Page 566 of 655
PDF/HTML Page 621 of 710
single page version
a. 9 sūtra 18 ] [ pa67
sātamā guṇasthānathī to nirvikalpadashā hoy chhe. chhaṭhṭhā guṇasthāne munine āhār vihārādino vikalpa hoy chhe tyāre paṇ temane traṇ kaṣhāy nahi hovāthī samvar-nirjarā thāy chhe ane shubhabhāvano alpa bandh thāy chhe; je vikalpa uṭhe chhe te vikalpanā svāmītvano temane nakār varte chhe ane akaṣhāyadraṣhṭie jeṭale darajje rāg ṭaḷe chhe teṭale darajje samvaranirjarā chhe, tathā jeṭalo shubhabhāv thāy chhe teṭalun bandhan chhe. (juo, mokṣhamārga-prakāshak pā. ra3p)
keṭalāk jīvo mātra hinsādik pāpanā tyāgane chāritra māne chhe ane mahāvratādirūp shubhopayogane upādeyapaṇāthī grahaṇ kare chhe. paṇ te yathārtha nathī. ā shāstranā sātamā adhyāyamān āsrav padārthanun nirūpaṇ karavāmān āvyun chhe, tyān mahāvrat ane aṇuvratane āsravarūp mānyān chhe, to te upādey kevī rīte hoy? āsrav to bandhanun kāraṇ chhe ane chāritra to mokṣhanun kāraṇ chhe, māṭe te mahāvratādirūp āsravabhāvone chāritrapaṇun sambhavatun nathī; paṇ je sarva kaṣhāyarahit udāsīn bhāv chhe tenun ja nām chāritra chhe. samyagdarshan thayā pachhī jīvanā kanīk bhāv vītarāg thayā hoy chhe ane kanīk bhāv sarāg hoy chhe; temān je ansh vītarāgarūp chhe te ja chāritra chhe ane te samvaranun kāraṇ chhe.
prashnaḥ– vītarāgabhāv te chāritra chhe ane vītarāgabhāv to ek ja prakārano chhe, to pachhī chāritranā bhedo shā māṭe kahyā?
uttaraḥ– vītarāgabhāv ek prakārano chhe parantu te ek sāthe ākho pragaṭato nathī paṇ krame krame pragaṭe chhe tethī temān bhed paḍe chhe. jeṭale anshe vītarāgabhāv pragaṭe chhe teṭale anshe chāritra pragaṭe chhe, māṭe chāritranā bhedo kahyā chhe.
prashnaḥ– jo em chhe to chhaṭhṭhā guṇasthāne je shubhabhāv chhe tene paṇ chāritra kem kaho chho?
uttaraḥ– tyān shubhabhāvane kharun chāritra kahevāmān āvatun nathī paṇ te shubhabhāv vakhate je anshe vītarāgabhāv chhe, tene kharun chāritra kahevāmān āve chhe.
prashnaḥ– shubhabhāvarūp samiti, gupti, mahāvratādine paṇ keṭalek ṭhekāṇe chāritra kahe chhe, tenun shun kāraṇ?
Page 567 of 655
PDF/HTML Page 622 of 710
single page version
pa68 ] [ mokṣhashāstra
uttaraḥ– tyān tene vyavahār chāritra kahyun chhe. vyavahār eṭale upachār; chhaṭhṭhā guṇasthāne je vītarāgachāritra hoy chhe tenī sāthe mahāvratādi hoy chhe, evo sambandh jāṇīne e upachār karyo chhe. eṭale ke te nimitta apekṣhāe arthāt vikalpanā bhedo batāvavā māṭe kahyun chhe, paṇ kharī rīte to niṣhkaṣhāyabhāv te ja chāritra chhe, shubharāg te chāritra nathī.
prashnaḥ– nishchayamokṣhamārga to nirvikalpa chhe, te vakhate savikalpa (-sarāg, vyavahār) mokṣhamārga nathī hoto, to pachhī te savikalpa mokṣhamārgane sādhak kem kahī shakāy?
uttaraḥ– bhutanaigamanayanī apekṣhāe te savikalpapaṇāne mokṣhamārga kahyo chhe, eṭale ke bhūtakāḷamān te vikalpo (rāgamishrit vichāro) thayā hatā, te vartamānamān nathī, chhatān paṇ ‘te vartamān chhe’ em bhutanaigamanayanī apekṣhāe gaṇī shakāy chhe, tethī te nayanī apekṣhāe savikalpa mokṣhamārgane sādhak kahyo chhe em samajavun. (juo, paramātmaprakāsh pā. 142 a. 2 gāthā-14 sanskr̥it ṭīkā tathā ā granthamān chhelle parishiṣhṭa 1 mān āpel ‘mokṣhamārganun be prakāre kathan’ -e viṣhay.)
prashnaḥ– mokṣhanā kāraṇabhūt sāmāyikanun svarūp shun chhe? uttaraḥ– je sāmāyik samyagdarshan-gnān-chāritrasvabhāvavāḷā paramārtha gnānanā bhavanamātra (pariṇamanamātra) chhe, ekāgratā lakṣhaṇavāḷī chhe te sāmāyik mokṣhanā kāraṇabhūt chhe. (juo, samayasār gāthā 1pa4 pā. 200)
shrī niyamasār gāthā 12p thī 133 mān kharī sāmāyikanun svarūp āpyun chhe te ā pramāṇe chhe-
je koī muni ekendriyādi prāṇīonā samūhane duḥkh devānā kāraṇarūp je sampūrṇa pāpabhāv sahit vepār, tenāthī alag thaī man, vachan ane kāyānā shubh ashubh sarva vyāpārone tyāgīne traṇ guptirūp rahe tathā jitendriy rahe chhe tevā sanyamīne kharun sāmāyik vrat hoy chhe. (gāthā-12p)
je sarva tras ane sthāvar prāṇīomān samatābhāv rākhe chhe, madhyastha bhāvamān ārūḍh chhe, tene ja kharī sāmāyik hoy chhe (gāthā-1ra6).
sanyam pāḷatān, niyam karatān tathā tap dharatān jene ek ātmā ja nikaṭ vartī rahyo chhe, tene kharī sāmāyik hoy chhe. (gā. 127).
jene rāg-dveṣh vikār pragaṭ nathī thatān tene kharī sāmāyik hoy chhe (gāthā 1ra8).
