Page 606 of 655
PDF/HTML Page 661 of 710
single page version
a. 10. sū. 1 ] [ 607 te siddhadashā chhe. kevaḷagnānapūrvak ja mokṣha thāy chhe māṭe mokṣhanun varṇan karatān temān pahelān kevaḷagnānanī utpattinun sūtra jaṇāvyun chhe.
pa. prashnaḥ– jīvane teramā guṇasthāne anant vīrya pragaṭayun hovā chhatān yog vagere guṇano vikār rahe chhe ane sansārīpaṇun rahe chhe tenun kāraṇ aghātikarmano uday chhe-mānyatā kharī chhe?
uttaraḥ– e mānyatā kharī nathī. teramā guṇasthāne sansārīpaṇun rahevānun kharun kāraṇ e chhe ke tyān jīvanā yog guṇano vikār chhe temaj jīvanā pradeshonī vartamān lāyakāt te kṣhetre (- sharīr sāthe) rahevānī chhe, tathā jīvanā avyābādh, nirnāmī, nirgotrī ane anāyuṣhyī dharmo hajī pūrṇa pragaṭ thatā nathī. ā pramāṇe jīv potānā ja kāraṇe sansāramān rahe chhe. jaḍ, aghātikarmanā udayanā kāraṇ ke koī paranā kāraṇe jīv sansāramān kharekhar rahe chhe e mānyatā taddan khoṭī chhe. ‘teramā guṇasthāne chār aghāti karmono uday chhe tethī jīv siddhapaṇun pāmato nathī’ e to mātra vyavahārakathan chhe; jyāre jīvane potānā vikārībhāvane kāraṇe sansār hoy tyāre teramā ane chaudamā guṇasthāne-jaḍakarmanī sātheno nimitta-naimittikasambandh kevo hoy chhe te batāvavā māṭe karmashāstromān upar jaṇāvyā mujabanun vyavahārakathan karyun hoy chhe. kharekhar karmanā uday-sattā vagerene kāraṇe koī jīv sansāramān rahe chhe em mānavun te, jīv ane jaḍakarmone ekamek mānavārūp mithyā mānyatā chhe. shāstronā artha karavāmān agnānīonī mūḷabhūt bhūl e chhe ke vyavahāranayanā kathanone te nishchayanayanā kathano mānīne vyavahārane ja paramārtha mānī le chhe. te bhūl ṭāḷavā māṭe ā shāstranā pahelā adhyāyanā chhaṭhṭhā sūtramān pramāṇ tathā nayanun yathārtha gnān karavānī āchāryabhagavāne āgnā karī chhe. (प्रमाणनयैरधिगमः). jeo vyavahāranā kathanone ja nishchayanā kathano mānīne shāstronā tevā artho kare chhe temanun te agnān ṭāḷavā māṭe shrī kundakundāchāryadeve samayasārajīmān × 324 thī 326 gāthā kahī chhe..... māṭe jignāsuoe shāstronān kathano kayā nayathī chhe ane _________________________________________________________________
× te gāthāo ā pramāṇe chhe-
‘paramāṇumātra na mārun gnānī jāṇatā nishchay vaḍe. 324
jyam puruṣh koī kahe ‘amārun’ gām, pur ne desh chhe,’
paṇ te nathī tenān, are! jīv mohathī ‘mārān’ kahe; 32p.
evī ja rīte je gnānī paṇ ‘muj’ jāṇato paradravyane,
nijarūp kare paradravyane, te jarūr mithyātvī bane. 326.
Page 607 of 655
PDF/HTML Page 662 of 710
single page version
608 ] [ mokṣhashāstra teno paramārtha (-bhūtārtha, sācho) artha shun thāy chhe te barābar samajīne shāstrakāranā kathananā marmane jāṇī levo joīe, parantu bhāṣhānā shabdone vaḷagavun na joīe.
6. kevaḷagnān utpanna thatān ja mokṣha kem thato nathī?
