chhe-vaisrasik ane prāyogik. puruṣhanā yatnanī apekṣhārahit je bandh thāy te vaisrasik chhe. te vaisrasik be prakāre chhe-(1) ādimān, (2) anādimān. temān snigdha-rukṣhādinā kāraṇe vījaḷī, ulkāpāt, vādaḷān, āg, indradhanuṣhādi thāy te ādimān vaisrasik bandh chhe. pudgalano anādimān bandh mahāskandh vagere chhe. (amūrtik padārthamān paṇ vaisrasik anādimān bandh upachārathī kahevāmān āve chhe. te dharma, adharma tathā ākāshano chhe ane amūrtik ane mūrtik padārthano anādimān bandh-dharma, adharma, ākāsh ane jagadvyāpī mahāskandhano chhe.)
puruṣhanī apekṣhāsahit thāy te prāyogik bandh chhe. tenā be prakār chhe. -(1) ajīvaviṣhay, (2) jīvājīvaviṣhay; lākhano-lākaḍāno bandh te ajīvaviṣhay prāyogik bandh chhe. jīvano karma ane nokarma bandh te jīvājīvaviṣhay prāyogik chhe.
sūkṣhma–be prakāre chheḥ- (1) antya, (2) āpekṣhik. paramāṇu antya sūkṣhma chhe. āmaḷāthī bor sūkṣhma, te āpekṣhik sūkṣhma chhe.
sthūḷ–be prakāre chheḥ- (1) antya (2) āpekṣhik. jagadvyāpī mahāskandh te antya sthūḷ chhe; tenāthī bījo koī skandh moṭo nathī. bor, āmaḷun vagere āpekṣhik chhe.
sansthānaḥ– ākr̥utine sansthān kahe chhe. tenā be prakār chheḥ- (1) itthanlakṣhaṇ sansthān, (2) anitthanlakṣhaṇ sansthān. temān goḷ, trikoṇ, choras, lāmbun, pahoḷun,
Page 337 of 655
PDF/HTML Page 392 of 710
single page version
336 ] [ mokṣhashāstra parimaṇḍalarūp e itthanlakṣhaṇ sansthān chhe; vādaḷān vagere jenī koī khās ākr̥uti nathī, te anitthanlakṣhaṇ sansthān chhe.
bhed–chha prakāre chhe; (1) utkar, (2) chūrṇa, (3) khaṇḍ, (4) chūrṇikā, (pa) pratar, (6) anuchaṭan. karavatādi vaḍe kāṣhṭhādinun vidāraṇ te utkar chhe. jav, ghaun, bājarāno loṭ, kaṇak ādi te chūrṇa chhe. ghaḍā vagerenā kaṭakā te khaṇḍ chhe. aḍad, mag, chaṇā, choḷā ādinī dāḷ te chūrṇikā chhe. abarakh vagerenā paḍ ūkhaḍe te pratar chhe. tapāyamān loḍhāne ghaṇ vagerethī ghāt karatān je taṇakhā (phulīṅg) ūḍe te anuchaṭan chhe.
andhakār–prakāshano virodhī te andhakār (-tam) chhe. chhāyā–prakāsh-ajavāḷāne ḍhāṅkanār te chhāyā chhe. te be prakāre chheḥ- (1) tadvarṇa pariṇit, (2) pratibimbasvarūp. raṅgīn kāchamānthī jotān jevo kāchano raṅg hoy tevun dekhāy te tadvarṇa pariṇati tathā darpaṇ, phoṭā ādimān pratibimb dekhāy te pratibimb svarūp chhe.
udyot–chandramā, chandrakāntamaṇi, dīvā ādino prakāsh te udyot chhe.
‘
pudgal vikāro chhe teno samāvesh karyo chhe.
uparanā bhedomān ‘sūkṣhma’ tathā ‘sansthān’ e be prakāro paramāṇu ane skandh bannemān āve chhe, bījā badhān skandhanā prakāro chhe.
(3) bījī rīte pudgalanā chha prakār chhe-1. sūkṣhma-sūkṣhma, 2. sūkṣhma, 3. sūkṣhmasthūḷ, 4. sthūḷasūkṣhma, pa. sthūḷ, 6. sthūḷasthūḷ.