Page 568 of 655
PDF/HTML Page 623 of 710
single page version
a. 9 sūtra 18 bhūmikā ] [ pa69
je ārtta ane raudradhyānane ṭāḷe chhe, tene kharun sāmāyik vrat thāy chhe. (gāthā. 129).
je puṇya ane pāp e banne bhāvone nitya chhoḍe chhe tene kharī sāmāyik hoy chhe. (gāthā. 130).
je jīv nityadharmadhyān tathā shukladhyānane dhyāve chhe tene kharī sāmāyik hoy chhe (gāthā 133).
sāmāyik chāritrane. param samādhi paṇ kahevāmān āve chhe. 7. prashnaḥ– ā adhyāyanā chhaṭhṭhā sūtramān samvaranā kāraṇ tarīke je das prakāranā dharma kahyā chhe temān sanyam āvī jāy chhe ane sanyam te ja chāritra chhe, chhatān ahīn pharīthī chāritrane samvaranā kāraṇ tarīke kem kahyun?
uttaraḥ– jo ke sanyamadharmamān chāritra āvī jāy chhe topaṇ ā sūtramān chāritranun kathan nirarthak nathī. chāritra te mokṣhaprāptinun sākṣhāt kāraṇ chhe em jaṇāvavā māṭe ahīn antamān chāritranun kathan karyun chhe. chaudamā guṇasthānane ante chāritranī pūrṇatā thatān ja mokṣha thāy chhe tethī mokṣhaprāpti māṭe chāritra sākṣhāt hetu chhe-evun gnān karāvavā māṭe ā sūtramān te judun jaṇāvyun chhe.
shubh-ashubhanī nivr̥utti te samvar chhe, ane āsrav adhikāramān (a. 7. sū. 1 mān) hinsā, anr̥ut, adattādān vagerenā tyāgathī ahinsā, satya, dattādān vagere kriyāmān shubh pravr̥utti chhe tethī (tyān avratonī jem vratomān) paṇ karmono pravāh chāle chhe, paṇ te vratothī karmonī nivr̥utti thatī nathī. e apekṣhā lakṣhamān rākhīne gupti vagere samvarano parivār kahyo chhe. jeṭalī ātmānā svarūpamān abhedatā thāy chhe teṭalo samvar chhe. shubhāshubhabhāvano tyāg te nishchay vrat athavā vītarāg chāritra chhe. je shubhabhāvarūp vrat chhe te vyavahārachāritrarūp rāg chhe ane te samvaranun kāraṇ nathī. (juo, shrī sarvārthasiddhi, adhyāy 7, pā. pa thī 7)।। 18।।
bījā sūtramān kahelān samvaranān chha kāraṇonun varṇan ahīn pūrun thayun. e rīte samvaratattvanun varṇan pūrun thayun. have nirjarā tattvanun varṇan kare chhe.
Page 569 of 655
PDF/HTML Page 624 of 710
single page version
pa70 ] [ mokṣhashāstra nirjarātattvanun varṇan sharū thāy chhe. jene samvar thāy tene nirjarā thāy. pratham samvar to samyagdarshan chhe, tethī je jīv samyagdarshan pragaṭ kare tene ja samvar-nirjarā thaī shake. mithyādraṣhṭine samvar-nirjarā hoy nahi.
2. ahīn nirjarātattvanun varṇan karavun chhe ane nirjarānun kāraṇ tap chhe (juo, adhyāy 9. sūtra 3) tethī tapanun ane tenā bhedonun varṇan karyun chhe. tapanī vyākhyā 19 mā sūtranī ṭīkāmān āpī chhe ane dhyānanī vyākhyā ra7mā sūtramān āpī chhe.
(1) keṭalāk jīvo anashanādi tapathī nirjarā māne chhe paṇ teto bāhyatap chhe. have pachhīnān sūtra 19-20mān bār prakāranān tap kahyān chhe te badhān bāhyatap chhe, paṇ teo ek bījānī apekṣhāe bāhya abhyantar chhe; tethī tenān bāhya ane abhyantar evā be bhed kahyān chhe. kevaḷ bāhya tap karavāthī nirjarā thāy nahi. jo ghaṇā upavāsādi karavāthī ghaṇī nirjarā thāy ane thoḍā karavāthī thoḍī thāy em hoy to nirjarānun kāraṇ upavāsādik ja ṭhare, paṇ tevo niyam nathī. ichchhāno nirodh te tap chhe; tethī svānubhavanī ekāgratā vadhatān shubhāshubh ichchhā ṭaḷe chhe, tene tap kahevāy chhe.