(1) prashnaḥ– kevaḷagnānanī utpatti vakhate mokṣhanā kāraṇabhūt ratnatrayanī pūrṇatā jaī jāy chhe to pachhī te ja samaye mokṣha thavo joīe; ā rīte, je sanyogī tathā ayogī kevaḷīnān be guṇasthāno kahyān chhe te rahevāno koī samay ja raheto nathī?
uttaraḥ– kevaḷagnānanī utpatti vakhate jo ke yathākhyātachāritra thaī gayun chhe topaṇ hajī paramayathākhyātachāritra thayun nathī. kaṣhāy ane yog anādithī anusaṅgī hovā chhatān pratham kaṣhāyano nāsh thāy chhe; tethī kevaḷī bhagavānane vītarāgatārūp yathākhyātachāritra pragaṭayun hovā chhatān paṇ yoganā vyāpārano nāsh thayo nathī. yogano vyāpār te chāritrane dūṣhaṇ utpanna karanāro chhe. te yoganā vikāranī kramekrame bhāvanirjarā thāy chhe te yoganā vyāpāranī sampūrṇa bhāvanirjarā thaī jatān sudhī teramun guṇasthān rahe chhe. yogano vyāpār bandh paḍayā pachhī paṇ keṭalāk vakhat sudhī avyābādh, nirnām (nāmarahitapaṇun), anāyuṣhya (āyuṣhyarahitapaṇun) ane nirgotra- e dharmo pragaṭ thatān nathī; tethī chāritramān dūṣhaṇ rahe chhe. chaudamā guṇasthānanā chhellā samayano vyay thatān te doṣhano abhāv thaī jāy chhe ane te ja samaye param yathākhyātachāritra pragaṭ thatān ayogījin mokṣharūp avasthā dhāraṇ kare chhe; e rīte, mokṣha, avasthā pragaṭayā pahelān sayogīkevaḷī ane ayogīkevaḷī evā be guṇasthāno darek kevaḷībhagavānane hoy chhe.
(2) prashnaḥ– jyāre kevaḷagnān pragaṭ thāy te ja vakhate mokṣha avasthā pragaṭ thaī jāy em mānīe to shun doṣh āve?
uttaraḥ– tem thatān nīchenā doṣho āve- 1- jīvamān yogaguṇano vikār hovā chhatān, temaj bīju (avyābādh ādi) guṇomān vikār hovā chhatān, ane paramayathākhyātachāritra pragaṭ thayā sivāy jīvanī siddhadashā pragaṭ thaī jāy, ke je ashakya chhe.
2-jo kevaḷagnān pragaṭ thāy te ja samaye siddhadashā pragaṭ thaī jāy to dharmatīrtha ja rahe nahi; jo arihantadashā ja na rahe to koī sarvagna upadeshak - āptapuruṣh thāy ja nahi. tenun pariṇām e āve ke bhavya jīvo potānā puruṣhārthathī dharma pāmavā lāyak paryāy pragaṭ karavā taiyār hoy chhatān tene nimittarūp satyadharmanā upadeshano (-divyadhvanino) sanyog na thāy eṭale ke upādān nimittano meḷ tūṭī jāy. ā pramāṇe banī shake
Page 608 of 655
PDF/HTML Page 663 of 710
single page version
a. 10. sū. 2 ] [ 609 ja nahi. kemake evo niyam chhe ke je samaye je jīv potānā upādānanī jāgr̥utithī dharma pāmavānī yogyatā meḷave te samaye te jīvane eṭalā puṇyano to sanyog hoy ja ke jethī tene upadeshādik yogya nimitto (-sāmagrī) svayam āvī maḷe ja. upādānanī paryāyano ane nimittanī paryāyano evo ja sahaj svābhāvik nimittanaimittikasambandh chhe. jo ām na thatun hoy to jagatamān koī jīv dharma pāmī shake ja nahi. arthāt badhā jīvo dravyadraṣhṭie pūrṇa hovā chhatān potāno shuddhaparyāy pragaṭ karī shake ja nahi, tem thatān jīvonun duḥkh kadī ṭaḷe nahi ane sukhasvarūpe teo kadī thaī shake nahi.
3. jagatamān jo koī jīv dharma na pāmī shake to tīrthaṅkar, siddha, arahint, āchārya, upādhyāy, sādhu, shrāvak, samyagdraṣhṭi ane samyagdraṣhṭinī bhūmikāmān rahetā upadeshak e vagere pado paṇ jagatamān rahe nahi; jīvanī sādhak ane siddha dashā paṇ rahe nahi, samyagdraṣhṭinī bhūmikā ja pragaṭ thāy nahi, tem ja te bhūmikāmān thato dharma prabhāvanādino rāg-puṇyānubandhī puṇya, samyagdraṣhṭine lāyak devagati-devakṣhetro e vagere vyavasthāno paṇ nāsh thāy.