1. sūkṣhmasūkṣhma–paramāṇu sūkṣhmasūkṣhma chhe. 2. sūkṣhma– kārmāṇavargaṇā sūkṣhma chhe. 3. sūkṣhmasthūḷ– sparsha, ras, gandh ane shabda te sūkṣhmasthūḷ chhe kem ke āṅkhathī dekhātān nathī māṭe sūkṣhma chhe ane chār indriyothī jaṇāy chhe māṭe sthūḷ chhe.
4. sthūḷasūkṣhma– chhāyā, paḍachhāyo vagere sthūḷasūkṣhma chhe. kem ke āṅkhathī dekhāy chhe māṭe sthūḷ chhe, hāthathī pakaḍātān nathī māṭe sūkṣhma chhe.
pa. sthūḷ– jaḷ, tel ādi sthūḷ chhe kemake chhedan, bhedan karavāthī chhūṭān paḍe chhe ane bhegān karavāthī maḷī jāy chhe.
Page 338 of 655
PDF/HTML Page 393 of 710
single page version
a. pa sūtra 2p ] [ 337
6. sthūḷasthūḷ-pr̥ithvī, parvat, kāṣhṭha vagere sthūḷasthūḷ chhe; teo chhūṭā karavāthī chhūṭān paḍe chhe paṇ maḷī shakatān nathī.
paramāṇu indriyagrāhya nathī topaṇ indriyagrāhya thavānī temān lāyakāt chhe. sūkṣhma skandhanun paṇ tem ja samajavun.
(4) shabdane ākāshano guṇ mānavo te bhūl chhe, kāraṇ ke ākāsh amūrtik chhe ane shabda mūrtik chhe; māṭe shabda ākāshano guṇ hoī shake nahi. shabdanun mūrtikapaṇun sākṣhāt chhe kem ke shabda karṇendriyathī grahaṇ thāy chhe, hastādithī tathā bhīnt ādithī rokāy chhe ane pavanādik mūrtik vastuthī teno tiraskār thāy chhe, dūr jāy chhe. shabda pudgaladravyano paryāy chhe tethī mūrtik chhe. e pramāṇasiddha chhe. pudgalaskandhanun paraspar bhīḍan thavāthī shabdaparyāy pragaṭ thāy chhe. ।। 24।।
(1) aṇu-jeno bījo vibhāg na thaī shake evā padgalane aṇu kahe chhe. pudgal mūḷ (Simple) dravya chhe.
skandh-be, traṇathī māṇḍīne saṅkhyāt, asaṅkhyāt ke anant paramāṇuonā piṇḍane skandh kahe chhe.
(2) skandh te pudgaladravyanī visheṣhatā chhe. temān sparsha guṇ hovānā kāraṇe teo skandharūpe pariṇame chhe. skandharūp kyāre thāy chhe te adhyāyanā sūtra 26-33-36- 37mān kahyun chhe ane kyāre skandharūp nathī thatā te sūtra 34-3p mān kahyun chhe.
(3) āvī visheṣhatā bījān koī dravyamān nathī kem ke bījān dravyo amūrtik chhe. ā sūtra milāp bābatamān dravyonun anekāntapaṇun batāve chhe.
(4) paramāṇu pote ja madhya ane pote ja ant chhe kem ke te ekapradeshī ane avibhāgī chhe. ।। 2p।।
Page 339 of 655
PDF/HTML Page 394 of 710
single page version
338 ] [ mokṣhashāstra
(maḷavāthī) athavā bhedasaṅghāt bannethī [उत्पद्यन्ते] pudgalaskandhonī utpatti thāy chhe.
(1) pudgaladravyanī vishiṣhṭatā āgalā sūtro batāvatān aṇu ane skandh be prakār batāvyā; tyāre skandhonī utpatti shī rīte thāy chhe te prashna ūṭhe chhe; tenā khulāsārūpe utpattinān traṇ kāraṇo jaṇāvyān. sūtramān dvivachan nahi vāparatān bahuvachan (संघातेभ्यः) vāparyun chhe, tethī bhed-saṅghātano trījo prakār vyakta thāy chhe.