(2) ahīn anashanādikane tathā prāyashchittādikane tap kahyān chhe tenun kāraṇ e chhe ke-jo jīv anashanādi tathā prāyashchittādirūp pravarte ane rāgane ṭāḷe to vītarāgabhāvarūp satya tap poṣhī shakāy chhe, tethī te anashanādi tathā prāyashchittādine upachārathī tap kahyān chhe. jo koī jīv vītarāgabhāvarūp satya tapane to na jāṇe ane te anashanādine ja tap jāṇī saṅgrah kare to te sansāramān ja bhramaṇ kare.
(3) āṭalun khās samajī levun ke-nishchay dharma to vītarāgabhāv chhe, anya anek prakāranā je bhedo kahevāy chhe te bhedo bāhya nimitta apekṣhāe upachārathī kahyān chhe, tene vyavahāramātra dharma sañgnā jāṇavī. ā rahasyane je jīv jāṇato nathī tene nirjarātattvanī sāchī shraddhā nathī.
tap te nirjarānun kāraṇ chhe, tethī tenun varṇan kare chhe. temān pratham tapanā prakāro kahe chhe-
Page 570 of 655
PDF/HTML Page 625 of 710
single page version
a. 9 sūtra 19 ] [ pa71 avamaudarya, samyak vr̥uttiparisaṅkhyān, [रसपरित्याग विविक्तशय्यासन कायकलेशाः] samyak rasaparityāg, samyak vivikta shayyāsan ane samyak kāyakalesh [बाह्यं तपः] e chha prakāranā bāhya tap chhe.
nondhaḥ– ā sūtramān ‘samyak’ shabdanun anusandhān ā adhyāyanā chothā sūtrathī āve chhe. anashanādi chhae prakāramān ‘samyak’ shabda lāgu paḍe chhe.
pariṇāmonī je shuddhatā thāy chhe te.
niyam karatān, antaraṅg pariṇāmonī je shuddhatā thāy chhe te.
yathāshakti tyāg karavāno bhāv thatān, antaraṅg pariṇāmonī je
shuddhatā thāy chhe te.
besavānī vr̥utti thatān antaraṅg pariṇāmonī je shuddhatā thāy chhe te.
shuddhatā thāy chhe te.
2. ‘samyak’ shabda em sūchave chhe ke samyagdraṣhṭine ja ā tap hoy chhe, mithyādraṣhṭine tap hotun nathī.
Page 571 of 655
PDF/HTML Page 626 of 710
single page version
pa72] [ mokṣhashāstra
(1) āhār na levāno je rāg mishrit vichār āve chhe te shubhabhāv chhe ane tenun phaḷ paṇya-bandhan chhe; hun teno svāmī nathī.
(2) anna, pāṇī vagere par vastuo chhe; ātmā tene koī prakāre grahī ke chhoḍī shake nahi. paṇ jyāre samyagdraṣhṭi jīv paravastu uparano te prakārano rāg chhoḍe chhe tyāre pudgal parāvartananā niyam pramāṇe evo nimitta-naimittikasambandh hoy chhe ke teṭalo vakhat tene anna. pāṇī vagereno sambandh hoto nathī.
(3) anna, pāṇī vagereno sanyog na thayo te par dravyanī kriyā chhe, tenāthī ātmāne dharma ke adharma thato nathī.
(4) samyagdraṣhṭine rāganun svāmītva nahi hovāthī je samyak mānyatā chhe te draḍh thāy chhe, ane tethī sāchā abhiprāyapūrvak je anna, pāṇī vagere levāno rāg ṭaḷyo te samyak anashan tap chhe, te vītarāgatāno ansh chhe tethī te dharmano ansh chhe. temān jeṭale anshe antaraṅg pariṇāmonī shuddhatā thaī ane shubhāshubh ichchhāno nirodh thayo teṭale anshe samyaktap chhe, ane te ja nirjarānun kāraṇ chhe.
chha prakāranā bāhya ane chha prakāranā antaraṅg e bāre prakāranā tap sambandhamān upar pramāṇe samajī levun.
sthiratārūp taraṅg vagaranun (-nirvikalpa) chaitanyanun pratapan (dedīpyamān thavun) te tap chhe. (juo, shrī pravachanasār a. 1. gā. 14 nī ṭīkā.)
sahaj-nishchayanayarūpaparamasvabhāvamay paramātmānun pratapan (arthāt draḍhatā thī tanmay thavun) te tap chhe. (niyamasār. pap ṭīkā)
ke prasiddha-shuddhakāraṇaparamātmatattvamān sadā antaramukhapaṇe je pratapan (arthāt līnatā) te tap chhe. (niyamasār ṭīkā, gāthā. 188 nun mathāḷun)
dharavo te adhyātma tap chhe. (niyamasār gā. 123 ṭīkā)
Page 572 of 655
PDF/HTML Page 627 of 710
single page version
a. 9 sūtra 19] [ pa73
prashnaḥ– jo tapanī vyākhyā upar pramāṇe chhe to te tapanā bhed paḍī shake nahi, chhatān ahīn tapanā bār bhed kem kahyā chhe?
uttaraḥ– shāstronun kathan koī vār upādān (-nishchay) nī apekṣhāe ane koīvār nimitta (-vyavahār) nī apekṣhāe hoy chhe. nimitta judā judā hovāthī temān bhed paḍe, paṇ upādān to ātmāno shuddha svabhāv hovāthī temān bhed paḍe nahi. ahīn tapanā je bār bhed jaṇāvyā chhe te bhedo nimitta apekṣhāe chhe. ā shāstra mukhyapaṇe paryāyārthikanayathī kathan karatun hovāthī te bhedo jaṇāvyā chhe.
