Page 366 of 655
PDF/HTML Page 421 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 36p vachan ke sharīranī cheṣhṭā uparathī nakkī karavāmān āvyun chhe. temānthī indriy dvārā sharīr nakkī karyun te gnānane āpaṇe indriyajanya kahīe chhīe ane te manuṣhyamān gnān hovānun nakkī karyun te anumānajanyagnān chhe em āpaṇe kahīe chhīe.
3. ā pramāṇe manuṣhyamān āpaṇe be prakār jāṇyā-1. indriyajanya gnānathī sharīr, 2. anumānajanyagnānathī gnān. pachhī bhale koī manuṣhyane gnān ochhā ughāḍarūp hoy ke koīne vadhāre ughāḍarūp hoy. te be bābato jāṇatān te ek ja padārthanā be guṇo chhe ke judā judā be padārthanā be guṇo chhe te āpaṇe nakkī karavun joīe.
4. je manuṣhyane āpaṇe joyo tenā sambandhe nīche pramāṇe banyānun dākhalā māṭe kalpīe.
(1) te manuṣhyanā hāthamān kāī lāgyun ane sharīramānthī lohī nīkaḷavā lāgyun.
(2) te manuṣhye lohī nīkaḷatun jāṇyun ane te lohī tarat ja bandh thaī jāy to sārun-evī tīvra bhāvanā bhāvī.
(3) paṇ te ja vakhate lohī vadhāre nīkaḷavā māṇḍayun ane ghaṇā upāyo karyā, paṇ te bandh paḍatān ghaṇo vakhat lāgyo.
(4) lohī bandh paḍayā pachhī potāne jaladī ārām thaī jāy evī te manuṣhye bhāvanā karavānun satat chālu rākhyun.
(pa) paṇ bhāvanā anusār pariṇām āvavāne badale te bhāg saḍato gayo. (6) te manuṣhyane ghaṇun duḥkh thayun ane te duḥkhanun tene vedan thayun. (7) bījān sagānsambandhīoe te manuṣhyane duḥkh thāy chhe em jāṇyun, paṇ te manuṣhyanā duḥkh-vedanano kāī paṇ ansh teo laī shakyā nahi.
(8) ākhare teṇe hāthanā saḍatā bhāgane kapāvyo. (9) te hāth kapāvyā chhatān te māṇasanun gnān teṭalun rahyun ane visheṣh abhyāsathī ghaṇun vadhī gayun ane bākī rahelun sharīr ghaṇun nabaḷun paḍatun gayun tem ja vajanamān ghaṭatun gayun.
(10) sharīr nabaḷun paḍavā chhatān tene gnānābhyāsanā baḷathī dhīraj rahī ane shānti vadhī.
pa. ā dash bābato shun sābit kare chhe te āpaṇe joīe. manuṣhyamān vichārashakti (Reasoning faculty) chhe ane te to darek manuṣhyane anubhavagamya chhe. have vichār karatān nīchenā siddhānto pragaṭe chheḥ-
Page 367 of 655
PDF/HTML Page 422 of 710
single page version
366 ] [ mokṣhashāstra
(1) sharīr ane gnān dharāvatī vastu e banne judā judā padārtho chhe, kem ke te gnān dharāvatī vastue ‘lohī tarat ja bandh thaī jāy to sārun’ tevī ichchhā karavā chhatān lohī bandh thayun nahi, eṭalun ja nahi paṇ ichchhāthī viruddha sharīranī ane lohīnī avasthā thaī. jo sharīr ane gnān dharāvatī vastu te banne ek ja hoy to tem thāy nahi.
(2) jo te banne ek ja vastu hot to jyāre gnān karanāre ichchhā karī te ja vakhate lohī bandh thaī jāt.
(3) jo te banne ek ja vastu hot to lohī tarat ja bandh paḍat, eṭalun ja nahi parantu, upar nan. (4-pa) mān jaṇāvyā mujab bhāvanā karel hovāthī sharīrano te bhāg saḍat paṇ nahi, ūlaṭun jyāre ichchhā karī tyāre tarat ja ārām thaī jāt. parantu banne judān hovāthī tem banatun nathī.
(4) upar nan. (6-7) mān je hakīkat jaṇāvī chhe te sābit kare chhe ke jeno hāth saḍe chhe te manuṣhya ane tenā sagānsambandhī badhā svatantra padārtho chhe. jo teo ek hot to te manuṣhyanun duḥkh teo bhegān maḷī bhogavat ane te manuṣhya potānā duḥkhano bhāg temane āpat athavā ghaṇān sagāno tenun duḥkh laīne pote te bhogavat, paṇ tem banī shaktun nathī. māṭe teo paṇ ā manuṣhyathī judī svatantra gnānarūp ane sharīr sahit vyaktio chhe em siddha thayun.
(pa) upar nan. (8-9) mān je hakīkat jaṇāvī chhe te sābit kare chhe ke sharīr sanyogī padārtha chhe; tethī hāth jeṭalo bhāg temānthī chhūṭo paḍī shakyo. jo te ek akhaṇḍ padārtha hot to hāth jeṭalo bhāg kapāīne chhūṭo paḍī na shakat. vaḷī te sābit kare chhe ke sharīrathī gnān svatantra chhe kem ke sharīrano amuk bhāg kapāyā chhatān teṭalā pramāṇamān gnān ghaṭatun nathī paṇ teṭalun ja rahe chhe; ane sharīr nabaḷun paḍatun jāy chhatān gnān vadhatun jāy chhe, eṭale sharīr ane gnān em svatantra vastuo chhe e sābit thayun.
(6) upar nan. (10) thī sābit thayun ke gnān vadhyun topaṇ vajan vadhyun nahi parantu gnān sāthe sambandh rākhanār dhīraj, shānti vageremān vadhāro thayo; sharīr vajanamān ghaṭayun chhatān gnānamān ghaṭāḍo na thayo, māṭe gnān ane sharīr be judā, svatantra, virodhī guṇavāḷā padārtho chhe jem keḥ अ. sharīr vajanavāḷun ane gnān vajanavagaranun ब. sharīr ghaṭayun, gnān vadhyun, क. sharīrano bhāg ochho thayo, gnān teṭalun ja rahyun ane pachhī vadhyun; ड. sharīr indriyagamya; sanyogī, chhūṭun paḍī koī bījī jagyāe tenā bhāgo rahī shake tevun chhe; gnān indriyagamya nathī parantu gnānagamya chhe, tenā kaṭakā ke bhāgalā thaī
Page 368 of 655
PDF/HTML Page 423 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 367 shake nahi kem ke te asanyogī chhe ane teno koī bhāg chhūṭo paḍīne bīje rahī shake nahi tem ja koīne āpī shakāy nahi; इ. bajāramānthī jaḍ vastuo lāvīne teno khorāk banāvī, tene khāvāthī ā sanyogī padārtha-sharīr banyun chhe, tenā kaṭakā-bhāg thaī shake chhe; parantu gnān bajāramānthī maḷe nahi; koī potānun gnān bījāne āpī shake nahi parantu potānā abhyāsathī ja gnān vadhārī shakāy; asanyogī ane potāmānthī āvatun hovāthī gnān potāne ja-ātamāne ja avalambanārun chhe.
