Page 346 of 655
PDF/HTML Page 401 of 710
single page version
a. pa sūtra 31 ] [ 34p
rāgadoṣh moh mr̥uṣhā madirā achaun hai।। 61।।
arthaḥ– shiṣhya kahe chheḥ- svāmī! rāgadveṣhapariṇāmanun mūḷ prerak koṇ chhe te tame kaho. pudgalakarma ke indriyono bhog ke dhan ke gharanā māṇaso ke makān?
shrīguru samādhān kare chhe ke chhae dravyo potapotānā svarūpamān sadā asahāy pariṇame chhe. koī dravyanun koī dravya kadī paṇ prerak nathī. rāg-dveṣhanun kāraṇ mithyātvarūpī madirānun pān chhe. ।। 30।।(samayasār nāṭak. pā. 3pa1)
(1) je pahelān samaye hoy te ja bījā samaye hoy tene tadbhāv kahe chhe; te nitya hoy chhe. avyay = avināshī.
(2) dravyanun svarūp ‘nitya’ chhe em ā adhyāyanā chothā sūtramān kahyun chhe. tenī vyākhyā ā sūtramān āpī chhe.
(3) pratyabhignānanā hetune tadbhāv kahe chhe. jem ke dravyane pahelā samayamān dekhyā pachhī bījā ādi samayomān dekhavāthī “ā te ja chhe ke jene pahelān dīṭhun hatun” evun joḍarūp gnān chhe te dravyanun nityapaṇun jaṇāve chhe; parantu ā nityatā kathañchit chhe, kem ke te sāmānyasvarūpanī apekṣhāe hoy chhe. paryāyanī apekṣhāe dravya anitya chhe. e rīte ā jagatamān badhān dravyo nityānityarūp chhe. e pramāṇadraṣhṭi chhe.
(4) ātmāmān sarvathā nityatā mānavāthī manuṣhya, narakādirūp sansār tathā sansārathī atyant chhūṭavārūp mokṣha banī shakashe nahi. sarvathā nityatā mānavāthī sansārasvarūpanun varṇan ane mokṣha upāyanun kathan karavāmān virodhatā āve chhe; māṭe sarvathā nitya mānavun nyāyasar nathī. ।। 31।।
siddhi thāy chhe.
Page 347 of 655
PDF/HTML Page 402 of 710
single page version
346 ] [ mokṣhashāstra
(1) darek vastu anekāntasvarūp chhe, e siddhānt ā sūtramān syādvād dvārā kahyo chhe. nityatā ane anityatā paraspar viruddha dharmo hovā chhatān teo vastune nipajāvanārā chhe; tethī te darek dravyamān hoy ja. tenun kathan mukhya-gauṇapaṇe thāy chhe, kem ke badhā dharmo ekī sāthe kahī shakātā nathī. je vakhate je dharma siddha karavo hoy te vakhate tenī mukhyatā levāy chhe. te mukhyatā-pradhānatā-ne ‘arpit’ kahevāmān āve chhe ane te vakhate je dharma gauṇ rākhyā hoy tene ‘anarpit’ kahevāmān āve chhe. anarpit rākhel dharma te vakhate kahevāmān āvyā nathī topaṇ vastumān te dharmo rahelā chhe em gnānī jāṇe chhe.
(2) je vakhate dravyanī apekṣhāe dravyane nitya kahyun te ja vakhate te paryāyanī apekṣhāe anitya chhe. mātra te vakhate ‘anityatā’ kahī nathī paṇ garbhit rākhī chhe. tem ja jyāre paryāyanī apekṣhāe dravyane anitya kahyun te ja vakhate te dravyanī apekṣhāe nitya chhe, mātra te vakhate ‘nityatā’ kahī nathī; kāraṇ ke banne dharmo ekī sāthe kahī shakātā nathī.
(3) arpit ane anarpit kathanadvārā anekāntasvarūp
anekāntanī vyākhyā ā pramāṇe chhe-“ek vastumān vastupaṇānī nipajāvanārī paraspar viruddha be shaktionun prakāshavun te anekānta chhe.” jem ke je vastu sat chhe te ja asat chhe arthāt je asti chhe te ja nāsti chhe; je ek chhe te ja anek chhe; je nitya chhe te ja anitya chhe-vagere. (juo, samayasār-gujarātī pā. 488)
arpit ane anarpitanun svarūp samajavā māṭe ahīn keṭalāk draṣhṭāntonī jarūr chhe te nīche āpavāmān āve chheḥ-
1. ‘jīv chetan chhe’ em kahetān ‘jīv achetan nathī’ em temān svayam garbhitapaṇe āvī gayun. āmān ‘jīv chetan chhe’ e kathanaarpit thayun ane ‘jīv achetan nathī’ e kathan anarpit thayun.
2. ‘ajīv jaḍ chhe’ em kahetān ‘ajīv chetan nathī’ em temān svayam garbhitapaṇe āvī gayun. āmān pahelun kathan arpit chhe ane temān ‘ajīvachetan nathī’ e bhāv anarpitapaṇe āvī gayo eṭale ke kahyā vinā paṇ temān garbhit chhe-em samajī levun.
3. ‘jīv potānān dravya-kṣhetra-kāḷ-bhāve sat chhe’ em kahetān temān kahyā vagar
Page 348 of 655
PDF/HTML Page 403 of 710
single page version
a. pa sūtra 32 ] [ 347 paṇ ‘jīv par dravya-kṣhetra-kāḷ-bhāve asat chhe’ em āvī gayun chhe. pahelun kathan ‘arpit’ ane bījun ‘anarpit’ chhe.
4. ‘jīv dravye ek chhe’ em kahetān jīv guṇ ane paryāye anek chhe’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ ane bījun ‘anarpit’ chhe.
pa. ‘jīv dravye-guṇe nitya chhe’ em kahetā ‘jīv paryāye anitya chhe’ em āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit chhe.
em temān avī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
7. ‘jīv potānā dravya-guṇ-paryāyathī abhinna chhe’ em kahetān ‘jīv par dravyo, tenā guṇo ane paryāyothī bhinna chhe’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
8. ‘jīv potānā paryāyano kartā thaī shake’ em kahetān jīv par dravyanun kāī karī shake nahi’ eṇ temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
9. ‘darek dravya potānā paryāyanun bhoktā thaī shake’ em kahetān ‘koī dravya paranun bhoktā na thaī shake’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe, ane bījun ‘anarpit’ chhe.