(2) draṣhṭāntaḥ- ekaso paramāṇuno skandh chhe temānthī dash paramāṇu chhūṭān paḍī javāthī nevun paramāṇuno skandh banyo; e bhedanun draṣhṭānt chhe. temān (ekaso paramāṇunā skandhamān) dash paramāṇun maḷavāthī ekaso ne dash paramāṇuno skandh thayo; e saṅghātanun draṣhṭānt chhe. temān ja ekīsāthe dash paramāṇu chhūṭā paḍavāthī ane pandar paramāṇu maḷī javāthī ekaso ne pāñch paramāṇuno skandh thayo te bhed-saṅghātanun draṣhṭānt chhe. ।। 26।।
ane saṅghāt bannenā ekatrapaṇāthī utpanna thāy chhe, ekalā bhedathī nahi.
(1) prashnaḥ- chakṣhuindriyagochar na hoy evā skandh chakṣhugochar shī rīte thāy? uttarḥ- sūkṣhma skandhano bhed thāy ane te ja vakhate chakṣhuindriyagochar skandhamān te saṅghātarūp thāy eṭale te chakṣhugochar thaī jāy chhe. sūtramān ‘चाक्षुषः’ shabda vāparyo chhe teno artha chakṣhuindriyagochar thāy chhe. skandh netraindriyagochar ekalā bhedathī ke ekalā saṅghātathī thato nathī (juo, rājavārtik sūtra 28 nī ṭīkā, pān 391ḥ arthaprakāshikā. pā. 210).
Page 340 of 655
PDF/HTML Page 395 of 710
single page version
a. pa sūtra 29 ] [ 339
Chloride and Hydrochloric acid. The formula is:-CH4 + Cl2 = CH3Cl + HCl.
arthaḥ– saḍatā pāṇīmān thatā gesane ‘mārsha-ges’ kahe chhe. tenī gandh āvatī nathī, tem raṅg paṇ jaṇāto nathī paṇ te baḷī shake chhe. tene ek kalorīn nāmano ges ke je līlāshavāḷā pīḷā raṅgano chhe tenī sāthe bheḷavatān ek trījo netraindriyathī dekhāy tevo esiḍ padārtha thāy chhe tene methīl-kalorāiḍ ane hāiḍrokalorīk esiḍ kahe chhe. (iṅglish tattvārthasūtranī ā sūtra nīchenī ṭīkā).
(3) okisajan ane hāiḍrojan be vāyu chhe, banne netraindriyathī agochar skandho chhe. banneno milāp thatān netraindriyagochar jaḷ (pāṇī) thāy chhe. māṭe netraindriyagochar skandha thavā māṭe jemān milāp thāy te netraindriyagochar thavo ja joīe evo niyam nathī. ane sūtramān paṇ netraindriyagochar skandha joīe ja evun kathan nathī. sūtramān sāmānya kathan chhe. ।। 28।।
(1) vastusvarūp batāvanārān pāñch mahāsūtro ā adhyāyamān āpavāmān āvyān chhe. te sūtro 29-30-32-38 ane 42 chhe. temān paṇ ā sūtra mūḷ pāyārūp chhe; kemake koī paṇ vastu māṭe vichār karatān sau pahelān te chhe ke nahi te nakkī thavun joīe. māṭe jagatamān je je vastu hoy te ‘chhe’ rūpe (satrūpe) hovī ja joīe. je vastu hoy teno ja visheṣh vichār karavāno rahe chhe.
(2) ā sūtramān ‘dravya’ shabda vāparyo chhe te em sūchave chhe ke temān ‘dravyatva’ nāmano guṇ chhe, ke je shaktinā kāraṇe dravya sadā ekarūp na rahetān tenī hālato (paryāyo) nitya badalatī rahe chhe.
(3) have jyāre dravya nitya potapotāno paryāy badale chhe tyāre prashna e ūṭhe ke dravya badalāīne bījā dravyarūp thaī jāy ke kem? teno uttar ā sūtramān vāparavāmān āvelo ‘sat’ shabda āpe chhe. ‘sat’ shabda sūchave chhe ke dravyamān astitvaguṇ chhe ane te shaktinā kāraṇe dravyano kadī nāsh thato nathī.
Page 341 of 655
PDF/HTML Page 396 of 710
single page version
340 ] [ mokṣhashāstra
(4) tethī em siddha thayun ke dravyanā paryāy samaye samaye badale chhe topaṇ dravya trikāḷ ṭakī rahe chhe. ā siddhānt sūtra 30 tathā 38 mān āpyo chhe.