(7) ‘gnān’ guṇavāchak nām chhe; te guṇī vinā hoy nahi, māṭe gnānaguṇanī dhārak evī ek vastu chhe. tene jīv, ātmā, sachetan padārtha, chaitanya ityādi nāmothī oḷakhī shakāy chhe. ā rīte jīv padārtha gnānasahit, asanyogī, arūpī sābit thayo ane tenāthī viruddha sharīr gnānarahit, ajīv, sanyogī, rūpī padārtha sābit thayun; te ‘pudgal’ nāmathī oḷakhāy chhe. sharīr sivāyanā bījā je je padārtho drashyamān thāy chhe te badhā paṇ sharīranī jem pudgal ja chhe.
(8) vaḷī, gnānanun gnānapaṇun kāyam ṭakīne temān vadhaghaṭ thāy chhe. te vadhaghaṭane gnānanī tāratamyatārūp avasthā kahevāmān āve chhe. shāstraparibhāṣhāmān tene ‘paryāy’ kahe chhe. nitya je gnānapaṇun ṭakī rahe chhe te ‘gnānaguṇ’ chhe.
(9) sharīr sanyogī sābit thayun tethī te viyog sahit ja hoy. vaḷī sharīranā nānā nānā bhāg karīe to ghaṇā thāy ane bāḷatān rākh thāy. tethī em sābit thayun ke sharīr anek rajakaṇono piṇḍ chhe. jem jīv ane gnān indriyagamya nathī paṇ vichār (Reasoning) gamya chhe; tem pudgalarūp avibhāgī rajakaṇ te paṇ indriyagamya nathī, paṇ gnānagamya chhe.
(10) sharīr te mūḷ vastu nathī paṇ anek rajakaṇono piṇḍ chhe ane rajakaṇ svatantra vastu chhe eṭale ke asanyogī padārtha chhe.
(11) jīv ane rajakaṇ asanyogī chhe tethī anādi anant chhe em siddha thayun, kem ke je padārtha koī sanyogathī utpanna thayo na hoy teno kyārey nāsh paṇ hoy nahi.
(12) sharīr ek svatantra padārtha nathī paṇ anek padārthonī sanyogī avasthā chhe. avasthā hammeshān sharūāt sahit ja hoy tethī sharīr sharūāt sahit chhe. te sanyogī hovāthī viyogī chhe.
6. jīv anek ane anādi anant chhe, tathā rajakaṇo anek ane anādi anant chhe. ek jīv bījā koī jīv sāthe piṇḍarūp thaī shake nahi; parantu rajakaṇo piṇḍarūp
Page 369 of 655
PDF/HTML Page 424 of 710
single page version
368 ] [ mokṣhashāstra thāy chhe. ā pramāṇe dravyanun lakṣhaṇ sat, anek dravyo, rajakaṇo, tenā skandh, utpād- vyay-dhrauvya e ādi viṣhayo ā adhyāyamān kahyā chhe te siddha thayā.
7. ā pramāṇe jīv ane pudgalanun trikāḷ judāpaṇun tathā anādi anantapaṇun siddha thatān nīchenī laukik mānyatāo asatya ṭhare chheḥ-
(1) anek rajakaṇo bhegān thatān temānthī navo jīv utpanna thāy chhe te mānyatā asatya chhe; kem ke rajakaṇo gnānarahit jaḍ chhe tethī gnānarahit game teṭalā padārtho bhegā thāy topaṇ jīv utpanna thāy ja nahi. jem anek andhārān bhegān karatān temānthī ajavāḷun thāy nahi, tem ajīvamānthī jīvanī utpatti thāy nahi.
(2) jīvanun svarūp shun chhe te āpaṇane khabar na paḍe, evī mānyatā asatya chhe, kem ke gnān shun na jāṇe? gnānanī ruchi vadhāratān ātmānun svarūp barābar jāṇī shakāy chhe. māṭe te vichāragamya (reasoning-dalīlagamya) chhe em upar sābit karyun chhe.
(3) jīv ane sharīr īshvare banāvyān em koī māne chhe paṇ te mānyatā asatya chhe, kem ke banne padārtho anādi-anant chhe, anādi anant padārthono koī kartā hoī shake ja nahi.
8. jīv sharīranun kāī karī shake agar to sharīr jīvanun kāī karī shake chhe evī mānyatā paṇ teṭalī ja bhūl bharelī chhe, em upar pārā 4 nā peṭāmān je das banāvo āpyā chhe te uparathī siddha thāy chhe. ā bābatano siddhānt ā adhyāyanā sūtra 41 nī ṭīkāmān paṇ āpyo chhe.
jīv, pudgal sivāyanā bījān chār dravyonī, siddhi karatān pahelān āpaṇe upādān-nimittanā siddhāntane ane tenī sābitīne samajī levānī jarūr chhe. upādān eṭale vastunī sahajashakti-nijashakti ane nimitta eṭale sanyogarūp par vastu. tenun draṣhṭānt ek manuṣhyanun nām devadatta chhe; teno artha e ke devadatta pote potāthī potārūp chhe paṇ te yagnadatta vagere bījā koī padārtharūpe nathī; ām samajatān be padārtho judāpaṇe sābit thāy chheḥ- 1. devadatta pote, 2. yagnadatta vagere bījā padārtho. devadattanun hovāpaṇun siddha karavāmān be kāraṇo thayānḥ- 1. devadatta pote, 2. yagnadatta vagere bījā padārtho jagatamān sadbhāvarūp chhe temano devadattamān abhāv. ā be kāraṇomān devadattanun potānun hovāpaṇun te nijashakti hovāthī mūḷ kāraṇ arthāt upādānakāraṇ chhe, ane jagatanā
Page 370 of 655
PDF/HTML Page 425 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 369 yagnadatta vagere bījā padārthono darekano potapotāmān sadbhāv ane devadattamān abhāv te devadattanun hovāpaṇun siddha karavāmān nimittakāraṇ chhe. jo ā pramāṇe na mānavāmān āve ane yagnadatta vagere bījā koī paṇ padārthano devadattamān sadbhāv mānavāmān āve to te paṇ devadatta thaī jāy. ām thatān devadattanī svatantra hayātī ja siddha na thaī shake.
vaḷī jo yagnadatta vagere bījā padārthonī hayātī ja-sadbhāv ja na mānīe to devadattanun hovāpaṇun paṇ siddha thaī shake nahi, kemake ek manuṣhyane bījāthī judo pāḍavā māṭe tene devadatta kahyo; tethī devadattanā sattāpaṇāmān devadatta mūḷ upādānakāraṇ ane jemanāthī tene judo pāḍayo tevā anya padārtho te nimittakāraṇ chhe.
ā uparathī evo niyam paṇ siddha thayo ke nimittakāraṇ upādānane anukūḷ hoy paṇ pratikūḷ hoy nahi. devadattanā devadattapaṇāmān paradravyo tene anukūḷ chhe, kemake teo devadattarūpe thatān nathī. jo devadattarūpe teo thāy to pratikūḷ thāy ane tem thatān banneno (devadatta ane parano) nāsh thāy.