10. ‘karmano vipāk karmamān āvī shake’ em kahetān ‘karmano vipāk jīvamān āvī shake nahi’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
11. ‘samyagdarshan-gnān-chāritranī ekatā te mokṣhamārga chhe’ em kahetā ‘puṇya, pāp, āsrav, bandh te mokṣhamārga nathī’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
12. ‘sharīr par dravya chhe’ em kahetān ‘jīv sharīranī koī kriyā karī shake nahi, tene halāvī-chalāvī shake nahi, tenī sambhāḷ rākhī shake nahi ke tenun bījun kāī karī shake nahi temaj sharīranī kriyāthī jīvane sukh-duḥkh thāy nahi’ em temān āvī gayun, pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
13. ‘nimitta paradravya chhe’ em kahetān ‘nimitta paradravyane kāī karī shake nahi, tene sudhārī ke bagāḍī shake nahi, mātra te anukūḷ sanyogapaṇe hoy’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
Page 349 of 655
PDF/HTML Page 404 of 710
single page version
348 ] [ mokṣhashāstra
14. ‘ghīno ghaḍo’ em kahetān ‘ghaḍo ghī-may nathī paṇ māṭīmay chhe. ghaḍo ghīno chhe e to mātra vyavahārakathan chhe’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
1p. ‘mithyātvakarmanā udayathī jīv mithyādraṣhṭi thāy chhe’ em kahetān ‘jīv te vakhatanī potānī ūndhī shraddhāne līdhe mithyādraṣhṭi thāy chhe, kharī rīte mithyātvakarmanā udayanā kāraṇe jīv mithyādraṣhṭi thato nathī; mithyātvakarmanā udayathī jīv mithyādraṣhṭi thāy chhe-e to vyavahārakathan chhe, kharekhar jīv pote mithyāshraddhārūpe pariṇamyo tyāre mithyādarshanakarmanān je rajakaṇo te vakhate pakavarūp thayān tenā upar nirjarāno ārop na āvatān udayano ārop āvyo’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
16. ‘jīv jaḍakarmanā udayathī agiyāramā guṇasthānakethī paḍayo’ em kahetān ‘jīv potānā puruṣhārthanī nabaḷāīthī paḍayo, jaḍakarma paradravya chhe tethī tenā udaye jīv paḍe nahi. paṇ jīv potānā puruṣhārthanī nabaḷāīthī je vakhate paḍayo te vakhate je jaḍakarmo pakavarūp thayān hatān tenā upar “uday” no ārop āvyo’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
17. ‘jīv pañchendriy chhe’ em kahetān ‘jīv chetanamay chhe paṇ jaḍ indriyomay nathī; pāñch indriyo jaḍ chhe teno tene mātra sanyog chhe’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
18. ‘nigodano jīv karmano uday mand thatān ūñche chaḍe chhe’ em kahetān ‘nigodano’ jīv pote potānā puruṣhārtha vaḍe mandakaṣhāy karatān chaḍe chhe, karma paradravya chhe tethī tenī avasthānā kāraṇe jīv chaḍī shake nahi’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
19. ‘karmanā udayathī jīv asanyamī thāy chhe kāraṇ ke chāritramohanā uday vinā tenī anupapatti chhe’ em kahetān ‘jīv potānā chāritraguṇanā vikārane ṭāḷato nathī tethī te asanyamī thāy chhe, te vakhate chāritramohanān karmo joke nirjarī jāy chhe topaṇ te vikāranā nimitte navān karma svayam bandhāy chhe tethī jūnān chāritramohanān karmo upar udayano ārop āve chhe’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
Page 350 of 655
PDF/HTML Page 405 of 710
single page version
a. pa sūtra 32 ] [ 349
20. ‘karmanā udayathī jīv ūrdhvalokamān, adholokamān ane tiryaklokamān jāy chhe kāraṇ ke ānupūrvi nāmanā karmanā uday vinā tenī anupapatti chhe’ em kahetān ‘jīvanī kriyāvatīshaktinī te vakhatanī tevī lāyakāt chhe tethī jīv ūrdhvalokamān, adholokamān ane tiryaklokamān jāy chhe, te vakhate tene anukūḷ ānupūrvi nāmakarmano uday sanyogapaṇe hoy chhe. karma paradravya chhe, tethī te jīvane koī jagyāe laī jaī shake nahi’ em temān āvī gayun. pahelun kathan ‘arpit’ chhe ane bījun ‘anarpit’ chhe.
uparanā draṣhṭānto dhyānamān rākhīne, shāstramān koī paṇ kathan karyun hoy tenā nīche mujab artho karavā-
pratham shabdārtha karīne te kathan kayā naye karyun chhe te nakkī karavun. temān je kathan je naye karyun hoy te kathan ‘arpit’ chhe em samajavun; ane siddhānt anusār, gauṇapaṇe bījā je bhāv temān garbhitapaṇe āvī jāy chhe te bhāv joke tyān shabdomān kahyā nathī topaṇ te bhāv paṇ garbhitapaṇe kahyā chhe em samajī levun; ā ‘anarpit’ kathan chhe. ā pramāṇe arpit ane anarpit banne paḍakhānne samajīne je jīv artha kare te ja jīvane pramāṇ ane nayanun satya gnān thāy. jo banne paḍakhān yathārtha na samaje to tenun gnān agnānarūpe pariṇamyun chhe tethī tenun gnān apramāṇ ane kunayarūp chhe. pramāṇane anekānt paṇ kahevāmān āve chhe.
anekānt paṇ samyak ekānt evā nijapadanī prāpti karāvavā sivāy bījā anya hetue upakārī nathī.
jagatanān chhae dravyo atyant nikaṭ ekakṣhetrāvagāharūpe rahyān chhe, te potapotāmān antarmagna rahelā potānā anant dharmonā chakrane chūmbe chhe-sparshe chhe topaṇ teo paraspar ekabījāne sparsha karatā nathī. jo ek dravya bījāne sparshe to te paradravyarūp thaī jāy ane pararūp thaī jāy to nīchenā doṣho āve-
doṣh chhe. jīv anādithī agnānadashāmān sharīrane, sharīranī kriyāne, dravya indriyone, bhāv indriyone
Page 351 of 655
PDF/HTML Page 406 of 710
single page version
3pa0 ] [ mokṣhashāstra tathā temanā viṣhayone potāthī ekarūp māne chhe te gney-gnāyak saṅkar doṣh chhe. ā sūtramān kahelā anekāntasvarūpane samajatān-eṭale ke jīv jīvarūpe chhe ane karmarūpe nathī tethī karma, indriyo, sharīr, jīvanī vikārī ane apūrṇa dashā te gney chhe paṇ jīvanun svarūp (gnān) nathī em samajī bhedavignān pragaṭ kare tyāre-gney-gnāyak saṅkar doṣh ṭaḷe chhe, arthāt samyagdarshan pragaṭatān ja ā doṣh ṭaḷe chhe.