(pa) ‘chhe’ paṇun (astitva) jene hoy te dravya chhe. e rīte ‘astitva’ guṇ dvārā ‘dravya’ ne oḷakhī shakāy chhe. māṭe ‘सत्’ ne dravyanun lakṣhaṇ ā sūtramān kahyun chhe. jene jene astitva hoy te dravya chhe, em ā sūtra pratipādan kare chhe.
(6) ‘sat’ lakṣhaṇ vaḍe dravya oḷakhī shakāy chhe, em nakkī thayun. te uparathī be siddhānto nīkaḷyā ke dravyamān ‘prameyatva’ (gnānamān jaṇāvā lāyak-Knowable) evo guṇ chhe ane te dravya pote potāne jāṇanārun hoy athavā bījun dravya tene jāṇanārun hoy. jo em na hoy to ‘dravya chhe’ em nakkī thāy ja nahi; māṭe dravyamān ‘prameyatva’ nāmano guṇ chhe; ane dravya kān to jāṇanārun (chetan) hoy athavā nahi jāṇanārun (achetan) hoy. jāṇanārun dravya te ‘jīv’ chhe ane nahi jāṇanārun te ‘ajīv’ chhe, em paṇ siddha thāy chhe.
jo dravya arthakriyā na kare to te kārya vagaranun thāy eṭale ke te phogaṭanun thāy, paṇ phogaṭanun (potānun kārya vagaranun) koī dravya hoy ja nahi. tethī darek dravyamān ‘vastutva’ nāmano guṇ chhe, em siddha thayun.
(8) vaḷī potapotānī kriyā kare to ja vastu kahevāy. tethī ek dravya bījā dravyanun kāī karī shake nahi em siddha thayun.
(9) vaḷī, je dravya hoy tenun dravyapaṇun-guṇapaṇun je prakāre hoy te prakāre kāyam rahīne pariṇame, paṇ bījāmān pravesh karī shake nahi; evā guṇane ‘aguruladhutva’ guṇ kahe chhe. e shaktinā kāraṇe dravyanī dravyatā kāyam rahe arthāt ek dravya bījā dravyarūpe na pariṇame, ane ek guṇ bījā guṇarūpe na pariṇame tathā ek dravyanā anek (-anant) guṇ vikharāīne judā judā na thaī jāy.
(10) e rīte darek dravyamān sāmānya guṇo ghaṇā hoy chhe paṇ mukhyapaṇe chha sāmānya guṇo chhe; temanān nām-1. astitva (je ā sūtramān ‘सत्’ shabda dvārā spaṣhṭapaṇe jaṇāvel chhe), 2. vastutva, 3. dravyatva, 4. prameyatva, pa. aguruladhutva ane 6. pradeshatva.
(11) pradeshatva guṇanī evī vyākhyā chhe ke je shaktinā kāraṇe dravyano koī ne koī ākār avashya hoy ja.
Page 342 of 655
PDF/HTML Page 397 of 710
single page version
a. pa sūtra 29 ] [ 341 vaḍe dravyanun hovāpaṇun nakkī thāy chhe. jo dravya hoy to ja bījā guṇo hoī shake, māṭe ‘सत्’ ne ahīn dravyanun lakṣhaṇ kahyun chhe.
(13) darek dravyanān visheṣh lakṣhaṇo pūrve kahevāmān āvyā chhe. te nīche mujab chhe-(1) jīv-adhyāy 2, sū. 1 tathā 8. (2) ajīvanā pāñch prakāramānthī pudgal- adhyāy pa, sūtra 23. dharma ane adharma-adhyāy pa, sūtra 17. ākāsh-adhyāy pa, sūtra 18. ane kāḷ-adhyāy pa, sūtra 22.
jīv tathā pudgalanī vikārī avasthāno nimitta-naimittik sambandh ā adhyāyanā sūtra 19-20-21-24-2p-ra6-27-28-33-3p-36-37-38 mān āpyo chhe; temān jīvano ekabījā vachcheno sambandh gāthā 20 mān batāvyo. jīvano pudgal sātheno sambandh sūtra 19-20 mān batāvyo. pudgalano paraspar sambandh bākīnān sūtromān jaṇāvyo.