ā pramāṇe be siddhānto nakkī thayāḥ 1. darek dravya-guṇ-paryāyanī svathī asti chhe te upādānakāraṇ chhe ane paradravya-guṇ-paryāyanī temān nāsti chhe te nimittakāraṇ chhe; nimittakāraṇ te mātra āropitakāraṇ chhe, kharun kāraṇ nathī; tem ja te upādānakāraṇane kāī ja karatun nathī. jīvanā upādānamān je jātano bhāv hoy te bhāvane anukūḷapaṇāno nimittamān ārop āve chhe. sāme sat nimitta hovā chhatān koī jīv jo ūndhā bhāv kare to te jīvanā ūndhā bhāvamān paṇ sāmī chījane anukūḷ nimitta banāvyun kahevāy chhe. jem ke- koī jīv tīrthaṅkar bhagavānanā samavasaraṇamān gayo ane divyadhvanimān vastunun je yathārtha svarūp kahevāyun te sāmbhaḷyun; parantu te jīvane vāt beṭhī nahi tethī te ūndho paḍayo, to te jīve potānā ūndhā bhāvane māṭe bhagavānanā divyadhvanine anukūḷ nimitta banāvyun kahevāy.
dekhavāmān āvatā padārthomān chār bābato jovāmān āve chhe; 1. te padārtha upar, nīche ahīn, tyān-em jovāmān āve chhe. 2. te ja padārtha atyāre, pachhī, jyāre, tyāre, tyārathī atyār sudhī-e rīte jovāmān āve chhe. 3. te ja padārtha sthir, stabdha,
Page 371 of 655
PDF/HTML Page 426 of 710
single page version
370 ] [ mokṣhashāstra nishchaḷ evā prakāre jovāmān āve chhe; ane 4. te ja padārtha hālato-chālato, chañchaḷ, asthir jovāmān āve chhe. ā chār bābato padārthone dekhatān samajavāmān āve chhe to paṇ e bābato dvārā padārthonī kānīpaṇ ākr̥uti badalatī nathī. te te kāryonun upādānakāraṇ to darek dravya chhe, paṇ te chāre prakāranī kriyā judā judā prakāranī hovāthī te kriyānān sūchak nimittakāraṇ judān ja hoy chhe.
ā sambandhe khyālamān rākhavun ke, koī padārthamān pahelī, bījī ane trījī athavā pahelī, bījī ane chothī bābato ekī sāthe dekhāy chhe. te sivāy trījī, chothī ane pahelī athavā trījī, chothī ane bījī e pramāṇenī bābato kadī hoy nahi.
jagatanī darek vastune potānun kṣhetra hoy chhe arthāt tene lambāī-pahoḷāī hoy chhe, eṭale ke tene potānun avagāhan hoy chhe. te avagāhan potānun upādānakāraṇ thayun ane temān nimittakāraṇarūp bījī vastu hoy chhe.
nimittakāraṇarūp bījī vastu evī hovī joīe ke tenī sāthe upādān vastu avagāhanamān ekarūp na thaī jāy. upādān pote avagāhanarūp hovā chhatān avagāhanamān je paradravya nimitta chhe tenāthī te bhinnapaṇe ṭakī rahe, eṭale ke paramārthe darek dravya potapotānā avagāhanamān ja chhe.
vaḷī, te vastu jagatanā badhā padārthone ekī sāthe nimittakāraṇ joīe, kem ke jagatanā badhā padārtho anādi chhe ane saune potapotānun kṣhetra chhe; te temanun avagāhan chhe. avagāhanamān nimitta thanārī vastu badhān avagāhan lenār dravyothī moṭī joīe. jagatamān āvī ek vastu avagāhanamān nimittakāraṇarūp chhe, tene ‘ākāsh’ kahevāmān āve chhe.
vaḷī, jagatamān sūkṣhma, sthūḷ em be prakāranā tathā rūpī ane arūpī em be prakāranā padārtho chhe. te upādānarūp padārthone nimittapaṇe anukūḷ koī paradravya hovun joīe ane tenā upādānamān abhāv joīe; vaḷī abādhit avagāhan āpanār padārtha arūpī ja hoī shake. ā rīte ākāsh ek, sarvavyāpak, badhāthī moṭun, arūpī ane anādi dravyarūp siddha thāy chhe.
Page 372 of 655
PDF/HTML Page 427 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 371
jo ākāsh dravyane mānavāmān na āve to dravyamān svakṣhetrapaṇun raheshe nahi ane upar-nīche-ahīn-tyān em nimittanun gnān karāvanārān sthaḷ raheshe nahi. apūrṇa prāṇīne nimitta dvārā gnān karāvyā vinā upādān ane nimitta bannenun sāchun gnān te karī shakato nathī eṭalun ja nahi paṇ upādānane je nahi māne te nimittane paṇ mānī shakashe nahi ane nimittane nahi māne te upādānane mānī shakashe nahi. bannene yathārthapaṇe mānyā vagar gnān sāchun thaī shakashe nahi; e rīte upādān ane nimitta bannene shūnyarūpe eṭale ke nahi hovārūpe mānavun paḍashe ane e rīte badhā padārthone shūnyapaṇun āvashe; parantu tem banī shake ja nahi.
dravya kāyam rahīne ek avasthā chhoḍīne bījī avasthārūpe thāy chhe, tene vartanā-vartavun kahevāmān āve chhe. have ā vartanāmān te vastunī nijashakti upādānakāraṇ chhe; kem ke potāmān te shakti na hoy to pote pariṇame nahi. have koī paṇ kārya māṭe be kāraṇo svatantrapaṇe svayam hoy chhe, em āgaḷ siddha karyun chhe; tethī nimittakāraṇ sanyogarūpe hovun joīe. māṭe te vartanāmān nimittakāraṇ ek vastu chhe. te vastune ‘kāḷ’ kahevāmān āve chhe. vaḷī nimittaanukūḷ hoy chhe. nānāmān nānun dravya ek rajakaṇ chhe tethī tene anukūḷ nimitta paṇ ek rajakaṇ jevaḍun joīe. māṭe kālāṇun ek pradeshī chhe em siddha thayun.
prashnaḥ– kāḷadravyane aṇupramāṇ na mānīe ane moṭun mānīe to shun doṣh āve?
uttaraḥ– te aṇune pariṇaman thavāmān nānāmān nāno vakhat (kāḷ) nahi lāgatān vadhāre vakhat lāgashe ane pariṇamanashaktine vadhāre vakhat lāge to nijashakti na kahevāy. vaḷī nānāmān nāno kāḷ samay jevaḍo nahi thatān kāḷadravya moṭun hoy to teno paryāy moṭo thāy. e rīte be samay, be kalāk krame krame nahi thatān ekīsāthe thashe ke je banī shake nahi. samay krame krame thatān kāḷ game teṭalo lāmbo gaṇīe te judī vāt chhe, paṇ ekīsāthe lāmbo kāḷ hoī shake nahi. jo em hoy to koī paṇ vakhatanī gaṇatarī thaī shake nahi.
prashnaḥ– kāḷadravya ek pradesh karatān moṭun nathī em siddha thayun, paṇ kālāṇuo ākhā lokamān chhe em shā māṭe mānavun?
uttaraḥ– jagatamān ākāshanā eke ek pradesh upar ek ek pudgal paramāṇu ane teṭalā ja kṣhetrane rokatā sūkṣhma pudgal skandho chhe, ane temanā pariṇamanamān
Page 373 of 655
PDF/HTML Page 428 of 710
single page version
372 ] [ mokṣhashāstra nimittakāraṇ tarīke darek lokākāshapradeshe ek ek kālāṇu hovānun siddha thāy chhe.
prashnaḥ– ek lokākāshapradeshe vadhāre kālāṇun skandharūp mānavāmān shun virodh āve chhe? uttaraḥ– jemān sparsha guṇ hoy temān ja skandharūp bandh thāy ane te to pudgal dravya chhe. kālāṇun pudgal dravya nathī, arūpī chhe; māṭe teno skandh thāy ja nahi.
jīv ane pudgal e be dravyomān kriyāvatī shakti hovāthī teone halanachalan hoy chhe. paṇ te halanachalanarūp kriyā kāyam hotī nathī. koī vakhate teo sthir hoy ane koī vakhate gatirūpe hoy; kem ke sthiratā ke halanachalanarūp kriyā te guṇ nathī parantu kriyāvatīshaktino paryāy chhe. te kriyāvatīshaktinā sthiratārūp pariṇamananun mūḷakāraṇ dravya pote chhe, tenun nimittakāraṇ tenāthī par joīe. jagatamān nimittakāraṇ hoy ja chhe em āgaḷ batāvavāmān āvyun chhe. tethī sthiratārūp pariṇamananun je nimittakāraṇ chhe te dravyane adharmadravya kahe chhe. kriyāvatīshaktinā halanachalanarūp pariṇamananun mūḷakāraṇ dravya pote chhe, ane halanachalanamān je nimitta chhe tene dharmadravya kahe chhe. halanachalananun nimittakāraṇ adharmadravyathī virūddha joīe, ane te dharmadravya chhe.