jīv jeṭalān anshe rāg-dveṣh sāthe joḍāīne duḥkh bhogave chhe te bhāvya-bhāvak saṅkar doṣh chhe; te doṣh ṭaḷavānī sharūāt samyagdarshan pragaṭatān thāy chhe ane sarvathā kaṣhāyabhāv ṭaḷatān te saṅkaradoṣh sarvathā ṭaḷe chhe.
jo jīv jaḍanun kāī kārya kare ke jaḍ karma agar sharīr jīvanun kāī bhalun-bhūṇḍun kare to jīv jaḍarūpe thaī jāy ane jaḍ chetanarūp thaī jāy, tathā jo ek jīvane bījā jīvo kāī bhalun-bhūṇḍun kare to ek jīv bījā jīvarūp thaī jāy. ā pramāṇe ekano viṣhay bījāmān chālyo jāy tethī vyatikar doṣh āve –परस्पर विषयगमनं व्यतिकर।
jaḍakarmo haḷavān thāy ane mārga āpe to jīvane dharma thāy ane jaḍakarmo baḷavān hoy to jīv dharma karī shake nahi-em mānavāmān saṅkar ane vyatikar banne doṣh āve chhe.
jīv mokṣhano-dharmano puruṣhārtha na kare ane ashubhabhāvamān rahe tyāre tene bhāre karmī jīv kahevāy chhe athavā to ‘tene karmano tīvra uday chhe tethī te dharma karato nathī’ em kahevāy chhe. te jīvanun lakṣha sva upar nathī paṇ paravastu upar chhe eṭalun batāvavā māṭe te vyavahārakathan chhe. parantu jaḍakarma jīvane nukasān kare athavā to jīv jaḍakarmano kṣhay kare em kharekhar mānavāthī uparanā banne doṣh āve chhe.
jo jīv sharīranun kāī karī shake, tene halāvī-chalāvī shake ke bījā jīvanun kāī karī shake to te banne dravyonun adhikaraṇ (svakṣhetrarūp ādhār) ek thaī jāy ane tethī ‘adhikaraṇ’ doṣh āve.
jīv potānī apekṣhāe sat chhe ane karma paravastu chhe tenī apekṣhāe jīv asat chhe, tathā karma tenī potānī apekṣhāe sat chhe ane jīvanī apekṣhāe karma asat chhe. ām hovā chhatān jīv karmane bāndhe-chhoḍe-teno kṣhay kare tem ja jaḍ karma nabaḷān paḍe to jīv dharma karī shake-em mānavun temān ‘parasparāshray’ doṣh chhe. jīv,
Page 352 of 655
PDF/HTML Page 407 of 710
single page version
a. pa sūtra 32 ] [ 3pa1 karmo vagere badhān dravyo svatantra chhe ane potapotāthī svatantrapaṇe kārya kare chhe em mānavāthī ‘paraspar āshray’ doṣh āvato nathī.
jīv potānā vikārabhāvane jāṇī shake chhe chhatān tene ṭāḷavāno prayatna kare nahi ane em māne ke ‘karmano uday pātaḷo paḍe ane mārga āpe to dharma thaī shake’ to te agnān chhe. pote jaḍ karmane to dekhato nathī, tem ja tenā rasane ke udayane paṇ dekhato nathī. samaye samaye darek dravyanī avasthā potapotānā kāraṇe badalatī jāy chhe; tyān, ‘jaḍ karma baḷavān hoy to jīv paḍī jāy’ em je māne tene paḍī javāno bhay ṭaḷe nahi ane tethī teno sanshay ṭaḷe nahi. sanshay te samyaggnānano doṣh chhe, te ṭāḷyā sivāy jīv svatantra puruṣhārtha karī shake nahi ane puruṣhārtha vagar te jīvane kadī dharma ke samyagdarshan thāy nahi. ā pramāṇe uparyukta mānyatāmān ‘sanshay’ doṣh āve chhe, te ṭāḷavo joīe.
jīv potānān pariṇāmano ja kartā chhe ane potānun pariṇām tenun karma chhe. sarva dravyone anya dravya sāthe utpādya-utpādak bhāvano abhāv chhe, tethī jīvane ajīvanī sāthe kārya-kāraṇapaṇun siddha thatun nathī. jo ek dravya bījānun kārya kare, bījun dravya trījānun kārya kare-em paramparā kahīe to anant dravyo chhe temānthī kayun dravya kayā dravyanun kārya kare teno koī niyam rahe nahi ane tethī ‘anavasthā’ doṣh āve. parantu jo darek dravya potānun ja kārya kare ane paranun kārya na karī shake evo niyam svīkārīe to vastunī yathārtha vyavasthā jaḷavāī rahe chhe. ane temān kāī anavasthā doṣh āvato nathī.
darek dravyanun dravyapaṇun-kṣhetrapaṇun-kāḷapaṇun (-paryāyapaṇun) ane bhāvapaṇun (- guṇo) je prakāre chhe te prakāre tenun yathārtha gnān karavun joīe. jīv shun karī shake ane shun na karī shake, tem ja jaḍ dravyo shun karī shake ane shun na karī shake-tenun gnān na karavun ane tattvagnān karavānī nā pāḍavī te ‘apratipatti’ doṣh chhe.
ek dravya pote potāthī sat chhe ane te dravya parathī paṇ sat chhe em jo mānīe to ‘virodh’ doṣh āve chhe. kem ke jīv potānun kārya kare ane paradravyanun- karma tem ja par jīvo vagerenun paṇ kārya kare-em hoy to virodh doṣh lāgu paḍe chhe.
Page 353 of 655
PDF/HTML Page 408 of 710
single page version
3pa2 ] [ mokṣhashāstra
jo ek dravya bījā dravyanun kārya kare to te dravyano nāsh thāy ane ek dravyano nāsh thāy to krame krame sarva dravyono nāsh thāy, e pramāṇe temān ‘abhāv’ doṣh āve chhe.
ā badhā doṣho ṭāḷīne vastunun anekāntasvarūp samajavā māṭe āchāryabhagavāne ā sūtra jaṇāvyun chhe.
gnān samajāvavā tathā tenun kathan karavā māṭe koī vakhate upādānane mukhya kahevāmān āve chhe ane koī vakhate nimittane, koī vakhate dravyane mukhya kahevāmān āve chhe ane koī vakhate paryāyane, koī vakhate nishchayane mukhya kahevāmān āve chhe ane koī vakhate vyavahārane. ā pramāṇe jyāre koī ek paḍakhāne mukhya karīne kahevāmān āve tyāre bījā gauṇ rahetā paḍakhānun yathāyogya gnān karī levun joīe. ā mukhya-gauṇatā gnānaapekṣhāe samajavī.