6. je jīvane samyagdarshan na hoy te jīv vanamān rahe, chomāsāmān jhāḍ nīche rahe. garamīmān atyant tīvra kiraṇothī santapta parvatanā shikhar upar āsan lagāve, shiyāḷāmān khullā medānamān dhyān kare, bījā anek prakāranā kāyakalesh kare, ghaṇā upavāso kare, shāstro bhaṇavāmān ghaṇo chatur hoy, maunavrat dhāre ityādi badhun kare paṇ tenun te badhun vr̥uthā chhe- sansāranun kāraṇ chhe, tenāthī dharmano ansh paṇ thato nathī. je jīv samyagdarshanathī rahit hoy te jīv anashanādi bār tapo kare topaṇ tenā kāryanī siddhi thatī nathī. māṭe he jīv! ākuḷatārahit samatādevīnun kuḷamandir je potānun ātmikatattva tenun ja tun bhajan kar (juo, shrī niyamasār, gāthā 124). ।। 19।।
samyak vaiyāvr̥utya, [स्वाध्याय व्युत्सर्ग ध्यानानि] samyak svādhyāy, samyak vyutsarga ane samyak dhyān [उत्तरम्] e chha prakār ābhyantar tapanā chhe.
nondhaḥ– ā sūtramān ‘samyak’ shabdanun anusandhān ā adhyāyanā chothā sūtrathī āve chhe; prāyashchittādi chha e prakāramān te lāgu paḍe chhe. jo ‘samyak’ shabdanun anusandhān na levāmān āve to nāṭak vagere sambandhī abhyās karavo te paṇ svādhyāy tap ṭharashe. parantu ‘samyak’ shabda vaḍe teno niṣhedh thāy chhe.
Page 573 of 655
PDF/HTML Page 628 of 710
single page version
pa74] [ mokṣhashāstra
thāy chhe te.
thāy chhe te.
3. ā chhae prakāranān tap samyagdraṣhṭine ja hoy chhe. ā chhae prakāramān samyagdraṣhṭine potānā svarūpanā lakṣhe jeṭalī antaraṅg pariṇāmonī shuddhatā thāy teṭalun ja tap chhe. shubh vikalpa chhe tene upachārathī tap kahevāy chhe, paṇ kharekhar to te rāg chhe, tap nathī. ।। 20।।
नवचतुर्दशपंचद्विभेदा यथाक्रमं प्राग्ध्यानात्।। २१।।
दश पंच द्विभेदा] anukrame nav, chār, das, pāñch ane be bhedo chhe, arthāt samyak prāyashchittanā nav, samyak vinayanā chār, samyak vaiyāvr̥utyanā das, samyak svādhyāyanā pāñch ane samyak vyutsarganā be bhed chhe.
nondhaḥ– ābhyantar tapano chhaṭhṭho prakār dhyān chhe tenā bhedonun varṇan ra8mā sūtramān āvashe. ।। 21।।
Page 574 of 655
PDF/HTML Page 629 of 710
single page version
a. 9 sūtra 22] [ pa7p
[विवेक व्युत्सर्ग तपः] vivek vyutsarga, tap, [छेदपरिहार उपस्थापनाः] chhed, parihār ane upasthāpan- ā nav bhedo prāyashchittatapanā chhe.
(1) ālochanā–pramādathī thayelā doṣhone guru pāse jaīne niṣhkapaṭ rīte
kahevā te.
(3) tadubhay–te banne arthāt ālochanā ane pratikramaṇ banne karavān te.
(4) vivek– āhār-pāṇīno niyamit samay sudhī tyāg karavo te.
(pa) vyutsarga–kāyotsarga karavo.
(6) tap–upavāsādi karavā te.
(7) chhed– ek divas, pakhavāḍiyun, mahino vagere vakhat sudhī dīkṣhāno chhed karavo te.
(8) parihār– ek divas, pakhavāḍiyun, mahino vagere niyamit samay sudhī
(9) upasthāpan– dīkṣhāno sampūrṇa chhed karīne pharīthī navī dīkṣhā devī te. 2. ā badhā bhedo vyavahāraprāyashchittanā chhe. je jīvane nishchayaprāyashchitta pragaṭayun hoy te jīvanā ā nav prakāranā prāyashchittane vyavahāraprāyashchitta kahevāy; paṇ jo nishchayaprāyashchitta na pragaṭayun hoy to te vyavahārābhās chhe.
potānā ja ātmānā je utkr̥uṣhṭa bodh, gnān tathā chitta chhe tene je jīv nitya dhāraṇ kare chhe tene ja prāyashchitta hoy chhe. (bodh, gnān ne chittano artha ek ja chhe.)
Page 575 of 655
PDF/HTML Page 630 of 710
single page version
pa76] [ mokṣhashāstra prāyaḥ = prakr̥uṣhṭapaṇe ane chitta = gnān; prakr̥uṣhṭapaṇe je gnān te ja prāyashchitta chhe. krodhādivibhāvabhāvano kṣhay karavānī bhāvanāmān vartavun tathā potānā ātmik guṇonī chintā karavī te kharun prāyashchitta chhe. potānā ātmikatattvamān ramaṇarūp je tapashcharaṇ te ja shuddhanishchayaprāyashchitta chhe (juo, shrī niyamasār gāthā 113 thī 121).
vachananī rachanāne chhoḍīne tathā rāgadveṣhādi bhāvonun nivāraṇ karīne je koī potānā ātmāne dhyāve chhe tene pratikramaṇ hoy chhe. sarve virādhanā arthāt aparādhane chhoḍīne je mokṣhārthī jīv svarūpanī ārādhanāmān vartan kare chhe tene kharun pratikramaṇ chhe.
je jīv potānā ātmāne nokarma, dravyakarma tathā vibhāv guṇaparyāyathī rahit dhyāve chhe tene kharī ālochanā hoy chhe. samatābhāvamān potānā pariṇāmane dharīne potānā ātmāne dekhavo te kharī ālochanā chhe. (juo, shrī niyamasār gāthā 107 thī 112). ।। 22।।
chāritravinay ane upachāravinay-ā chār bhed vinayatapanā chhe,
mokṣhane māṭe gnānanun grahaṇ-abhyās-sansmaraṇ vagere karavun te gnānavinay chhe.
darshanavinay chhe.