(10) ā chha dravyo ek ja jagyāe hovānī siddhi
āpaṇe. āgaḷ jīv-pudgalanī siddhi karavāmān manuṣhyanun draṣhṭānt līdhun hatun, te uparathī ā siddhi saraḷ thashe.
1. gnānaguṇadhārak padārtha jīv chhe. ra. sanyogī, jaḍ, rūpī padārtha sharīr chhe; te paṇ te ja jagyāe chhe; tenun mūḷ anādi-anant pudgaladravya chhe, em te sharīr siddha kare chhe.
3. te manuṣhya ākāshanā koī bhāgamān hammeshān hoy chhe, tethī te jagyāe ākāsh paṇ chhe.
4. te manuṣhyanī ek avasthā ṭaḷīne bījī avasthā thāy chhe, te hakīkatathī te ja sthaḷe kāḷadravyanā hovāpaṇānī siddhi thāy chhe.
pa. te manuṣhyanā jīvanā asaṅkhyāt pradeshe ek kṣhetrāvagāharūpe samaye samaye navān navān karmo bandhāīne tyān sthir rahe chhe, te hakīktathī te sthaḷe adharmadravyanī siddhi thāy chhe.
Page 374 of 655
PDF/HTML Page 429 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 373 uday pāmīne nirjarī jāy chhe; te hakīktathī te ja sthaḷe dharmadravyanī siddhi thāy chhe.
je sthūḷ padārtho najare dekhāy chhe evā sharīr, pustak, patthar, lākaḍān vageremān gnān nathī eṭale ke te ajīv chhe; te padārthone to agnānī paṇ jue chhe. te padārthomān vadh-ghaṭ thayā kare chhe arthāt te bhegā thāy chhe ane chhūṭā paḍe chhe. āvā najare dekhātā padārthone pudgal kahevāy chhe. raṅg, gandh, ras ane sparsha e guṇo pudgal dravyanā chhe; tethī pudgal dravya kāḷun-dhoḷun, sugandhī-durgandhī, khāṭun-mīṭhun, halakun- bhāre vagere prakāre jaṇāy chhe; e badhī pudgalanī ja shakti chhe. jīv to kāḷo- dhoḷo, sugandhī-durgandhī vagere rūpe nathī, jīv to gnānavāḷo chhe. shabda athaḍāy chhe ke bolāy chhe te paṇ pudgalanī ja hālat chhe. te pudgalothī jīv judo chhe. lokomān bebhān māṇasane kahevāy chhe ke tārun chetan kyān ūḍī gayun? eṭale ke ā sharīr to ajīv chhe, te to jāṇatun nathī, paṇ jāṇanārun gnān kyān gayun? arthāt jīv kyān gayo? āmān jīv ane pudgal e be dravyonī sābitī thaī.
‘ākāsh’ nāmanun dravya chhe tene loko avyaktatapaṇe to svīkāre chhe. “amuk makān vagere jagyāno ākāshathī pātāḷ sudhī amāro hak chhe” em dastāvejomān lakhāve chhe eṭale ke ākāshathī pātāḷarūp kāīk ek vastu chhe em nakkī thayun. jo ākāshathī pātāḷ sudhī kāī ja vastu na hoy to ‘ākāshathī pātāḷ sudhīno hak’ em kem lakhāve? vastu chhe māṭe teno hak māne chhe. ākāshathī pātāḷ sudhī eṭale ke sarvavyāpī rahelī te vastune ‘ākāshadravya’ kahevāy chhe. ā dravya gnānarahit chhe ane arūpī chhe, tenāmān raṅg, ras vagere nathī.
jīv, pudgal ane ākāsh dravyane siddha karyā; have ‘kāḷ’ nāmanī ek vastu chhe tene siddha karavāmān āve chhe. loko dastāvej karāve temān em lakhāve chhe ke “यावत् चंद्रदिवाकरौ–jyān sudhī sūrya ane chandra rahe tyānsudhī amāro hak chhe.” āmān kāḷadravyano svīkār karyo. atyāre ja hak chhe em nahi paṇ hajī kāḷ lambāto jāy chhe
Page 375 of 655
PDF/HTML Page 430 of 710
single page version
374 ] [ mokṣhashāstra te badhā kāḷamān amāro hak chhe, em kāḷano svīkār kare chhe. tem ja ‘amārī līlī vāḍī sadāy rahe’ emān paṇ bhaviṣhyakāḷano svīkār karyo. vaḷī ‘ame to sāt peḍhīthī sukhī chhīe’ em kahe chhe tyān paṇ bhūtakāḷ svīkāre chhe. bhūtakāḷ, vartamānakāḷ e badhā prakār kāḷadravyanā vyavahāraparyāyanā chhe. ā kāḷadravya paṇ arūpī chhe ane tenāmān gnān nathī.
ā rīte jīv, pudgal, ākāsh ane kāḷadravyanī siddhi thaī. have bākī dharma ane adharma e be dravyo rahyān.
ā dharmadravyane paṇ jīv avyaktapaṇe kabūle to chhe. chha e dravyonī asti kabūlyā vagar koī paṇ vyavahār chālī shake nahīn. āvavun, javun, rahevun, vagere badhāmān chhae dravyonī asti siddha thaī jāy chhe. chār dravyo to siddha thayān chhe; have bākīnān be dravyo siddha karavān chhe. ‘ek gāmathī bīje gām āvyā’ ām kahyun temān dharmadravya siddha thaī jāy chhe. ek gāmathī bīje gām āvyā eṭale shun? ke jīv ane sharīranā paramāṇuonī gati thaī, ek kṣhetrathī bījun kṣhetra badalyun. have ā kṣhetra badalavānā kāryamān nimitta dravya kone kahesho? kem ke evo niyam chhe ke darek kāryamān upādān ane nimittakāraṇ hoy ja chhe. jīv ane pudgalone ek gāmathī bīje gām āvavāmān kayun dravya nimitta chhe te vichārīe. pratham to, jīv ane pudgal e upādān chhe, upādān pote nimitta na kahevāy. nimitta to upādānathī judun ja hoy, māṭe jīv ke pudgal te kṣhetrāntaranun nimitta nathī. kāḷadravya te to pariṇamanamān nimitta chhe eṭale ke paryāy badalavāmān te nimitta chhe, paṇ kṣhetrāntaranun nimitta kāḷadravya nathī; ākāshadravya badhān dravyone rahevā māṭe jagyā āpe chhe. pahelā kṣhetre hatān tyāre paṇ jīv ane pudgalane ākāsh nimitta hatun ane bījā kṣhetre paṇ te ja nimitta chhe, māṭe kṣhetrāntaranun nimitta ākāshane paṇ kahī shakātun nathī. to pachhī kṣhetrāntararūp je kārya thayun tenun nimitta ā chār dravyo sivāy koī anya dravya chhe em nakkī thāy chhe. gati karavāmān koī ek dravya nimitta tarīke chhe paṇ te dravya kayun chhe teno jīve kadī vichār karyo nathī, tethī tenī khabar nathī. kṣhetrāntar thavāmān nimittarūp je dravya chhe te dravya ne ‘dharmadravya’ kahevāy chhe. ā dravya paṇ arūpī chhe, ane gnānarahit chhe.