-parantu samyagdarshananī apekṣhāe hammeshā dravyadraṣhṭine pradhān karīne upadesh āpavāmān āve chhe. dravyadraṣhṭinī pradhānatāmān kadī paṇ vyavahāranī mukhyatā thatī nathī; tyān paryāyadraṣhṭinā bhedane gauṇ karīne tene vyavahār kahyo chhe. bhedadraṣhṭimān rokātān nirvikalpa dashā thatī nathī ane sarāgīne vikalpa rahyā kare chhe; māṭe jyān sudhī rāgādik maṭe nahi tyānsudhī bhedane gauṇ karī abhedarūp nirvikalpa anubhav karāvavāmān āve chhe. darshananī apekṣhāe vyavahār, paryāy ke bhed hammeshān gauṇ rākhavāmān āve chhe; tene kadī mukhya karavāmān āvatā nathī. ।। 32।।
vagere paramāṇuono bandh thāy chhe.
(1) pudgalamān anek guṇo chhe paṇ temānthī sparsha guṇ sivāy bījā guṇonā paryāyothī bandh thato nathī, temaj sparshanā āṭh paryāyamānthī paṇ snigdha ane rukṣha nāmanā paryāyonā kāraṇe ja bandh thāy chhe ane bījā chha prakāranā paryāyothī bandh thato nathī
Page 354 of 655
PDF/HTML Page 409 of 710
single page version
a. pa sūtra 34 ] [ 3pa3 em ahīn jaṇāvyun chhe. snigdha ane rukṣha avasthā kevā prakāranī hoy tyāre bandh thāy te 36 mā sūtramān kaheshe ane kayā prakāre hoy tyāre bandh na thāy te 34-3p mā sūtramān kaheshe. bandh thatān kevī jātanun pariṇaman thāy te sūtra 37 mān kaheshe.
(2) bandh-anek padārthomān ekapaṇānun gnān karāvavāḷā sambandh visheṣhane bandh kahe chhe.
(3) bandh traṇ prakāranā thāy-1. pudgalono-sparshaguṇanā kāraṇe, 2. jīvano-potānā rāgādi bhāv sāthe, 3. jīv-pudgalono-anyonya avagāhanā kāraṇe. (juo, pravachanasār gāthā-177) temānthī pudgalono bandh ā sūtramān jaṇāvyo chhe.
chhe. ek, be, traṇ, chār, pāñch, chha vagere tathā saṅkhyāt, asaṅkhyāt ke anant snigdha guṇarūpe tathā rukṣha guṇarūpe ek paramāṇu pariṇame chhe.
nathī.
(1) ‘guṇ’nī vyākhyā sūtra 33 nī ṭīkāmān āpī chhe. ‘jaghanya guṇasahit paramāṇu’ eṭale ke je paramāṇumān snigdhatā ke rukṣhatāno ek avibhāgī ansh hoy tene jaghanya guṇasahit paramāṇu kahe chhe. jaghanya guṇ eṭale ek guṇ samajavo.
(2) param chaitanyabhāvamān pariṇati rākhavāvāḷāne paramātmasvarūpanī bhāvanārūp dharmadhyān ane shukladhyānanā baḷathī jyāre jaghanya chīkaṇāīne sthāne rāg kṣhīṇ thai jāy chhe, tathā jaghanya rukṣhatāne sthāne dveṣh kṣhīṇ thaī jāy chhe tyāre, jem jaḷ ane retīno bandh thato nathī tem, jaghanya snigdha ke rukṣha shaktidhārī paramāṇuno paṇ koīnī sāthe bandh thato nathī. (pravachanasār-adhyāy 2. gāthā 72, shrī jayasen āchāryanī sanskr̥it ṭīkā, hindī pustak pā. 227) jaḷ ane retīnā draṣhṭānte jem jīvonā rāgadveṣh _________________________________________________________________
‘snigdha-rukṣhapaṇānī shaktinun māp karavānun sādhan’ em samajve.
Page 355 of 655
PDF/HTML Page 410 of 710
single page version
3pa4 ] [ mokṣhashāstra paramānandamay svasamvedan guṇanā baḷathī hīyamān thaī jāy chhe ane karmanī sāthe bandh thato nathī tem je paramāṇumān jaghanya chīkāsh ke rukṣhatā hoy chhe tene koīthī bandh thato nathī (hindī pravachanasār-gāthā 73, pā. 228.)
(3) shrī pravachanasār-adhyāy 2, gāthā 71 thī 76 sudhī tathā gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā 614 tathā te nīchenī ṭīkā mān pudgalomān bandh kyāre na thāy ane kyāre thāy te jaṇāvyun chhe, māṭe te vāñchavun.
(1) dravyamān potā sāthe ekapaṇun te bandhanun kāraṇ thatun nathī, paṇ potāmān dvait-bepaṇun thāy tyāre bandh thāy chhe. ātmā ek-bhāvasvarūp chhe, parantu moh-rāg- dveṣharūp pariṇamanathī dvaitabhāvarūp thāy chhe ane tethī bandh thāy chhe. (juo, gujarātī pravachanasār gāthā 17panī ṭīkā.) ātmā tenā trikāḷī svarūpe shuddha chaitanyamātra chhe. paryāy (vartamān avasthā) mān jo te trikāḷī shuddha chaitanya pratye lakṣha āpe to dvaitapaṇun thatun nathī, tethī bandh thato nathī-eṭale ke moh-rāg-dveṣhamān aṭakato nathī. ātmā moh-rāg-dveṣhamān aṭake te ja kharo bandh chhe. agnānatāpūrvakanā rāgadveṣh te ja kharekhar snigdha ane rukṣhapaṇānā sthāne hovāthī bandh chhe. (juo, gujarātī pravachanasār gāthā 176 nī ṭīkā.) e pramāṇe ātmāmān bepaṇun thāy tyāre bandh thāy chhe ane tenun nimitta pāmīne dravyabandh thāy chhe.
(2) ā siddhānt pudgalamān lāgu paḍe chhe. jo pudgal potānā sparshamān ek guṇarūpe pariṇame to tene potāmān ja bandhanī shakti (bhāvabandh) pragaṭ nahi hovāthī bījā pudgal sāthe bandh thato nathī. paṇ jo te pudgalanā sparshamān beguṇapaṇun āve to bandhanī shakti (bhāvabandhashakti) hovāthī bījā chār guṇ sparshavāḷā sāthe bandhāy chhe; ā dravyabandh chhe. bandh thavāmān bepaṇun-dvait eṭalo bhed hameshān rahevo ja joīe.