(4) upachāravinay–āchārya vagere pūjya puruṣhone dekhīne ūbhā thavun,
vyavahāravinayanā chhe.
Page 576 of 655
PDF/HTML Page 631 of 710
single page version
a. 9. sūtra 24-2p ] [ pa77
shuddhabhāv te nishchayavinay chhe. potānā akaṣhāyabhāvamān abhedapariṇaman sahit shuddhatārūpe ṭakavun te nishchayavinay chhe; tethī ja kahevāy chhe ke ‘vinayavant bhagavān kahāvai, nahi kisīko shiṣh namāve’ (ātmasiddhi-pravachano pā. 173), arthāt bhagavān vinayavant kahevāy chhe paṇ koīne shiṣh namāvatā nathī. ।। 23।।
आचार्योपाध्ययतपस्विशैक्ष्यग्लानगणकुलसंघसाधुमनोज्ञानाम्।। २४।।
ग्लान गण कुल] shaikṣhya, glān, gaṇ, kuḷ, [संघ साधु मनोज्ञानाम्] saṅgh, sādhu ane manogna-e das prakāranān munionī sevā karavī te das prakār vaiyāvr̥utyatapanā chhe.
karāve te.
(3) tapasvī- mahān upavās karanār sādhu.
(4) shaikṣhya- shāstranā adhyayanamān tatpar muni.
(pa) glān- rogathī pīḍit muni.
(6) gaṇ- vr̥uddha munio anusār chālanārā muniono samudāy.
(7) kuḷ- dīkṣhā denār āchāryanā shiṣhyo.
(8) saṅgh- r̥uṣhi, yati, muni ane aṇagār e chār prakāranā muniono
samūh. (saṅghanā bījā prakāre chār bhedo ā pramāṇe chhe-sādhu, arjikā, shrāvak ane shrāvikā.)
potānā ātmāne sādhe te.
(10) manogna- lokamān jenī ghaṇī prashansā thaī rahī hoy evā muni. 2. ā darekanī sevā karavī te vaiyāvr̥utya chhe. ā vaiyāvr̥utya shubhabhāvarūp chhe, tethī
Page 577 of 655
PDF/HTML Page 632 of 710
single page version
pa78 ] [ mokṣhashāstra vyavahār chhe. vaiyāvr̥utyano artha sevā chhe. potānā akaṣhāyabhāvanī sevā te nishvay vaiyāvr̥utya chhe. (ātmasiddhi-pravachano pā. 174).
r̥uṣhi = r̥uddhidhārī sādhu. yati = īndriyone vash karanārā sādhu athavā upasham ke kṣhapakashreṇī māṇḍanārā sādhu. muni = avadhignānī ke manaḥparyayagnānī sādhu. aṇagār = sāmānya sādhu.
vaḷī r̥uddhinā paṇ chār bhed chhe- (1) rājarṣhi = vikriyā, akṣhīṇ r̥uddhiprāpta. (2) brahmarṣhi = buddhi auṣhadhayukta r̥uddhi prāpta. (3) devarṣhi = gaganagaman r̥uddhiprāpta. (4) paramar̥uṣhi = kevaḷagnānī।। 24।।
वाचनापृच्छनानुप्रेक्षाम्नायधर्मापदेशाः।। २५।।
धर्मोपदेशाः] āmnāy ane dharmopadesh karavo- ā pāñch bhedo svādhyāyatapanā chhe.
vāchanā - nirdoṣh granth, tenā artha tathā te bannenun bhavya jīvone shravaṇ karāvavun te.
pr̥uchchhanā - sanshayane dūr karavā māṭe athavā nishchayane draḍh karavā māṭe prashna pūchhavā te.
potānun uchchapaṇun pragaṭ karavā māṭe. koīne ṭhagavā māṭe, koīno parājay karavā māṭe, bījānun hāsya karavā māṭe ītyādi khoṭā pariṇāmothī prashna karavā te pr̥uchchhanā-svādhyāyatap nathī.
anuprekṣhā- jāṇelā padārthonun vāramvār chintavan karavun te. āmnāy- nirdoṣh uchchāraṇ karīne pāṭh bolavā te. dharmopadesh- dharmano upadesh karavo te. prashnaḥ– ā pāñch prakāranān svādhyāy shā māṭe chhe? uttarḥ- pragnānī adhikatā, prashansanīy abhiprāy ke āshay, utkr̥uṣhṭa udāsīnatā, tapanī vr̥uddhi, atichāranī vishuddhi e vagerenā hetuthī ā pāñch prakāranā svādhyāy kahevāmān āvyā chhe. ।। 2p।।
Page 578 of 655
PDF/HTML Page 633 of 710
single page version
a. 9. sūtra 26-27 ] [ pa79
upadhi vyutsarga- e be bhed vyutsargatapanā chhe.