thayun; teno artha e thayo ke te svapaṇe chhe ane parapaṇe nathī. ‘asti’ paṇun pragaṭapaṇe ane ‘nāsti’ paṇun garbhitapaṇe ā sūtramān kahī em jaṇāvyun ke dravya pote potāthī ane par parapaṇe hovāthī ek dravya pote potānun badhun karī shake paṇ bījā dravyanun kadī kāī karī shake nahi. ā siddhāntanun nām ‘anekānt’ chhe ane te ā adhyāyanā sūtra 32 mān jaṇāvyo chhe.
apekṣhā nahi rākhatun hovāthī te svatantra chhe. ।। 29।।
sat chhe.
ne sarvathā kūṭastha-kadī na badale tevun māne chhe; keṭalāk ‘sat’ ne gnānagochar nathī em kahe chhe; tethī ‘sat’ nun kharun trikāḷī abādhit svarūp ā sūtramān kahyun chhe.
(2) darek vastunun svarūp ‘ṭakīne badalavun’ evun chhe, tene īṅglishamān Permanancy With a Change (badalavā sāthe kāyamapaṇun) kahe chhe. tene bījī rīte em paṇ kahe chhe ke No substance is destroyed, every substance changes its form
Page 343 of 655
PDF/HTML Page 398 of 710
single page version
342 ] [ mokṣhashāstra (koī vastu nāsh pāmatī nathī, darek vastu potānī avasthā badale chhe.)
(3) utpād-chetan athavā achetan dravyamān koī avasthānun pragaṭ thavun te utpād chhe. pratyek utpād thatān pūrva kāḷathī chālyo āvato je svabhāv ke svajāti chhe te kadī chhūṭī shakatā nathī.
vyay-svajāti yāne mūḷ svabhāv te naṣhṭa thayā vagar je chetan tathā achetan dravyamān pūrva avasthāno vināsh (utpādanā samaye ja) thavo te vyay chhe.
dhrauvya-anādi-anantakāḷ kāyam ṭakī rahevāno mūḷ svabhāv ke jeno vyay ke utpād thato nathī tene dhrauvya kahe chhe. (juo, tattvārthasār-adhyāy 3 gāthā 6 thī 8.)
(4) dhrauvyanī vyākhyā sarvārthasiddhimān ā sūtranī ṭīkāmān pā. 10p mān sanskr̥itamān nīche āpī chheḥ-
ध्रुवः”।।
arthaḥ– anādi pāriṇāmikasvabhāv vaḍe vyay tathā utpādanā abhāvathī dhruv rahe chhe-sthir rahe chhe te dhruv chhe.
(pa) ā sūtramān satnun anekāntapaṇun batāvyun chhe. joke trikāḷ apekṣhāe sat ‘dhruv’ chhe topaṇ samaye samaye navo paryāy utpanna thāy chhe ane jūno paryāy vyay pāme chhe eṭale ke dravyamān samāī jāy chhe, vartamān kāḷanī apekṣhāe abhāvarūp thāy chhe-ā rīte kathañchit nityapaṇun ane kathañchit anityapaṇun te dravyanun anekāntapaṇun chhe.
(6) ā sūtramān paryāyanun paṇ anekāntapaṇun batāvyun chhe. utpād te astirūp paryāy chhe ane vyay te nāstirūp paryāy chhe. potāno paryāy potāthī thāy ane parathī thāy nahi em ‘utpād’ thī batāvyun. potānā paryāyanī nāsti-abhāv paṇ potāthī ja thāy chhe, parathī thāy nahi. “darek dravyano utpād ane vyay svatantra te te dravyathī chhe” em jaṇāvī dravya, guṇ tathā paryāyanī svatantratā jāher karī-paranun asahāyakapaṇun jaṇāvyun.