(3) draṣhṭāntḥ- dashamā guṇasthāne sūkṣhmasāmparāy chhe-jaghanya lobh-kaṣhāy chhe to paṇ mohakarmano bandh thato nathī. sañjvalan krodh, mān, māyā ane lobh tathā puruṣhaved je navamā guṇasthāne bandhāto hato tenī tyān vyuchchhitti thaī-eṭale ke teno bandh tyān aṭakyo. (juo, adhyāy 6, sūtra 14 nī ṭīkā)
draṣhṭānt uparathī siddhāntḥ- (1) jīvano jaghanya lobhakaṣhāy vikār chhe paṇ te jaghanya hovāthī kārmāṇavargaṇāne lobharūpe pariṇamavāmān nimittakāraṇ thayun nahi. (2) te samaye sañjvalan lobhakarmanī prakr̥iti udayarūp hovā chhatān tenī jaghanyatā navā
Page 356 of 655
PDF/HTML Page 411 of 710
single page version
a. pa sūtra 3p-36 ] [ 3pap moh karmanā bandhanun nimittakāraṇ thatun nathī, (3) jo jaghanya vikār karmabandhanun kāraṇ thāy to koī jīv abandh thaī shake nahi. ।। 34।।
samānajātivāḷā paramāṇunī sāthe bandh thato nathī. jem ke-be guṇavāḷā snigdha paramāṇuno bījā be guṇavāḷā snigdha paramāṇu sāthe bandh thato nathī athavā tevā snigdha paramāṇuno teṭalā ja guṇavāḷā rukṣha paramāṇu sāthe bandh thato nathī. ‘न - (bandh thato nathī)’ e shabda ā sūtramān kahyo nathī parantu uparanā sūtramān kahel ‘न’ shabda ā sūtramān paṇ lāgu paḍe chhe.
samānajātivāḷā tathā bhinnajātivāḷā pudgalono bandh thāy chhe.
(2) be ke vadhāre guṇ snigdhatā tem ja be ke vadhāre guṇ rukṣhatā samānapaṇe hoy tyāre bandh thato nathī, em batāvavā māṭe ‘गुणसाम्ये’ pad ā sūtramān līdhun chhe. ।। 3p।। (juo, sarvārthasiddhi, sanskr̥it-hindī, adhyāy pa. pānun-123.)
तु] guṇavāḷā sāthe ja bandh thāy chhe.
jyāre ek paramāṇuthī bījā paramāṇumān be adhik guṇ hoy tyāre ja bandh thāy chhe. jem ke be guṇavāḷā paramāṇuno bandh chār guṇavāḷā paramāṇu sāthe thāy; traṇ guṇavāḷā paramāṇuno pāñch guṇavāḷā paramāṇu sāthe bandh thāy; parantu tenāthī adhik ke ochhā guṇavāḷā paramāṇu sāthe bandh thāy nahi. ā bandh snigdhano snigdha sāthe, rukṣhano rukṣha sāthe, snigdhano rukṣha sāthe tathā rukṣhano snigdha sāthe paṇ thāy chhe. ।। 36।।
Page 357 of 655
PDF/HTML Page 412 of 710
single page version
3pa6 ] [ mokṣhashāstra be guṇ adhikanī sāthe maḷatān navī avasthā kevī thāy chhe?
paramāṇuo jeṭalā guṇarūpe [पारिणामिकौ] ochhā guṇavāḷā paramāṇuonun pariṇaman thāy chhe.
alpaguṇadhārak je paramāṇuo hoy te jyāre adhikaguṇadhārak paramāṇuo sāthe bandh avasthā pāme tyāre te alpaguṇadhārak paramāṇuo potānī pūrva avasthāne chhoḍīne bījī avasthā pragaṭ kare chhe ane ek skandh thaī jāy chhe eṭale ke adhikaguṇadhārak paramāṇunī jātano ane teṭalā guṇavāḷo skandh thāy chhe. ।। 37।।
(1) guṇ-1. dravyanā anek paryāy palaṭavā chhatān paṇ je dravyanī kadī pr̥uthak na thāy, nirantar dravyanī sāthe sahabhāvī rahe te guṇ kahevāy; 2. dravyanā pūrā bhāgamān tathā tenī badhī hālatamān je rahe tene guṇ kahe chhe. (jainasiddhānt praveshikā prashna 113). 3. dravyamān shaktinī apekṣhāe je bhed karavāmān āve te guṇ shabdono artha chhe. (tattvārthasār-a. 3. gāthā 9, pā. 131). guṇanī vyākhyā sūtrakār sūtra 41 mān āpashe.
(2) paryāy-1. kramathī thatī vastunī-guṇanī avasthāne paryāy kahe chhe; 2. guṇanā vikārane (visheṣh kāryane) paryāy kahe chhe. (jain siddhānt praveshikā prashna 148.) 3. dravyamān je vikriyā thāy-athavā je avasthā badale te paryāy kahevāy. (juo, tattvārthasār a. 3. gāthā 9. pā. 131)
paryāyanī vyākhyā sūtrakār 42 mā sūtramān āpashe. (3) āgaḷ sūtra 29-30 mān kahevāmān āvelā lakṣhaṇathī ā lakṣhaṇ judun nathī,
Page 358 of 655
PDF/HTML Page 413 of 710
single page version
a. pa sūtra 38-39 ] [ 3pa7 shabdabhed chhe, parantu bhāvabhed nathī. paryāyathī utpād-vyayathī ane guṇathī dhrauvyanī pratīti thaī jāy chhe.
(4) guṇane anvay, sahavartī paryāy ke akramavartī paryāy paṇ kahevāy chhe tathā paryāyane vyatirekī athavā kramavartī kahevāy chhe. dravyano svabhāv guṇ-paryāyarūp chhe, em sūtramān kahīne dravyanun anekāntapaṇun siddha karyun.
(pa) dravya, guṇ ane paryāy vastupaṇe abhed-abhinna chhe. nām, saṅkhyā, lakṣhaṇ ane prayojananī apekṣhāe dravya, guṇ ane paryāyamān bhed chhe, parantu pradeshathī abhed chhe, em vastunun bhedābhedasvarūp samajavun.
(7) je guṇ vaḍe ‘ek dravya bījā dravyathī dravyāntar chhe’ em jaṇāy tene visheṣhaguṇ kahe chhe. te vaḍe te dravyanun vidhān karavāmān āve chhe. jo em na hoy to dravyonī saṅkaratā-ekatāne prasaṅg āve ane ek dravya palaṭīne bījun thaī jāy to vyatikaradoṣhano prasaṅg āve. māṭe e doṣho rahit vastunun svarūp jem chhe tem samajavun. ।। 38।।
(2) kāḷ utpād-vyay-dhruv tem ja guṇ-paryāy sahit chhe māṭe te dravya chhe. (3) kāḷadravyonī saṅkhyā asaṅkhyāt chhe. teo ratnonā rāshinī māphak ekabījāthī pr̥uthak lokākāshanā samasta pradesho par sthit chhe. te darek kālāṇu jaḍ, ekapradeshī ane amūrtik chhe. tenāmān sparsha guṇ nathī tethī ek bījānī sāthe maḷīne skandharūp thatā nathī. kāḷamān mukhyapaṇe ke upachārapaṇe pradeshamūhanī kalpanā thaī shakatī nathī. tethī tene akāyapaṇun chhe. te niṣhkriy chhe eṭale ke ek pradeshathī bījā pradeshe jatun nathī.