1. bāhya upadhi eṭale bāhya parigrah ane ābhyantar upadhi eṭale antaraṅg parigrah. das prakāranā bāhya parigrah ane chaud prakāranā antaraṅg parigrahano tyāg vyutsargatap chhe. ātmānā vikārī pariṇām te antaraṅg parigrah chhe; tene bāhyaparigrah sāthe nimitta-naimittikasambandh chhe.
2. prashnaḥ– ā vyutsargatap shā māṭe chhe? uttarḥ- niḥsaṅgapaṇun, niḍaratā, jīvitanī āshāno abhāv, e vagere māṭe ā tap chhe.
3. je chaud antaraṅg parigrah chhe temān sauthī pratham mithyātva ṭaḷe chhe; te ṭaḷyā sivāy bījā koī paṇ parigrah ṭaḷe ja nahi. e siddhānt batāvavā māṭe ā shāstranā pahelā ja sūtramān mokṣhamārga tarīke ātmānā je traṇ shuddha bhāvonā ekatvanī jarūriyāt batāvī chhe temān paṇ pahelān ja samyagdarshan jaṇāvyun chhe. samyagdarshan vagar gnān ke chāritra paṇ samyak hotān nathī. chāritra māṭe je ‘samyak’ visheṣhaṇ mūkavāmān āve chhe te agnānapūrvakanā ācharaṇanī nivr̥utti sūchave chhe. pahelān samyak shraddhā-gnān thayā pachhī je yathārtha chāritra hoy te ja samyakchāritra chhe. māṭe mithyātva ṭāḷyā vagar koī prakāranun tap ke dharma thāy nahi. ।। 26।।
ā nirjarātattvanun varṇan chāle chhe. nirjarānun kāraṇ tap chhe; tapanā bhedonun varṇan chāle chhe, temān ābhyantar tapanā pahelā pāñch bhedonun varṇan pūrun thayun. have chhaṭhṭho bhed dhyān chhe; tenun varṇan kare chhe.
antarmuhūrta sudhī [एकाग्रचिंतानिरोधः ध्यानम] ekāgratā pūrvak chintāno nirodh te dhyān chhe.
Page 579 of 655
PDF/HTML Page 634 of 710
single page version
pa80 ] [ mokṣhashāstra
uttamasanhanan chhe. temān mokṣha pāmanār jīvane pahelun sanhanan hoy chhe.
rokavī te ekāgra chintānirodh chhe ane te ja dhyān chhe. jyān
ekāgratā nathī tyān bhāvanā chhe.
nīche pramāṇe āvī jāy chhe- 1. uttamasanhananadhārī puruṣh te dhyātā. 2. ekāgrachintānirodh te dhyān. 3. je ek viṣhayane pradhān karyo te dhyey. 4. antarmuhūrta te dhyānano utkr̥uṣhṭa kāḷ.
muhūrta eṭale 48 miniṭ, ane antarmuhūrta eṭale 48 miniṭanī andar kāḷ. 48 miniṭamān ek samay ochho te utkr̥uṣhṭa antarmuhūrta chhe.
3. uttam sanhananavāḷāne antarmuhūrta sudhī dhyān rahī shake chhe em ahīn kahyun chhe, teno artha evo thayo ke anuttam sanhananavāḷāne sāmānya dhyān thāy chhe, eṭale ke jeṭalo vakhat uttam sanhananavāḷāne rahe chhe teṭalo vakhat tene rahetun nathī. ā sūtramān kāḷanun kathan karyun chhe temān ā bābat garbhitapaṇe āvī jāy chhe.
4. aṣhṭaprābhr̥utamān mokṣhaprābhr̥utamān kahyun chhe ke- jīv āje paṇ triratnavaḍe shuddhātmāne dhyāvīne svargalokamān vā laukāntikamān devapaṇun pāme chhe ane tyānthī chyavīne manuṣhya thaī mokṣha pāme chhe (gāthā-77); māṭe pañchamakāḷanā anuttam sanhananavāḷā jīvone paṇ dharmadhyān thaī shake chhe.
pa. prashnaḥ– dhyānamān chintāno nirodh chhe, ane chintāno nirodh te abhāv chhe, tethī te abhāvanā kāraṇe dhyān paṇ gadheḍānā shiṅgaḍānī jem asat thayun?
uttarḥ- dhyān asatrūp nathī. bījā vichārothī nivr̥uttinī apekṣhāe abhāv chhe, parantu svaviṣhayanā ākāranī apekṣhāe sadbhāv chhe eṭale ke temān svarūpanī pravr̥uttino sadbhāv chhe, em ‘ekāgra’ shabdathī nakkī karī shakāy chhe. svarūpanī apekṣhāe dhyān vidyamān-satrūp chhe.
Page 580 of 655
PDF/HTML Page 635 of 710
single page version
a. 9 sūtra 28-29 ] [ pa81
6. ā sūtrano evo artha paṇ thaī shake chhe ke, je gnān chaḷāchaḷatā rahit achal prakāshavāḷun athavā dedipyamān thāy chhe te dhyān chhe. ।। 27।।
bhed dhyānanā chhe.
prashnaḥ– ā samvar-nirjarāno adhikār chhe ane ahīn nirjarānā kāraṇonun varṇan chāle chhe. ārtta ane raudradhyān to bandhanān kāraṇ chhe, to tene ahīn kem līdhā?
uttarḥ- nirjarānā kāraṇarūp je dhyān chhe tenāthī ā dhyānane judān batāvīne, dhyānanā badhā prakāro samajāvyā chhe.
raudradhyān- nirday-krūr āshayanun chintavan.
dharmadhyān- dharmasahit chintavan.
shukladhyān- shuddha pavitra ujjvaḷ pariṇāmavāḷun chintavan.