(7) dharma (-shuddhatā) ātmāmān dravyarūpe trikāḷ bharapūr chhe, anādithī jīvane paryāyarūpe dharma pragaṭ thayo nathī, paṇ jīv jyāre paryāyamān dharma vyakta kare tyāre te vyakta thāy chhe em ‘utpād’ shabda vāparī batāvyun ane te ja vakhate vikārano vyay thāy chhe, em ‘vyay’ shabda vāparī batāvyun. te avikārī bhāv pragaṭ thavāno ane
Page 344 of 655
PDF/HTML Page 399 of 710
single page version
a. pa sūtra 30 ] [ 343 vikārī bhāv javāno lābh trikāḷ ṭakanār evā dhruv dravyane prāpta thāy chhe em ‘dhrauvya’ shabda chhello mūkī batāvyun.
jem ke daṇḍayukta daṇḍī. ām hovāthī utpād, vyay ane dhrauvya dravyathī bhinna hovānun samajāy chhe, eṭale ke dravyanān utpād, vyay ane dhrauvyano dravyamān abhāv āve chhe teno shun khulāso chhe?
sārayukta stambh. ahīn ‘युक्तं’ shabda abhedanayathī kahyo chhe. ‘युक्तं’ shabda ahīn ekamekatārūp arthamān em samajavun.
(9) sat svatantra ane svasahāyak hovāthī utpād ane vyay paṇ darek dravyamān svatantrapaṇe thāy chhe.
prashnaḥ– jīvamān thato vikārī paryāy parādhīn kahevāmān āve chhe tenun shun kāraṇ?
uttaraḥ– vikārī paryāy jīv pote svatantrapaṇe potānā puruṣhārtha vaḍe kare tyāre thāy chhe. jo tem mānavāmān na āve to dravyanun lakṣhaṇ ‘sat’ sābit thāy nahi ane tethī dravyano nāsh thāy. jīv pote svatantrapaṇe potānā bhāvamān parane ādhīn thāy chhe, tethī vikārī paryāyane parādhīn kahevāmān āve chhe. ‘paradravya jīvane ādhīn kare chhe tethī vikārī paryāy thāy chhe’ em mānavun te nyāyasar nathī.
prashnaḥ– “paratun dravyakarmanun jor hoy tyāre to karmo jīvane ādhīn karī le chhe kem ke karmamān mahān shakti chhe.” shun te mānyatā sāchī chhe?
uttaraḥ– nā, tem nathī. darek dravyanun jor ane shakti tenā svakṣhetramān rahe chhe. karmanī shakti jīvamān jaī shake nahi tethī karmo jīvane kadī paṇ ādhīn karī shake nahi. ā niyam shrī samayasāranāṭakamān āpavāmān āvyo chhe. te upayogī hoī ahīn āpavāmān āve chhe-
Page 345 of 655
PDF/HTML Page 400 of 710
single page version
344 ] [ mokṣhashāstra
arthaḥ– koī koī mūrkha em kahe chhe ke ātmāmān rāg-dveṣh bhāv pudgalanī jabarajastīthī thāy chhe. 62. vaḷī te kahe chhe ke pudgalakarmarūp pariṇamananā udayamān jeṭalun jeṭalun jor kare chhe teṭalī teṭalī bāhulyatāthī rāg-dveṣhapariṇām thāy chhe. 63.
arthaḥ– upar je rīt kahī te to viparīt (ūndho) pakṣha chhe. je koī tene grahe ke shraddhe te jīvane rāg, dveṣh ane moh kadī bhinna thāy ja nahi. shrīguru kahe chhe ke jīvane pudgalano saṅg sadā (anādino) rahe, to pachhī sahaj shuddha pariṇamanano avasar ja kadī jīvane maḷe ja nahi. māṭe chaitanyanā bhāv karavāmān chetan rājā ja samartha chhe; te potāthī mithyātvadashāmān rāg-dveṣharūp thāy chhe ane samyaktvadashāmān shivabhāv eṭale samyagdarshan-gnān-chāritrarūp thāy chhe.
2. karmano uday jīvane kāī asar karī shakato nathī eṭale ke nimitta upādānane kāī karī shaktun nathī. indriyonā bhogo, lakṣhmī, sagā-sambandhī ke makānādi sambandhe paṇ te ja niyam chhe. ā niyam shrī samayasār-nāṭakanā sarvavishuddhadvāramān nīche pramāṇe āpyo chhe-
tākau mūl prerak kahahun tum kaun hai।
kidhaun dhan kidhaun parijan kidhaun bhaun hai।।
sabanikau sadā asahāī parinaun hai।