(4) mukhya kāḷanun lakṣhaṇ vartanā sūtra 22 mān kahyun. vyavahārakāḷanun lakṣhaṇ te ja sūtramān pariṇām, kriyā, paratva ane aparatva kahyun. e vyavahārakāḷanā anant samayo chhe em have pachhīnā sūtramān kahe chhe. ।। 39।।
Page 359 of 655
PDF/HTML Page 414 of 710
single page version
3pa8 ] [ mokṣhashāstra
paryāy te samay chhe. jo ke vartamānakāḷ ek samayamātra ja chhe, topaṇ bhūt- bhaviṣhyanī apekṣhāthī tenā anant samayo chhe.
(1) samay-mandagatithī gaman karanār ek pudgal paramāṇune ākāshanā ek pradeshathī bījā pradesh par jatān jeṭalo vakhat lāge te ek samay chhe. te kāḷano paryāy hovāthī vyavahār chhe. samayonā samūhathī ja āvali, ghaḍī, kalāk ādi vyavahārakāḷ chhe. vyavahārakāḷ nishchayakāḷano paryāy chhe.
nishchayakāḷadravya-lokākāshanā pratyek pradesh upar ratnonā rāshinī māphak kāḷāṇu sthit hovānun sūtra 39 nī ṭīkāmān kahyun chhe; te darek nishchayakāḷadravya chhe. tenun lakṣhaṇ vartanā chhe; te sūtra 22 mān kahevāmān āvyun chhe.
(2) ek samaye anant padārthonī pariṇati-je anant prakāranī chhe; tene ek kālāṇuno paryāy nimitta hoy chhe, te apekṣhāe ek kālāṇune upachārathī ‘anant’ kahevāmān āve chhe.
(3) samay te nānāmān nāno vakhat chhe tethī tenā vibhāg paḍī shakatā nathī. ।। 40।।
ā pramāṇe chha dravyonun varṇan pūrun thayun. have be sūtro dvārā guṇanun ane paryāyanun lakṣhaṇ jaṇāvīne ā adhikār pūro thashe.
guṇothī rahit hoy [गुणाः] te guṇo chhe.
(1) gnānaguṇ jīvadravyane āshraye rahe chhe, tathā gnānamān koī bījo guṇ raheto nathī. jo temān guṇ rahe to te guṇ maṭīne guṇī (-dravya) thaī jāy, paṇ tem bane nahi. ‘आश्रयाः’ shabda bhedābhed banne sūchave chhe.
Page 360 of 655
PDF/HTML Page 415 of 710
single page version
a. pa sūtra 42 ] [ 3pa9
(2) prashnaḥ– paryāy paṇ dravyane āshraye chhe ane guṇ rahit chhe māṭe paryāyamān paṇ guṇapaṇun āvī jashe, ane tethī ā sūtramān kahelā lakṣhaṇane ativyāpti doṣh lāgashe?
uttaraḥ– ‘dravyāshrayāḥ’ pad hovāthī nitya dravyano āshray karī varte chhe tenī vāt chhe; te guṇ chhe, paryāy nathī. tethī ‘dravyāshrayāḥ’ padathī paryāy temān āvato nathī. paryāy ek ja samayavartī chhe.
darek guṇ potapotānā dravyane āshraye rahe chhe tethī ek dravyano guṇ bījā dravyane kāī karī shake nahi, tem ja bījā dravyane preraṇā, asar ke sahāy karī shake nahi. paradravya nimittapaṇe hoy chhe paṇ ek dravya paradravyamān akiñchitkar chhe (samayasār gāthā 267 nī ṭīkā. gujarātī pā. 328). preraṇā, sahāy, madad, upakār vagere shabdo nimittane uddeshīne vāparavāmān āve chhe, paṇ te upachāramātra chhe eṭale ke nimittanun gnānamātra karāvavā māṭe chhe. ।। 41।।
te pariṇām chhe.
(1) dravya je svarūpe hoy chhe tathā je svarūpe pariṇame chhe te tadbhāv pariṇām chhe.
(2) prashnaḥ– guṇ ane dravya sarvathā bhinna chhe, em koī kahe chhe te kharun chhe? uttaraḥ– nā; guṇ ane dravya kathañchit bhinna chhe, kathañchit abhinna chhe eṭale ke bhinnābhinna chhe. sañgnā-saṅkhyā-lakṣhaṇ-viṣhayādi bhedathī bhinna chhe, vastupaṇe- pradeshapaṇe abhinna chhe, kem ke guṇ dravyano ja pariṇām chhe.
(3) badhān dravyone anādi ane ādimān pariṇām hoy chhe. pravāharūpe anādi pariṇām chhe; paryāy ūpaje-viṇase chhe māṭe te ādi sahit chhe. dharma, adharma, ākāsh ane kāḷ e chār dravyanā anādi tathā ādimān pariṇām āgamagamya chhe tathā jīv ane pudgalanā anādi pariṇām āgamagamya chhe paṇ tenā ādimān pariṇām kathañchit pratyakṣha paṇ chhe.
Page 361 of 655
PDF/HTML Page 416 of 710
single page version
360 ] [ mokṣhashāstra
(4) guṇane sahavartīparyāy athavā akramavartīparyāy kahevāmān āve chhe ane paryāyane kramavartīparyāy kahevāmān āve chhe.
dravya, guṇ ne paryāy-em vastunā traṇ bhed kahyā chhe, parantu nay to dravyārthik ane paryāyārthik em be ja kahyā chhe, trījo ‘guṇārthik’ nay kahyo nathī, tenun shun kāraṇ chhe? tem ja guṇo kayā nayanā viṣhayamān āve chhe? teno khulāso pūrve adhyāy 1 sūtra 6 nī ṭīkā pā. 31-32 mān āpyo chhe.
paryāyārthikanayane bhāvārthikanay paṇ kahevāmān āve chhe. (juo, shrīmad rājachandra kr̥ut mokṣhamāḷā pāṭh-91)
sūtra 41 mān je siddhānt kahyo chhe te ja pramāṇe te ahīn paṇ lāgu paḍe chhe eṭale ke darek dravya potānā bhāve pariṇame chhe, paranā bhāve pariṇamatun nathī; tethī em siddha thayun ke darek dravya potānun kām karī shake paṇ paranun kāī karī shake nahi.।। 42।।
ā pāñchamā adhyāyamān ajīvatattvanun mukhyapaṇe kathan chhe. ajīvatattvanun kathan karatān, teno jīvatattva sāthe sambandh batāvavānī jarūr jaṇātān jīvanun svarūp paṇ ahīn jaṇāvavāmān āvyun chhe. vaḷī chhae dravyonun sāmānyasvarūp jīv ane ajīvane lāgu paḍatun hovāthī te paṇ kahyun chhe. e rīte ā adhyāyamān nīchenā viṣhayo āvyā chhe.