jem gati karavāmān dharmadravya nimitta chhe tem sthit thavāmān tenāthī viruddha adharma-
Page 376 of 655
PDF/HTML Page 431 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 37p dravya nimittarūp chhe. “ek kṣhetrathī bījā kṣhetre āvīne sthir rahyā,” sthir rahevāmān nimitta koṇ? sthir rahevāmān ākāshanun nimitta nathī, kem ke ākāshanun nimitta to rahevā māṭe chhe, gati vakhate paṇ rahevāmān ākāsh nimitta hatun, tethī sthitinun nimitta koī anya dravya joīe. te dravya adharmadravya chhe. ā paṇ arūpī chhe ane gnānarahit chhe.
ā rīte jīv, pudgal, dharma, adharma, ākāsh ane kāḷ e chha dravyanī siddha karī. ā chha sivāy sātamun koī dravya chhe ja nahi, ane ā chhamānthī ek paṇ dravya ochhun nathī. barābar chha e chha dravyo chhe ane tem mānavāthī ja yathārtha vastunī siddhi thāy chhe. jo ā chha sivāy sātamun koī dravya hoy to tenun kārya batāvī āpo! evun koī kārya nathī ke je ā chha dravyothī bahār hoy; māṭe sātamun dravya chhe ja nahi. vaḷī, jo ā chha dravyomānthī ek paṇ ochhun hoy to te dravyanun kārya koṇ kare te batāvī āpo! chhamānthī ek paṇ dravya evun nathī ke jenā vagar vishva niyam chālī shake.
1. jīv– ā jagatamān anant jīvo chhe jāṇapaṇānā chihna (visheṣh guṇ) vaḍe jīv oḷakhāy chhe. kemake jīv sivāyanā koī padārthomān jāṇapaṇun nathī. anant jīvo chhe te badhāy ek bījāthī tadna judā chhe.
2. pudgal–ā jagatamān anantānant pudgalo chhe; sparsha, gandh, raṅg e chihna vaḍe pudgalo oḷakhāy chhe, kem ke pudgalo sivāy anya koī padārthomān sparsha, ras, gandh ke raṅg nathī. īndriyo dvārā je je jaṇāy chhe te badhāy pudgal dravyanā banelā skandho chhe.
3. dharma–ahīn ‘dharma’ kahetān ātmāno dharma na samajavo paṇ ‘dharma’ nāmanun dravya chhe te samajavun. ā dravya ek akhaṇḍ chhe, te ākhā lokamān rahelun chhe. jīv ane pudgalone gati karatī vakhate ā dravya nimittarūp oḷakhāy chhe.
4. adharma–ahīn ‘adharma’ kahetān ātmānā doṣh na samajavā parantu ‘adharma’ nāmanun dravya samajavun. ā ek akhaṇḍ dravya chhe. te ākhā lokamān rahelun chhe. jīv ane pudgalone gati karīne jyāre sthir thāy chhe tyāre ā dravya nimittarūp oḷakhāy chhe.
pa. ākāsh–ā ek akhaṇḍ sarva vyāpak dravya chhe. badhā padārthone jagyā āpavānā nimittarūp ā dravya oḷakhāy chhe. ā dravyanā jeṭalā bhāgamān anya pāñche dravyo rahelān chhe teṭalā bhāgane ‘lokākāsh’ kahevāy chhe, ane jeṭalo bhāg anya
Page 377 of 655
PDF/HTML Page 432 of 710
single page version
376 ] [ mokṣhashāstra pāñch dravyayothī khālī chhe tene ‘alokākāsh’ kahevāy chhe. ‘khālī jagyā’ kahevāy chhe teno artha ‘ekalun ākāsh’- evo thāy chhe.
6. kāḷ–asaṅkhya kāḷ dravyo chhe. ā lokanā asaṅkhya pradesho chhe; te darek pradesh upar ek ek kāḷ dravya rahelun chhe. asaṅkhya kāḷāṇuo chhe te badhāy ek bījāthī chhūṭā chhe. vastumān rūpāntar (pheraphār) thavāmān nimittarūp ā dravya oḷakhāy chhe.
ā chha dravyone sarvagna sivāy koī paṇ pratyakṣha jāṇī shake nahi. sarvagnadeve ja ā chha dravyo jāṇyān chhe ane temaṇe ja tenun sāchun svarūp kahyun chhe; tethī sarvagnanā satya mārga sivāy anya koī jagyāe chha dravyonun svarūp hoī shake ja nahi; kem ke bījā apūrṇa jīvo te dravyone jāṇī shake nahi; māṭe chha dravyanā svarūpanī sāchī samajaṇ karavī joīe.
juo, ā lugaḍānī ṭopī chhe; te anant paramāṇuo bhegā thaīne banelī chhe ane te phāṭī jatān paramāṇuo chhūṭā thāy chhe. ā rīte bhegā thavun ane chhūṭā thavun evo pudgalano svabhāv chhe; vaḷī ā ṭopī saphed chhe, bījī koī kāḷī, rātī vagere raṅganī ṭopī paṇ hoy chhe; raṅg e pudgal dravyanun chihna chhe, tethī je najare dekhāy chhe te pudgal dravya chhe 1. ‘ā ṭopī chhe paṇ chopaḍī nathī’ em jāṇanār gnān chhe ane gnān te jīvanun chihna chhe tethī jīv paṇ siddha thayo. ra. have vichārīe ke ṭopī kyān rahelī chhe? jo ke nishchayathī to ṭopī ṭopīmān ja chhe, parantu ṭopī ṭopīmān ja chhe em kahevāthī ṭopīno barābar khyāl na āvī shake, tethī nimitta tarīke “amuk jagyāmān ṭopī rahelī chhe” em oḷakhāvāy chhe. ‘jagyā’ kahevāy chhe te ākāshadravyano amuk bhāg chhe. ā rīte ākāshadravya siddha thayun 3. have ā ṭopī bevaḍī vaḷe chhe. ṭopī jyāre sīdhī hatī tyāre ākāshamān hatī ane bevaḍī chhe tyāre paṇ ākāshamān ja chhe, tethī ākāshanā nimitta vaḍe ṭopīnun bevaḍāpaṇun oḷakhī shakātun nathī. to pachhī ṭopīnī bevaḍī thavānī kriyā thaī eṭale ke pahelān tenun kṣhetra lāmbu hatun, have te ṭūṅkā kṣhetramān rahelī chhe-ā rīte ṭopī kṣhetrāntar thaī chhe ane te kṣhetrāntar thavāmān je vastu nimitta chhe te dharmadravya chhe. 4. have ṭopī vaḷāṅkarūpe sthir paḍī chhe, to sthir paḍī chhe emān tene koṇ nimitta chhe? ākāsh dravya to mātra jagyā āpavāmān nimitta chhe ṭopī chāle ke sthir rahe temān ākāshanun nimitta nathī; jyāre ṭopīe sīdhī dashāmānthī vāṅkī dashārūpe thavā māṭe gaman karyun tyāre dharmadravyanun nimitta hatun; to have sthir rahevānī kriyāmān tenā karatān viruddha nimitta joīe. gatimān dharmadravya nimitta hatun; have sthir
Page 378 of 655
PDF/HTML Page 433 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 377 rahevāmān adharmadravya nimittarūp chhe. pa. ṭopī pahelān sīdhī hatī, atyāre vāṅkī chhe ane have pachhī amuk vakhat sudhī te raheshe-ām jāṇyun tyān ‘kāḷ’ siddha thaī gayo. bhūt, vartamān, bhaviṣhya athavā to jūnun-navun, divas, kalāk vagere je bhedo pravarte chhe te bhedo koī ek mūḷ vastu vagar hoī shake nahi. uparyukta badhā bhedo kāḷ dravyanā chhe, jo kāḷadravya na hoy to ‘navun-jūnun,’ ‘pahelān-pachhī’ evī koī pravr̥utti hoī shake nahi, māṭe kāḷadravya siddha thayun. 6. ā rīte ṭopī uparathī chha dravyo siddha thayān.