(3) ā uparathī em samajavun ke jīvanā upādānanā darek samayanā paryāyanī je prakāranī yogyatā hoy te mujab te jīvane te samaye yogya nimittano sanyog svayam maḷe chhe- evā nimittanaimittikasambandh teramā guṇasthānanī haiyāti siddha kare chhe; ek bījānān kartārūpe koī chhe ja nahi, tem ja upādānanī paryāyamān je samaye lāyakāt hoy te samaye tene nimittanī rāh jovī paḍe em paṇ nathī; banneno sahajapaṇe evo ja meḷ hoy ja chhe. te ja nimittanaimittikabhāv chhe, chhatān banne dravyo svatantra chhe. nimitta paradravya chhe tene jīv meḷavī shake nahi, tem ja te nimitta jīvamān kāī karī shake nahi, kem ke koī dravya paradravyanī paryāyanun kartāhartā nathī. ।। 1।।
arthaḥ– [बंधहेतु अभाव] bandhanān kāraṇo (-mithyātva, avirati, pramād, kaṣhāy ane yog) no abhāv tathā [निर्जराभ्यां कृत्स्नकर्मविप्रमोक्षो] nirjarā vaḍe samasta karmono atyant nāsh [मोक्षः] te mokṣha chhe.
1. karma traṇ prakāranān chhe. - (1) bhāvakarma (ra) dravyakarma ane (3) nokarma.
Page 609 of 655
PDF/HTML Page 664 of 710
single page version
610 ] [ mokṣhashāstra bhāvakarma jīvano vikār chhe ane dravyakarma tathā nokarma jaḍ chhe. bhāvakarmano abhāv thatān dravyakarmano abhāv thāy chhe ane dravyakarmano abhāv thatān nokarma (sharīr) no abhāv thāy chhe. astithī kahīe to jīvanī sampūrṇa shuddhatā te mokṣha chhe ane nāstithī kahīe to jīvanī sampūrṇa vikārathī muktadashā te mokṣha chhe. ā dashāmān jīv karma tathā sharīr rahit hoy chhe ane teno ākār chhellā sharīrathī sahej nyūn hoy chhe.
(3) prashnaḥ– mokṣha yatnasādhya chhe ke ayatnasādhya chhe? uttaraḥ– mokṣha yatna sādhya chhe. jīv potānā yatnathī (-puruṣhārthathī) pratham mithyātva ṭāḷīne samyagdarshan pragaṭ kare chhe ane pachhī visheṣh puruṣhārthathī kramekrame vikār ṭāḷīne mukta thāy chhe. puruṣhārtha nā vikalpathī mokṣha sādhya nathī.
(ra) mokṣhanun pratham kāraṇ samyagdarshan chhe ane te puruṣhārthathī ja pragaṭe chhe. shrī samayasār kalash 34 mān amr̥utachandrasūri kahe chhe ke-
he bhavya! tane nakāmo kolāhal karavāthī shun lābh chhe? e kolāhalathī tun virakta thā ane ek chaitanyamātra vastune pote nishchaḷ thaī dekhaḥ evo chha mahinā abhyās kar ane jo (tapās) ke em karavāthī ātmānī prāpti nathī thatī ke thāy chhe? arthāt evo prayatna karavāthī ātmānī prāpti avashya thāy chhe.
vaḷī kalash ra3 mān paṇ kahe chhe ke- he bhāī! tun koī paṇ rīte mahā kaṣhṭe athavā marīne paṇ (eṭale ke ghaṇā prayatna vaḍe) tattvono kautūhalī thaī ā sharīrādi mūrtadravyono ek muhūrta (ke ghaḍī) pāḍoshī thaī ātmāno anubhav kar ke jethī potānā ātmāne vilāsarūp, sarva paradravyothī judo dekhī ā sharīrādi mūrtik pudgaladravya sāthe ekapaṇānā mohane tun tarat ja chhoḍashe.
bhāvārthaḥ– jo ā ātmā be ghaḍī pudgaladravyathī bhinna potānā shuddha svarūpano anubhav kare (temān līn thāy), pariṣhah āvye paṇ ḍage nahi, to ghātikarmano nāsh karī, kevaḷagnān utpanna karī, mokṣhane prāpta thāy. ātmānubhavanun evun māhātmya chhe.