(1) chhae dravyone ekasarakhī rīte lāgu paḍatā niyamonun svarūp, (2) dravyonī saṅkhyā ane tenān nāmo, (3) jīvanun svarūp (4) ajīvanun svarūp, (pa) syādvād siddhānt ane (6) astikāy.
1. dravyanun lakṣhaṇ astitva-hovāpaṇun (sat) chhe. (sūtra 29) 2. hovāpaṇānun (-satnun) lakṣhaṇ traṇe kāḷ ṭakīne darek samaye jūnī avasthā ṭāḷī navī avasthā utpanna karavī te chhe (sūtra 30). 3. dravya potānā guṇ ane avasthāvāḷun hoy chhe, guṇ dravyane āshraye rahe chhe ane guṇamān guṇ hotā nathī. te potānā je bhāv chhe te bhāve pariṇame chhe. (sū. 38, 42). 4. dravyanā potānā bhāvano nāsh thato nathī māṭe nitya chhe ane te pariṇame chhe māṭe anitya chhe. (sūtra 31, 42)
Page 362 of 655
PDF/HTML Page 417 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 361 3. ek dharmāstikāy, 4. adharmāstikāy, pa. ek ākāsh (sūtra 1), 6. kāḷ, (sūtra 22, 39).
1. jīvo anek chhe (sūtra 3), darek jīvanā asaṅkhyāt pradesho chhe (sūtra 8), te lokākāshamān ja rahe chhe (sūtra 12), jīvanā pradesho saṅkoch-vistār pāme chhe, tethī lokanā asaṅkhyātamā bhāgathī laīne ākhā lokane avagāhe chhe. (sūtra pa, 1p), lokākāshanā jeṭalā pradesho chhe teṭalā ja jīvanā pradesho chhe. ek jīvanā, dharmadravyanā ane adharmadravyanā pradeshonī saṅkhyā sarakhī chhe (sūtra 8); parantu jīvanā avagāh ane dharmadravya tathā adharmadravyanā avagāhamān pher chhe. dharma-adharma dravya ākhā lokākāshane avagāhe chhe jyāre jīvanā pradesho saṅkoch-vistār pāme chhe. (sūtra 13, 16).
2. jīvane vikārī avasthāmān, sukh-duḥkh tathā jīvan-maraṇamān pudgal dravyo nimitta chhe; jīv dravyo paṇ paraspar te kāryomān nimitta thāy chhe. sansārī jīvone sanyogarūpe kārmaṇādi sharīr, vachan, man ane shvāsochchhvās hoy chhe (sūtra 19, 20, 21).
3. jīv kriyāvān chhe, tenī kriyāvatī shaktino paryāy koīvār gatirūp ane koī vār sthitirūp thāy chhe; jyāre gatirūp hoy tyāre dharmadravya ane jyāre sthitirūp hoy tyāre adharmadravya nimitta chhe (sūtra-17).
4. jīvane pariṇamanamān kāḷ dravya nimitta chhe (sūtra 22), ane avagāhanamān ākāsh nimitta chhe (sūtra 18).
pa. jīv dravye nitya chhe, tenī saṅkhyā ek sarakhī rahenārī chhe ane te arūpī chhe (sūtra 4).
noṭaḥ- chhae dravyonun je svarūp upar nan. (1) mān chār bolathī jaṇāvyun chhe te ja svarūp darek jīv dravyane paṇ lāgu paḍe chhe. jīvanun lakṣhaṇ upayog chhe em jīvane lagatā adhikāramān adhyāy 2. sūtra 8 mān kahevāī gayun chhe.
gnān rahit evā ajīv dravyo pāñch chhe-1. ek dharma, 2. ek adharma 3. ek ākāsh, 4. anek pudgalo tathā pa. asaṅkhyāt kāḷāṇun (sūtra 1, 39). have pāñch peṭā vibhāg dvārā te pāñch dravyanun svarūp kahevāy chhe.
Page 363 of 655
PDF/HTML Page 418 of 710
single page version
362 ] [ mokṣhashāstra
dharmadravya ek, ajīv, bahupradeshī chhe (sūtra 1, 2, 6). te nitya, avasthit arūpī ane halanachalan rahit chhe (sūtra 4, 7). tenā lokākāsh jeṭalā asaṅkhya pradesho chhe ane te ākhā lokākāshamān vyāpak chhe. (sūtra 8, 13). te pote halanachalan karatā jīv tathā pudgalone gatimān nimitta chhe (sūtra 17). tene avagāhanamān ākāsh nimitta chhe ane pariṇamanamān kāḷ nimitta chhe (sūtra 18, 22) arūpī (sūkṣhma) hovāthī dharma ane adharmadravyo lokākāshamān ekasarakhī rīte (ekabījāne vyāghāt pahoñchāḍayā vinā) vyāpī rahyān chhe. (sūtra 13).
upar kahelī badhī bābato adharmadravyane paṇ lāgu paḍe chhe. visheṣhatā eṭalī ja ke dharmadravya jīv-pudgalone gatimān nimitta chhe tyāre adharma jīv-pudgalone sthitimān nimitta chhe.
ākāshadravya ek, ajīv, anantapradeshī chhe (sūtra 1, 2, 6, 9). nitya, avasthit, arūpī ane halanachalan rahit chhe (sūtra 4, 7). bījā pāñchey dravyone avagāhan āpavāmān nimitta chhe (sūtra 18). tene pariṇamanamān kāḷadravya nimitta chhe (sū. 22).
kāḷadravya darek aṇurūp, arūpī, astipaṇe paṇ kāy rahit, nitya ane avasthit ajīv padārtha chhe. (sūtra 2, 39, 4). te badhān dravyone pariṇamanamān nimitta chhe (sūtra 22). kāḷadravyane avagāhanamān ākāshadravya nimitta chhe. (sūtra 18). ek ākāshapradeshe rahelān anant dravyone pariṇamanamān ek kālāṇu nimitta thāy chhe te kāraṇe upachārathī tene anant samay kahevāmān āve chhe, tathā bhūt- bhaviṣhyanī apekṣhāe anant chhe. kāḷanā ek paryāyane samay kahe chhe (sūtra 40).