ā chha dravyomānthī ek paṇ dravya na hoy to jagatavyavahār chālī shake nahi. jo pudgal na hoy to ṭopī ja na hoy, jo jīv na hoy to ṭopīnun hovāpaṇun koṇ nakkī kare? jo ākāsh na hoy to ṭopī kyān chhe te oḷakhāvī shakāy nahi, jo dharmadravya ane adharmadravya na hoy to ṭopīmān thato pheraphār (kṣhetrāntar ane sthiratā) oḷakhāvī shakāy nahi, ane jo kāḷadravya na hoy to ‘pahelān’ je ṭopī sīdhī hatī te ja ‘atyāre’ vāṅkī chhe-em pūrve ane pachhī ṭopīnun hovāpaṇun nakkī na thaī shake, māṭe ṭopīne siddha karavā māṭe chhae dravyano svīkār karavo paḍe chhe. jagatanī koī paṇ ek vastune kabūlatān vyaktapaṇe ke avyaktapaṇe chha e dravyano svīkār thaī jāy chhe.
ā sharīr to najare dekhāy chhe; te pudgalanun banelun chhe ane sharīramān jīv rahelo chhe. jīv ane pudgal ek ākāshanī jagyāmān rahyā hovā chhatān banne judān chhe. jīvano svabhāv jāṇavāno chhe ane pudgalanun ā sharīr kāī jāṇatun nathī. sharīrano koī bhāg kapāī javā chhatān jīvanun gnān kapāī jatun nathī, jīv to ākho ja rahe chhe kem ke sharīr ane jīv sadāy judān ja chhe. bannenun svarūp judun chhe. ane bannenān kām paṇ judān ja chhe. ā jīv ane pudgal to spaṣhṭa chhe. 1-ra. jīv ane sharīr kyān rahelān chhe? amuk ṭhekāṇe pāñch phūṭ jagyāmān, be phūṭ jagyāmān vageremān rahelān chhe, ā rīte ‘jagyā’ kahetān ākāshadravya siddha thayun. 3.
e dhyān rākhavun ke jīv ane sharīr ākāshamān rahyān chhe em kahevāy chhe tyān kharekhar jīv, sharīr ane ākāsh traṇe svatantra judān judān ja chhe, koī ek bījānā svarūpamān ghūsī gayā nathī. jīv to jāṇanār svarūpe ja rahyo chhe; raṅg, gandh vagere sharīramān ja chhe paṇ ākāsh ke jīv vagere koīmān te nathī; ākāshamān raṅg, gandh vagere nathī tem ja gnān paṇ nathī, te arūpī-achetan chhe; jīvamān gnān chhe paṇ raṅg,
Page 379 of 655
PDF/HTML Page 434 of 710
single page version
378 ] [ mokṣhashāstra gandh vagere nathī eṭale te arūpī-chetan chhe; pudgalamān raṅg, gandh vagere chhe paṇ gnān nathī eṭale te rūpī-achetan chhe, ā rīte traṇe dravyo ek bījāthī judān-svatantra chhe. svatantra vastuone koī bījī vastu kāī karī shake nahi jo ek vastumān bījī vastu kāī karatī hoy to vastune svatantra kem kahevāy?
jīv, pudgal ane ākāsh nakkī karyā; have kāḷ nakkī karīe. “tamārī ummar keṭalī?” em puchhavāmān āve chhe, (tyān tamārī’ eṭale sharīranā sanyogarūp ummaranī vāt samajavī.) sharīranī ummar 40-pa0 varṣho vagerenī kahevāy chhe. ane jīv anādi anant hovāpaṇe chhe. ā mārā karatān pāñch varṣha nānā, ā pāñch varṣha moṭā’ em kahevāy chhe, tyān sharīranā kadathī nānā-moṭāpaṇānī vāt nathī paṇ kāḷ apekṣhāe nānā-moṭāpaṇānī vāt chhe. jo kāḷadravyanī apekṣhā na lyo to ‘ā nāno, ā moṭo, ā bāḷak, ā yuvān, ā vr̥uddha’ em kahī shakāy nahi. jūnī- navī dashā badalāyā kare chhe te uparathī kāḷ dravyanun hovāpaṇun nakkī thāy chhe. 4.
kyārek jīv ane sharīr sthir hoy chhe ane kyārek gaman karatān hoy chhe. sthir hovā vakhate tem ja gaman karatī vakhate-banne vakhate te ākāshamān ja chhe, eṭale ākāsh uparathī temanun gaman ke sthir rahevāpaṇun nakkī thaī shaktun nathī. gamanarūpadashā ane sthir rahevārūp dashā, e bannene judī judī oḷakhavā māṭe te banne dashāmān judān judān nimittarūp evān be dravyone oḷakhavān paḍashe. dharmadravyanā nimitta vaḍe jīv-pudgalanun gaman oḷakhī shakāy chhe. ane adharmadravyanā nimitta vaḍe jīv-pudgalanī sthiratā oḷakhī shakāy chhe. jo ā dharma ane adharmadravyo na hoy to, gaman ane sthiratānā bhedane oḷakhī shakāy nahīn (pa-6).
jo ke dharma-adharma dravyo jīv-pudgalane kāī gati ke sthiti karavāmān madadarūp nathī, parantu ek ek dravyanā bhāvane anyadravyanī apekṣhā vagar oḷakhāvī shakātā nathī. jīvanā bhāvane oḷakhavā māṭe ajīvanī apekṣhā āve chhe, jāṇe te jīv-em kahetān ja “jāṇapaṇā vagaranān anya dravyo chhe te jīv nathī” em ajīvanī apekṣhā āvī jāy chhe. jīv amuk jagyāe chhe em batāvatān ākāshanī apekṣhā āve chhe. ā pramāṇe chhae dravyomān arasaparas samajī levun. ek ātmadravyano nirṇay karatān chhae dravyo jaṇāy chhe; e gnānanī vishāḷatā chhe ane gnānano svabhāv sarva dravyone jāṇī levāno chhe em siddha thāy chhe. ek dravyane siddha karatān chhae dravyo siddha thaī jāy chhe; temān dravyanī parādhīnatā nathī; parantu gnānano mahimā chhe. te je padārtha hoy te gnānamān jarūr jaṇāy. pūrṇa gnānamān jeṭalun jaṇāy te sivāy anya kāī
Page 380 of 655
PDF/HTML Page 435 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 379 ā jagatamān nathī. pūrṇa gnānamān chha dravyo jaṇāyān chhe, chha dravyathī adhik bījun kāī nathī.
karmo te pudgalanī avasthā chhe; jīvanā vikārī bhāvanā nimittathī te jīv sāthe rahelān chhe; keṭalāk karmo bandharūpe sthir thayān chhe tene adharmāstikāyanun nimitta chhe; kṣhaṇe kṣhaṇe karmo udayamān āvīne kharī jāy chhe; kharī javāmān kṣhetrāntar thāy chhe temān tene dharmāstikāynun nimitta chhe; karmanī sthiti kahevāy chhe ke 70 kroḍākroḍīnun karma athavā antarmuhūrtanun karma, emān ‘kāḷ’ dravyanī apekṣhā āve chhe; ghaṇā karmaparamāṇuo ek kṣhetre rahevāmān ākāshadravyanī apekṣhā chhe. ā rīte chha dravyo siddha thayān.