āmān ātmānubhav māṭeno puruṣhārtha karavānun jaṇāvyun chhe. ane mokṣha kārya chhe. kāraṇ vinā kārya siddha thatun nathī. puruṣhārthathī mokṣha thāy chhe
Page 610 of 655
PDF/HTML Page 665 of 710
single page version
a. 10 sū. 2 ] [ 611 em sūtrakāre pote, ā adhyāyanā chhaṭhṭhā sūtramān ‘पूर्व प्रयोगात्’ shabda vāparīne jaṇāvyun chhe.
(4) samādhishatakamān shrī pūjyāpādaāchārya jaṇāve chhe ke-
अन्यथा योगतस्तस्मान्न दुख योगिना क्वचित्।। १००।।
arthaḥ– jo pr̥ithvī ādi bhūtathī jīvatattvanī utpatti hoy to nirvāṇ ayatnasādhya chhe, paṇ jo tem na hoy to yogathī eṭale ke svarūpasamvedanano abhyās karavāthī nirvāṇanī prāpti thāy; te kāraṇe nirvāṇ māṭe puruṣhārtha karanārā yogīone game tevā upasarga upasthit thavā chhatān duḥkh thatun nathī.
(pa) shrī aṣhṭaprābhr̥utamān darshanaprābhr̥ut gā. 6, sūtraprābhr̥ut gā. 16 ane samvaraprābhr̥ut gā. 87 thī 90 mān spaṣhṭa rīte jaṇāvyun chhe ke dharma-samvar-nirjarā-mokṣha e ātmānā vīrya-baḷ-prayatna vaḍe ja thāy chhe; te shāstranī vachanikā pā. 1p-16 tathā 242 mān paṇ tem ja kahyun chhe.
(6) prashnaḥ– āmān anekāntasvarūp kyān āvyun? uttaraḥ– ātmānā satya puruṣhārthathī ja dharma-mokṣha thāy chhe, ane bījā koī prakāre thato nathī, te ja samyak anekānt thayo.
(7) prashnaḥ– āptamīmānsānī 88 mī gāthāmān kahyun chhe ke puruṣhārtha ane daiv bannenī jarūrīyāt chhe teno shun khulāso chhe?
uttaraḥ– jyāre jīv mokṣhano puruṣhārtha kare chhe tyāre param puṇyano uday hoy chhe eṭalun batāvavā māṭe kathan chhe. puṇyodayathī dharma ke mokṣha nathī, parantu nimittanaimittikasambandh evo chhe ke mokṣhano puruṣhārtha karanārā jīvane te vakhate uttamasanhanan vagere bāhyasanyog hoy chhe. kharekhar puruṣhārtha ane puṇya e bannethī mokṣha thāy chhe- em pratipādan karavā māṭe te kathan nathī. paṇ te vakhate puṇyano uday hoto nathī em kahenāranī bhūl chhe-em batāvavā māṭe te gāthānun kathan chhe.
ā uparathī siddha thāy chhe ke mokṣhanī siddhi puruṣhārtha vaḍe ja thāy chhe; te sivāy thaī shakatī nathī. ।। 2।।
mokṣhamān sarva karmono atyant abhāv thāy chhe te uparanā sūtramān jaṇāvyun; karmo sivāy bījā sheno abhāv thāy chhe te have jaṇāve chhe-
Page 611 of 655
PDF/HTML Page 666 of 710
single page version
612 ] [ mokṣhashāstra
arthaḥ– [च] vaḷī [औपशमिकादि भव्यत्वानां] aupashamikādi bhāvono tathā pāriṇāmik bhāvomānthī bhavyatvabhāvano mukta jīvane abhāv thāy chhe.