ā chār dhyānomān pahelā be ashubh chhe ane bījān be dharmarūp chhe. ।। 28।।
ane shukladhyān [मोक्षहेतू] mokṣhanān kāraṇ chhe.
pahelān be-ārttadhyān ane raudradhyān-sansāranān kāraṇ chhe ane dharma tathā shukladhyān mokṣhanān kāraṇ chhe.
prashnaḥ– chhellān be dhyān mokṣhanān kāraṇ chhe e to sūtramān kahyun chhe; parantu pahelān be dhyān sansāranun kāraṇ chhe evo artha sūtramānthī shī rīte kāḍhayo?
uttarḥ- mokṣha ane sansār e be sivāy vachalo koī sādhavā yogya padārtha nathī.
Page 581 of 655
PDF/HTML Page 636 of 710
single page version
pa82 ] [ mokṣhashāstra ā jagatamān be ja mārga chhe- mokṣhamārga ane sansāramārga. ā be sivāy trījo koī sādhanīy padārtha nathī, tethī ā sūtra em paṇ sthāpan kare chhe ke dharmadhyān ane shukladhyān sivāyanā ārtta ane raudradhyān sansāranān kāraṇ chhe. ।। 29।।
विप्रयोगाय] tene dūr karavā māṭe [स्मृति समन्वाहारः] vāramvār vichār karavo te [आर्त्तम्] aniṣhṭa sanyogaj nāmanun ārttadhyān chhe. ।। 30।।
arthāt īṣhṭa padārthano viyog thatān tenān sanyog māṭe vāramvār vichār karavo te ‘īṣhṭa viyogaj’ nāmanun ārttadhyān chhe. ।। 31।।
chintavan karavun, te vedanājanya ārttadhyān chhe. ।। 32।।
karī devun te nidānaj ārttadhyān chhe. ।। 33।।
[देशविरत] deshavirat- pāñchamun guṇasthān ane [प्रमत्तसंयतानाम्] pramatta sanyat- chhaṭhṭhā guṇasthāne hoy chhe.
mithyādraṣhṭi jīv to avirat chhe ane samyagdraṣhṭi jīv paṇ avirat hoy chhe. jethī
Page 582 of 655
PDF/HTML Page 637 of 710
single page version
a. 9 sūtra 3p ] [ pa83 chār prakāranā jīvone ārttadhyān hoy chhe- (1) mithyādraṣhṭi (2) samyagdraṣhṭi- avirati (3) deshavirat ane (4) pramat sanyat. mithyādraṣhṭine sauthī kharāb ārttadhyān hoy chhe ane tyārapachhī pramattasanyat sudhī te kramekrame mand thatun jāy chhe. chhaṭhṭhā guṇasthān pachhī ārttadhyān hotun nathī.
mithyādraṣhṭi jīv par vastunā sanyog-viyogane ārttadhyānanun kāraṇ māne chhe, tethī tene ārttadhyān kharekhar mand paṇ thatun nathī. samyagdraṣhṭi jīvone ārttadhyān kavachit thāy chhe ane tenun kāraṇ teonā puruṣhārthanī nabaḷāī chhe; tethī teo potāno puruṣhārtha vadhārīne krame krame ārttadhyānano abhāv karīne chhevaṭe teno sarvathā nāsh kare chhe. mithyādraṣhṭi jīvane potānā gnānasvabhāvanī aruchi chhe tethī tene sarvatra nirantar duḥkhamay evun ārttadhyān varte chhe; samyagdraṣhṭine potānā gnānasvabhāvanī akhaṇḍ ruchi varte chhe, tethī tene nitya dharmadhyān varte chhe, mātra puruṣhārthanī nabaḷāīthī koīk vakhat ashubhabhāvarūp ārttadhyān hoy chhe, paṇ te mand hoy chhe. ।। 34।।
viṣhay-sanrakṣhaṇanā bhāvathī utpanna thatun dhyān [रौद्रम्] raudra dhyān chhe, ā dhyān [अविरत देशविरतयोः] avirat ane deshavirat (pahelethī pāñch) guṇasthānoe hoy chhe.
krūr pariṇāmothī je dhyān thāy chhe te raudradhyān chhe. nimittanā bhedanī apekṣhāe raudradhyānanā chār prakār paḍe chhe. te nīche pramāṇe-
1. hinsānandī– hinsāmān ānand mānī tenā sādhan meḷavavāmān tallīn rahevun te. 2. mr̥uṣhānandī– asatya bolavāmān ānand mānī tenun chintavan karavun te. 3. chauryānandī– chorīmān ānand mānī tenun chintavan karavun te. 4. parigrahānandī– parigrahanī rakṣhānī chintā karavāmān tallīn thaī javun te.।। 3p।।
Page 583 of 655
PDF/HTML Page 638 of 710
single page version
pa84 ] [ mokṣhashāstra
आज्ञाऽपायविपाकसंस्थानविचयाय धर्म्यम्।। ३६।।
vipākavichay ane sansthānavichayane māṭe chintavan karavun te [धर्म्यम्] dharmadhyān chhe.
(1) āgnāvichay– āgamanī pramāṇatāthī arthano vichār karavo te.
(2) apāyavichay– sansārī jīvonā duḥkhano ane temānthī chhūṭavānā
upāyano vichār karavo te.
(4) sansthānavichay– lokanā ākārano vichār karavo te.
2. uparyukta chār prakārano vichār-
(1) vītarāgaāgnāvichār, sādhak dashāno vichār, hun vartamānamān keṭalī
bhūmikāmān chhun e sambandhī vichār karavo te āgnāvichay chhe.
vichār te apāyavichay chhe.
vichār karavo te vipākavichay chhe.