1. ā pudgal dravyo anantānant chhe. te darek ek pradeshī chhe. (sūtra 1, 2, 10, 11,) temān sparsha, ras, gandh, varṇa ādi visheṣh guṇo hovāthī te rūpī chhe (sūtra 23, pa.) te visheṣh guṇomānthī sparsha guṇanī snigdha ke rukṣhanī amuk prakāranī
Page 364 of 655
PDF/HTML Page 419 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 363 avasthā thāy tyāre bandh thāy chhe (sūtra 33). bandh prāpta pudgalone skandh kahevāmān āve chhe. temānthī jīvane sanyogarūp thatā skandho sharīr, vachan, man ane shvāsochchhvāsapaṇe pariṇame chhe (sūtra 2p, 19). keṭalāk skandho jīvane sukh, duḥkh, jīvan ane maraṇamān nimitta thāy chhe. (sūtra 20).
2. skandharūpe pariṇamelā paramāṇuo saṅkhyāt, asaṅkhyāt, anant hoy chhe. tathā bandhanī vishiṣhṭatā evī chhe ke ek pradeshamān anek rahe chhe, anek skandho saṅkhyātapradeshone ane anek skandho asaṅkhyāt pradeshone roke chhe temaj ek mahāskandh lokapramāṇ asaṅkhyāt ākāshanā pradeshone roke chhe (sūtra 10, 14, 12.)
3. je pudgalanī snigdhatā ke rukṣhatā jaghanyapaṇe hoy te bandhane pātra nathī. tem ja ek sarakhā guṇavāḷā pudgalono bandh thato nathī (sūtra 34-3p). jaghanya guṇ chhoḍīne be ansh ja adhik hoy tyān (pachhī ekī guṇ hoy ke bekī guṇ hoy) snigdhano snigdha sāthe, rukṣhano rukṣha sāthe tathā snigdha rukṣhano paraspar bandh thāy chhe ane jenā guṇo adhik hoy te-rūpe ākho skandh thāy chhe (sūtra 36, 37). skandhanī utpatti paramāṇuonā bhed (chhūṭā paḍavāthī), saṅghāt (maḷavāthī) athavā ekī vakhate banne rūpe (bhed-saṅghāt) thavāthī thāy chhe (sūtra 26), ane aṇunī utpatti bhedathī thāy chhe (sūtra 27). bhed-saṅghāt bannethī maḷī utpanna thayel skandh chakṣhuindriyagamya hoy chhe. (sūtra 28).
4. shabda, bandh, sūkṣhma, sthūḷ, sansthān, bhed, tam, chhāyā, ātap ane udyot -e badhā pudgalanā paryāyo (avasthā) chhe.
pa. pudgal dravyane halanachalanamān dharmadravya ane sthitimān adharmadravya nimitta chhe (sūtra 17), avagāhanamān ākāshadravya nimitta chhe ane pariṇamanamān kāḷadravya nimitta chhe (sūtra 18, 22).
6. pudgal skandhone sharīr, vachan, man ane shvāsochchhvāsarūpe pariṇamavāmān jīv nimitta chhe (sūtra 19); bandharūp thavāmān paraspar nimitta chhe (sūtra 33).
nondhḥ- snigdhatā ane rukṣhatānā anant avibhāgapratichchhed thāy chhe. temānā ek avibhāgī anshane ‘guṇ’ kahe chhe, em ahīn ‘guṇ’ shabdano artha chhe.
darek dravya guṇ-paryāyātmak chhe; utpād-vyay-dhrauvya yukta chhe; saptabhaṅgasvarūp chhe. e rīte dravyamān trikāḷī akhaṇḍ svarūp ane darek samaye vartatī avasthā-em be
Page 365 of 655
PDF/HTML Page 420 of 710
single page version
364 ] [ mokṣhashāstra paḍakhān paḍe chhe. vaḷī pote potāthī astirūp chhe. ane parathī nāstirūp chhe. tethī dravya, guṇ ane paryāy badhun *anekāntātmak (-anek dharmarūpe) chhe. apūrṇa manuṣhya koī paṇ padārthano vichār karatān ākhā padārthane ekī sāthe vichāramān laī shake nahi; parantu vichāravāmān āvatā padārthano ek paḍakhāno vichār karī shake ane pachhī bījā paḍakhāno vichār karī shake; em tenā vichāramān ane kathanamān kram paḍayā vinā rahe nahi. tethī je vakhate trikāḷī dhruv paḍakhāno vichār kare tyāre bījun paḍakhun vichār māṭe mulatavī rahe. tethī jeno vichār karavāmān āve tene mukhya ane vichāramān je bākī rahyun tene gauṇ karavāmān āve. ā prakāre vastunā anekāntasvarūpano nirṇay karavāmān kram paḍe chhe. e anekānt svarūpanun kathan karavā māṭe tathā te samajavā māṭe upar kahelī paddhati grahaṇ karavī tenun nām ‘syādvād’ chhe; ane te ā adhyāyanā 32 mā sūtramān āpī chhe. je vakhate je paḍakhāne (arthāt dharmane) gnānamān levāmān āve tene ‘arpit’ kahevāy chhe, ane te ja vakhate je paḍakhān arthāt dharmo gnānamān gauṇ rahyā hoy tene ‘anarpit’ kahevāy chhe. e rīte ākhā svarūpanī siddhi-prāpti-sābitī-gnān thaī shake chhe. te ākhā padārthanā gnānane pramāṇ ane ek paḍakhānā gnānane nay kahe chhe ane ‘syāt asti-nāsti’ nā bhedo dvārā te ja padārthanā gnānane ‘saptabhaṅgī’ svarūp kahevāmān āve chhe.
chha dravyomānthī jīv, dharma, adharma ākāsh ane pudgal e pāñch astikāy chhe (sūtra 1, 2, 3); ane kāḷ asti chhe (sūtra 2-39) paṇ kāy (-bahupradeshī) nathī (sūtra 1).
1. ‘jīv’ ek pad chhe ane tethī te jagatanī koī vastune-padārthane sūchave chhe, māṭe te shun chhe e āpaṇe vichārīe. e vichāravāmān āpaṇe ek manuṣhyanun udāharaṇ laīe; jethī vichāravāmān sugamatā paḍe.
2. ek manuṣhyane āpaṇe joyo. tyān sarva pratham āpaṇī draṣhṭi tenā sharīr upar paḍashe, tathā te manuṣhya gnānasahit padārtha paṇ chhe em jaṇāshe. sharīr chhe em nakkī karavāmān āvyun te indriyadvārā nakkī thayun paṇ te manuṣhyane gnān chhe em je nakkī karyun te indriyadvārā nakkī karyun nathī; kemake arūpī gnān indriyagamya nathī, paṇ te manuṣhyanā _________________________________________________________________