‘aupashamikādi’ kahetān aupashamik, audayik ane kṣhāyopashamik e traṇ bhāvo samajavā, kṣhāyikabhāv temān gaṇavo nahi.
je jīvone samyagdarshanādi prāpta karavānī yogyatā hoy te bhavyajīv kahevāy chhe. jyāre jīvane samyagdarshanādi guṇo pūrṇarūpe pragaṭ thaī jāy chhe tyāre te ātmāmān ‘bhavyatva’ no vyavahār maṭī jāy chhe. ā sambandhamān visheṣh e lakṣha mān rākhavā yogya chhe ke ‘bhavyatva’ jo ke pāriṇāmikabhāv chhe topaṇ, jem paryāyārthikanaye jīvanā samyagdarshanādi guṇone nimittapaṇe ghātak deshaghāti tathā sarvaghāti nāmanā mohādik karmasāmānya chhe tem, jīvanā bhavyatvaguṇane paṇ karmasāmānya nimittapaṇe prachchhādak kahī shakāy chhe. (juo, hindī samayasār, shrī jayasenāchāryanī sanskr̥it ṭīkā pā.-423) siddhapaṇun pragaṭ thatān bhavyatvaguṇanī vikārī paryāyano nāsh thāy chhe e apekṣhā lakṣhamān rākhīne bhavyatva bhāvano nāsh thāy chhe-em ahīn kahyun chhe. adhyāy ra, sūtra-7, pānun-224 mān bhavyatvabhāvanī paryāyanī ashuddhatāno nāsh thāy chhe em kahyun chhe-māṭe te ṭīkā paṇ ahīn vāñchavī. ।। 3।।
अन्यत्र केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शनसिद्धत्वेभ्यः।। ४।।
ane [सिद्धत्वेभ्यः अन्यत्र] siddhatva-e bhāvo sivāyanā bījā bhāvonā abhāvathī mokṣha thāy chhe.
mukta avasthāmān kevaḷagnānādi guṇo sāthe je guṇono sahabhāvīsambandh chhe evān anant vīrya, anant sukh, anant dān, anantalābh, anantabhog, anantaupabhog vagere guṇo paṇ hoy chhe. ।। 4।।
arthaḥ– [तदनंतरम्] turat ja [ऊर्ध्व गच्छति आलोक अंतात्] ūrdhvagaman karīne ā lokanā chheḍā sudhī jāy chhe.
Page 612 of 655
PDF/HTML Page 667 of 710
single page version
a. 10 sū. 6-7 ] [ 613
chothā sūtramān kahel siddhatvaguṇ jyāre pragaṭe chhe tyāre trījā sūtramān kahelā bhāvo hotā nathī, tem ja karmono paṇ abhāv thāy chhe; te ja samaye jīv ūrdhvagaman karīne sīdho lokane chheḍe jāy chhe ane tyān kāyam sthit rahe chhe. ūrdhvagaman thavānun kāraṇ chhaṭhṭhā- sātamā sūtramān jaṇāvyun chhe ane lokanā chheḍāthī āgaḷ nahi javānun kāraṇ āṭhamā sūtramān jaṇāvyun chhe. ।। pa।।
पूर्वप्रयोगादसंगत्वाद्वन्धच्छेदात्तथागतिपरिणामाच्च।। ६।।
arthaḥ– [पूर्वप्रयोगात्] 1. pūrvaprayogathī, [असगत्वात्] ra. saṅgarahit thavāthī, [बंधछेदात्] 3. bandhano nāsh thavāthī [तथागतिपरिणामात् च] ane 4. tathāgatipariṇām arthāt ūrdhvagamanasvabhāv hovāthī -muktajīvane ūrdhvagaman thāy chhe.
nondhaḥ– pūrvaprayog eṭale pūrve karelo puruṣhārtha, prayatna, udyam; ā sambandhamān ā adhyāyanā bījā sūtranī ṭīkā tathā sātamā sūtranā pahelā draṣhṭānt uparanī ṭīkā vāñchīne samajavī. ।। 6।।
arthaḥ– muktajīv [आविद्धकुलालचक्रवत्] 1. kumbhāradvārā dhumāvelā chākanī māphak pūrvaprayogathī, [व्यपगतलेपआलाबुवत्] ra. lep dūr thayelā tūmbaḍānī māphak asaṅgapaṇāthī, [एरंडबीजवत्] 3. eraṇḍanā bījanī māphak bandhanarahit thavāthī [च] ane [अग्निशिखावत्] 4. agnishikhānī māphak ūrdhvagaman svabhāvathī ūrdhvagaman kare chhe.
1. pūrvaprayoganun draṣhṭānt– jem kumbhār chākane pheravīne hāth laī le chhatān te chāk pūrvanā vegathī phare chhe, tem jīv paṇ sansār avasthāmān mokṣhaprāpti māṭe vāramvār abhyās (udyam, prayatna, puruṣhārtha) karato hato te abhyās chhūṭī jāy chhe topaṇ pahelānā abhyāsanā sanskārathī muktajīvane ūrdhvagaman thāy chhe.