ātmadravyanun pragaṭ nirāvaraṇ sansthān kevā puruṣhārthathī pragaṭ thāy; shuddhopayoganī ākr̥uti sahit svabhāv vyañjan paryāyano svayam sthir shuddha ākār kyāre pragaṭ thashe; te sambandhī vichār karavo te sansthān vichay chhe.
3. prashnaḥ– chhaṭhṭhā guṇasthāne to nirvikalpa dashā hotī nathī to tyān dharmadhyān kem sambhave?
uttaraḥ– chhaṭhṭhā guṇasthāne vikalpa hoy chhe kharun, parantu tyān te vikalpanun svāmitva nathī ane samyagdarshananī draḍhatā thaīne ashubharāg ṭaḷato jāy chhe, tethī teṭale darajje tyān dharmadhyān chhe, ane tenāthī samvar-nirjarā thāy chhe. chothā ane pāñchamā
Page 584 of 655
PDF/HTML Page 639 of 710
single page version
a. 9 sūtra 37 ] [ pa8p guṇasthāne paṇ e ja rīte dharmadhyān hoy chhe ane tenāthī te guṇasthānane lāyak samvar-nirjarā thāy chhe. je shubhabhāv hoy te to bandhanun kāraṇ thāy chhe, te kharun dharmadhyān nathī.
4. dharmadhyān–(dharma = svabhāv; dhyān = ekāgratā;) potānā shuddha svabhāvamān ekāgratā te nishchayadharmadhyān chhe; jemān kriyākāṇḍanā sarva āḍambarono tyāg chhe evī antaraṅgakriyānā ādhārarūp je ātmā tene, maryādārahit tathā traṇe kāḷanā karmonī upādhirahit evā svarūpe je jāṇe chhe te gnānanī visheṣhapariṇati- ke jemān ātmā potānā āshrayamān sthir thāy chhe-te nishchayadharmadhyān chhe, ane te ja samvar-nirjarānun kāraṇ chhe.
vyavahāradharmadhyān te shubhabhāv chhe; karmanā chintavanamān man lāgyun rahe e to shubhapariṇāmarūp dharmadhyān chhe. jeo kevaḷ shubhapariṇāmathī mokṣha māne chhe temane samajāvyā chhe ke shubhapariṇāmathī arthāt vyavahāradharmadhyānathī mokṣha thato nathī. [juo, shrī samayasār gāthā 291 ṭīkā tathā bhāvārtha]. ।। 36।।
pr̥uthaktvavitarka ane ekatvavitarka e be dhyān paṇ [पूर्वविदः] pūrvagnānadhārī shrutakevaḷīne hoy chhe.
paṇ hoy chhe.
1. shukladhyānanā chār prakār 39 mā sūtramān kaheshe. shukladhyānano pahelo bhed āṭhamā guṇasthāne sharu thāy chhe ane dasamā guṇasthān sudhī rahe chhe; tenā nimitte mohanīyakarmano kṣhay ke upasham thāy chhe. bījo bhed bāramā guṇasthāne hoy chhe; tenā nimitte bākīnān ghātikarmono kṣhay thāy chhe. agīyāramā guṇasthāne pahelo bhed hoy chhe.
2. ā sūtramān pūrvadhārī shrutakevaḷīne shukladhyān hovānun kahyun chhe te utsarga kathan chhe; temān apavād kathanano samāvesh gauṇapaṇe thaī jāy chhe. apavād kathan e chhe ke koī jīvane nishchayasvarūpaāshrit āṭh pravachanamātā pūratun samyaggnān hoy to te puruṣhārtha vadhārīne potānā svarūpamān sthir thaī shukladhyān pragaṭ kare chhe. tenun
Page 585 of 655
PDF/HTML Page 640 of 710
single page version
pa86 ] [ mokṣhashāstra draṣhṭānt shivabhūti muni chhe; teone visheṣh shāstragnān na hovā chhatān nishchayasvarūpaāshrit samyaggnān hatun ane tethī puruṣhārtha vadhārī shukladhyān pragaṭ karīne kevaḷagnān pāmyā hatā.
shukladhyānanā chār bhedomānthī pahelā be bhed kone hoy te jaṇāvyun, have bākīnā be bhed kone hoy chhe te jaṇāve chhe.
ane vyuparatakriyānivarti e be dhyān [केवलिनः] kevaḷī bhagavānane hoy chhe.
trījo bhed teramā guṇasthānanā chhellā bhāgamān hoy chhe; tyārapachhī chaudamun guṇasthān pragaṭe chhe. ane chotho bhed chaudamā guṇasthāne hoy chhe. ।। 38।।
पृथक्त्वैकत्ववितर्कसूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिव्युपरतक्रियानिवर्तीनि।। ३९।।
प्रतिपातिव्युपरतक्रियानिवर्तीनि] sūkṣhmakriyāpratipāti ane vyuparatakriyānivarti - e chār bhed shukladhyānanā chhe. ।। 39।।
shukladhyān anukrame traṇ yogavāḷā, ek yogavāḷā, mātra kāyayogavāḷā ane ayogī jīvone hoy chhe.
1. pahelun pr̥uthaktvavitarkadhyān man, vachan, kāy e traṇ yoganā dhārak jīvone hoy chhe. (guṇasthān 8 thī 11)
bījun ekatvavitarkadhyān traṇamānthī koī ek yoganā dhārakane hoy chhe. (guṇasthān 12)