ā uparathī e paṇ siddha thāy chhe ke jīvadravya ane padgaladravya (-karma) banne tadna judī judī vastuo chhe, ane banne potapotāmān svatantra chhe, koī ek bījāmān kāī ja karatā nathī. jo jīv ane karmo bhegān thaī jāy to ā jagatamān chha dravyo ja rahī shake nahi; jīv ane karma sadāy judān ja chhe. dravyono svabhāv anādi anant ṭakīne samaye samaye badalavāno chhe. badhāy dravyo potānī tākātathī svatantrapaṇe anādi anant ṭakīne pote ja potānī hālat badalāve chhe. jīvanī hālat jīv badalāve chhe, pudgalanī hālat pudgal badalāve chhe. pudgalanun kāī jīv kare nahi ane jīvanun kāī pudgal kare nahi.
dravyano koī kartā nathī. jo koī kartā hoy to teṇe dravyone kaī rīte banāvyān? shemānthī banāvyān? te kartā pote sheno banyo? jagatamān chha dravyo potānā svabhāvathī ja chhe teno koī kartā nathī. koī paṇ navā padārthanī utpatti thatī ja nathī. koī paṇ prayoge karīne navā jīvanī ke navā paramāṇunī utpatti thaī shake nahi, paṇ je padārtha hoy te ja rūpāntar thāy; arthāt je dravya hoy te nāsh pāme nahi, je dravya na hoy te utpanna thāy nahi ane je dravya hoy te potānī hālat kṣhaṇe kṣhaṇe badalyā ja kare, āvo niyam chhe. ā siddhāntane utpād-vyay-dhruv arthāt nitya ṭakīne badalavun (permanency with a change) kahevāy chhe.
Page 381 of 655
PDF/HTML Page 436 of 710
single page version
380 ] [ mokṣhashāstra
dravyano koī banāvanār nathī māṭe navun sātamun koī dravya thaī shaktun nathī, ane koī dravyano koī nāsh karanār nathī māṭe chha dravyomānthī kadī ochhān thatān nathī. shāshvatapaṇe chha dravyo chhe. sampūrṇa gnān vaḍe sarvagna bhagavāne chha dravyo jāṇyān ane te ja upadeshamān divyavāṇī dvārā kahyān. sarvagna vītarāgadevapraṇīt param satyamārga sivāy ā chha dravyanun sāchun svarūp bīje kyāy chhe ja nahi.
dravyanī khās shakti (chihna, visheṣh guṇ) sambandhī pūrve saṅkṣhiptamān kahevāī gayun chhe; ek dravyanī khās shakti hoy te anya dravyomān hotī nathī; tethī khās shakti vaḍe dravyanā svarūpane oḷakhī shakāy chhe. jem ke-gnān te jīv dravyanī khās shakti chhe, jīv sivāyanān anya koī dravyamān gnān nathī, tethī gnānashakti vaḍe jīv oḷakhī shakāy chhe.
ahīn have dravyonī sāmānyashakti sambandhī thoḍun kahevāmān āve chhe. je shakti badhān dravyomān hoy tene sāmānyashakti (sāmānyaguṇ) kahevāy chhe. astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva ane pradeshatva. ā chha sāmānya guṇo mukhya chhe, te badhāy dravyomān chhe.
1–astitvaguṇane līdhe dravyanā hovāpaṇāno kadī nāsh thato nathī. dravyo amuk kāḷ māṭe chhe ane pachhī nāsh pāme chhe-em nathī; dravyo nitya ṭakī rahenārān chhe. jo astitvaguṇ na hoy to vastu ja hoī shake nahi, ane jo vastu ja na hoy to samajāvavānun kone?
2–vastutvaguṇane līdhe dravya potānun prayojanabhūt kārya kare chhe; jem ghaḍo pāṇīne dhāraṇ kare chhe tem dravya pote ja potānā guṇ-paryāyonun prayojanabhūt kārya kare chhe. ek dravya bījā koīnun kārya karatun nathī.
3– dravyaguṇane līdhe dravya nirantar ek avasthāmānthī bījī avasthāmān dravyā kare chhe-pariṇamyā kare chhe. dravya trikāḷ astirūp hovā chhatān te sadā ek sarakhun (kūṭastha) nathī; parantu nirantar nitya badalatun-pariṇāmī chhe. jo dravyamān pariṇaman na hoy to jīvane sansāradashāno nāsh thaīne mokṣhadashānī utpatti kem thāy? sharīranī bālyadashāmānthī yuvak dashā kem thāy? chha e dravyomān dravyashakti hovāthī badhāy svatantrapaṇe potapotānā paryāyamān pariṇamī rahyān chhe; koī dravya potāno paryāy pariṇamāvavā māṭe bījā dravyanī madad ke asar rākhatun nathī.
Page 382 of 655
PDF/HTML Page 437 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 381
4–prameyatvaguṇane līdhe dravyo gnānamān jaṇāy chhe. chha e dravyomān ā prameyashakti hovāthī gnān chhae dravyanā svarūpano nirṇay karī shake chhe. jo vastumān prameyatva guṇ na hoy to “ā vastu chhe” em te potāne kevī rīte jaṇāvī shake? jagatano koī padārtha gnānadvārā agamya nathī; ātmāmān prameyatvaguṇ hovāthī ātmā pote potāne jāṇī shake chhe.
pa–agurulaghutvaguṇane līdhe darek vastu nij nij svarūpe ṭakī rahe chhe. jīv badalīne kadī paramāṇurūpe thaī jato nathī, paramāṇu badalīne kadī jīvarūpe thaī jatān nathī. jaḍ sadāy jaḍarūpe ane chetan sadāy chetanarūpe ja rahe chhe. gnānano ughāḍ vikāradashāmān game teṭalo ochho thāy topaṇ jīvadravya tadna gnān vagaranun thaī jāy- em kadī na bane. ā shaktine līdhe dravyanā guṇo chhūṭā paḍī jatā nathī, tem ja koī be vastu ekarūp thaīne trījī navī jātanī vastu utpanna thatī nathī; kem ke vastunun svarūp kadāpi anyathā thatun nathī.
6–pradeshatvaguṇane līdhe darek dravyane potapotāno ākār hoy chhe. darek dravya potapotānā sva ākāramān ja rahe chhe. siddhadashā thatān ek jīv bījā jīvamān bhaḷī jato nathī paṇ darek jīv potānā pradeshākāramān svatantrapaṇe ṭakī rahe chhe.
ā chha sāmānyaguṇo mukhya chhe, ā sivāy bījā sāmānyaguṇo paṇ chhe. ā rīte guṇodvārā dravyanun svarūp vadhāre spaṣhṭatāthī jāṇī shakāy chhe.
1ra6 (1) kartā kone kahe chhe?
(pratyek dravya potāmān svatantra vyāpak hovāthī potānā ja pariṇāmono kartā chhe)
(ra) karma (-kārya) kone kahe chhe?
kartā je pariṇāmane prāpta kare chhe te pariṇām tenun karma chhe.
(3) karaṇ kone kahe chhe?
te pariṇāmanā sādhakatam arthāt utkr̥uṣhṭa sādhanane karaṇ kahe chhe.
(4) sampradān kone kahe chhe?
karma (-pariṇām-kārya) jene devāmān āve athavā jene māṭe karavāmān āve
chhe tene sampradān kahe chhe
Page 383 of 655
PDF/HTML Page 438 of 710
single page version
382 ] [ mokṣhashāstra
jemānthī karma karavāmān āve chhe te dhruv vastune apādān kahevāmān āve chhe.
(6) adhikaraṇ kone kahe chhe?
jemān athavā jenā ādhāre karma karavāmān āve chhe tene adhikaraṇ kahe chhe.
sarva dravyonī pratyek paryāyamān ā chha e kārak ek sāthe varte chhe tethī ātmā
ane pudgal shuddhadashāmān ke ashuddhadashāmān svayam ja chhae kārakarūp pariṇaman kare
chhe ane anya koī kārako (-kāraṇo) nī apekṣhā rākhatā nathī.
127 kārya kevī rīte thāy chhe? 127
kāraṇ jevā ja kārya hovāthī kāraṇ jevun ja kārya thāy chhe. kāryane-kriyā, karma, avasthā, paryāy, hālat, dashā, pariṇām, pariṇaman ane pariṇati paṇ kahe chhe.
128 kāraṇ kone kahe chhe? 128 kāryanī utpādak sāmagrīne kāraṇ kahe chhe. 129 utpādak sāmagrīnā keṭalā bhed chhe? 129 be chhe. upādān ane nimitta. upādānane nij shakti athavā nishchay ane
nimittane parayog athavā vyavahār kahe chhe. 130 upādānakāraṇ kone kahe chhe? 130 (1) je padārtha svayam kāryarūp pariṇame tene upādānakāraṇ kahe chhe jemake ghaḍānī
chhe temān anantarapūrvakṣhaṇavartīparyāy upādānakāraṇ chhe ane anantar uttarakṣhaṇavartī
paryāy kārya chhe.
(3) te samayanī paryāyanī yogyatā te upādānakāraṇ chhe ane te ja paryāy kārya chhe. upādān te ja sāchun (-vāstavik) kāraṇ chhe.
Page 384 of 655
PDF/HTML Page 439 of 710
single page version
a. pa upasanhār ] [ 383
nayathī chhe.] 131 yogyatā kone kahe chhe? 131 “योग्यतैव विषयप्रतिनियमकारण मिति” (nyāy di. pr̥u. 27) yogyatā ja
māṭe chhe. parantu yogyatānun kāraṇapaṇun sarvamān sarvatra samān chhe.) (2) sāmarthya, shakti, pātratā, lāyakāt, tākāt te yogyatā shabdanā artha chhe. * 132 nimitta kāraṇ kone kahe chhe? 132 je padārtha svayam kāryarūp na pariṇame, parantu kāryanī utpattimān anukūḷ hovāno
jenā upar ārop āvī shake te padārthane nimitta kāraṇ kahe chhe. jemake ghaḍānī utpattimān kumbhār, daṇḍ, chakra ādi. (nimitta sāchun kāraṇ nathī- × ahetuvat (akāraṇavat) chhe kāraṇ ke te upachār mātra athavā vyavahār mātra kāraṇ chhe.) 133 upādān kāraṇ ane nimittanī upasthitino shun niyam chhe?
arthaḥ– samyagdarshan-gnānarūp netra ane gnānamān charaṇ arthāt līnatārūp kriyā banne maḷīne mokṣhamārga jāṇo. upādānarūp nishchayakāraṇ jyān hoy tyān nimittarūp vyavahārakāraṇ hoy ja chhe. _________________________________________________________________ * ‘yogyatā’ shabdano prayog shāstromān anek ṭhekāṇe chhe. ādhār māṭe juo parishiṣhṭa. × pañchādhyāyī bhāg. 2 gā. 3pa1
Page 385 of 655
PDF/HTML Page 440 of 710
single page version
384 ] [ mokṣhashāstra
bhāvārthaḥ– (1) upādān te nishchay arthāt sāchun kāraṇ chhe, nimitta vyavahār arthāt upachār kāraṇ chhe sāchun kāraṇ nathī tethī to tene ahetuvat kahyun chhe. ane tene upachār (-ārop) kāraṇ kem kahyun ke te upādānanun kāī kārya karatun karāvatun nathī topaṇ kāryanā vakhate tenī upasthitine kāraṇe tene upachāramātra kāraṇ kahyun chhe.
(ra) samyakdarshan ane gnānamān līnatāne mokṣhamārga jāṇo em kahyun temān sharīrāshrit upadesh, upavāsādik kriyā ane shubharāgarūp vyavahārane mokṣhamārga na jāṇo te vāt āvī jāy chhe.
bhedagnān pramāṇ vidhi, viralā būjhe koy. 4
arthaḥ– jyān nijashaktirūp upādān taiyār hoy tyān nimitta hoy ja chhe evī bhedagnān pramāṇanī vidhi (-vyavasthā) chhe, ā siddhānt koī viralā ja samaje chhe. 4.
bhāvārtha– jyān upādānanī yogyatā hoy tyān niyamathī nimitta hoy chhe, nimittanī vāṭ jovī paḍe em nathī, ane nimittane koī meḷavī shake chhe em paṇ nathī. nimittanī rāh jovī paḍe chhe athavā tene hun lāvī shakun chhun evī mānyatā par padārthamān abhed-buddhi arthāt agnānasūchak chhe. nimitta ane upādān banne asahāyarūp chhe e to maryādā chhe. 4.
ek chakrason rath chalai, raviko yahai svabhāv. pa
arthaḥ– jyān juo tyān sadā upādānanun ja baḷ chhe nimitta hoy chhe parantu nimittano kāī paṇ dāv (-baḷ) nathī jem ek chakrathī sūryano rath chāle chhe evī rīte pratyek kārya upādānanī yogyatā (-sāmarthya) thī ja thāy chhe. pa. bhāvārthaḥ- koī em māne chhe ke-nimitta (-sanyogarūp paravastu) upādān (-nijashakti) upar kharekhar asar kare chhe, prabhāv pāḍe chhe, sahāy-madad kare chhe, ādhār de chhe to e abhiprāy mithyā chhe em ahīn dohā nan. 4-pa-6-7 mān spaṣhṭapaṇe kahyun chhe. potānā hitano upāy samajavā māṭe ā vāt mahān prayojanabhūt chhe.
shāstramān jyān paradravyane (-paradravya-kṣhetra-kāḷādine) sahāyak, sādhan, kāraṇ, kārak ādi kahyā hoy to te vyavahāranayanī mukhyatāthī kathan chhe tene “em nathī” paṇ kārya thāy to te kāḷe nimittādinī apekṣhāe (nimitta batāvavā māṭe) upachār karyo chhe em jāṇavun.