2. asaṅganun daṣhṭānt –tūmbaḍāne jyānsudhī lepano sanyog rahe chhe tyānsudhī te
Page 613 of 655
PDF/HTML Page 668 of 710
single page version
614 ] [ mokṣhashāstra potānā upādānanī lāyakātanā kāraṇe pāṇīmān ḍubelun rahe chhe, paṇ jyāre lep (- māṭī) gaḷīne dūr thāy chhe tyāre te pāṇīnī upar svayam potānī lāyakātathī āvī jāy chhe; tem jīv jyānsudhī saṅgavāḷo hoy tyānsudhī potānī yogyatāthī sansārasamudramān ḍubelo rahe chhe ane asaṅgī thatān ūrdhvagaman karīne lokanā chheḍe chālyo jāy chhe.
3. bandh chhedanun draṣhṭānt – jem eraṇḍānā jhāḍanun sūkun bī jyāre chhaṭake chhe tyāre uparanun paḍ (-bandhan) chhūṭī javāthī tenun miñj upar jāy chhe, tem jyāre jīvanī pakavadashā (muktadashā) thatān karmabandhano chhed thāy chhe tyāre te muktajīv ūrdhvagaman kare chhe.
4. ūrdhvagamanasvabhāvanun draṣhṭānt– jem agninī shikhāno svabhāv ūrdhvagaman karavāno chhe arthāt havānā abhāvamān jem agni (-dīpakādi) nī shikhā ūrdhva jāy chhe tem jīvano svabhāv ūrdhvagaman karavāno chhe; tethī mukta dashān thatān jīv paṇ ūrdhvagaman kare chhe. ।। 7।।
arthaḥ– [धर्मास्तिकाय अभावात्] āgaḷ (-alokamān) dharmāstikāyano abhāv hovāthī mukta jīv lokanā ant sudhī ja jāy chhe.
1. ā sūtranun kathan nimittanī mukhyatāthī chhe. gati karatān dravyone nimittarūp dharmāstikāy dravya chhe; te dravya lokākāsh jevaḍun chhe. te em sūchave chhe ke jīv ane pudgalanī gati ja svabhāvathī eṭalī chhe ke te lokanā chheḍā sudhī ja gaman kare. jo em na hoy to ekalā ākāshamān ‘lokākāsh’ ane alokākāsh’ evā be bhed paḍe ja nahi. chha dravyano banelo lok chhe ane alokākāshamān ekalun ākāsh ja chhe. jīv ane pudgal e be ja dravyomān gamanashakti chhe; temanī gatishakti ja sahajapaṇe evī chhe ke te lokamān ja rahe. gatinun nimitta je dharmāstikāy, teno alokākāshamān abhāv chhe te em sūchave chhe ke gati karanār dravyonī upādānashakti ja lokanā chheḍā sudhī gaman karavānī chhe. eṭale kharekhar to jīvanī potānī yogyatā ja alokamān javānī nathī, tethī ja te alokamān jato nathī, dharmāstikāyano abhāv to temān nimittamātra chhe.
Page 614 of 655
PDF/HTML Page 669 of 710
single page version
a. 10 sū. 8-9 ] [ 61p
2. br̥uhaddravyasaṅgrahamān siddhanā agurulaghuguṇanun varṇan karatān jaṇāve chhe ke-jo siddhasvarūp sarvathā guru (-bhāre) hoy to loḍhānā goḷānī jem tenun sadā adhaḥpatan thayā kare arthāt te nīche ja paḍayā kare, ane jo te sarvathā laghu (halakun) hoy to jem pavananā jhapāṭāthī ākolīyā vr̥ukṣhanun rū ūḍayā kare chhe tem te siddhasvarūpanun paṇ nirantar bhramaṇ ja thayā kare; parantu siddhasvarūp evun nathī, tethī temān agurulaghuguṇ kahevāmān āvyo chhe. (bahaddravyasaṅgrah pā. 38). ā aguruladhu guṇanā kāraṇe siddha jīv sadā lokāgre sthir rahe chhe, tyānthī āgaḷ jatā nathī ane nīche āvatā nathī. ।। 8।।
क्षेत्रकालगतिलिंगतीर्थचारित्रप्रत्येकबुद्धबोधित ज्ञानावगाहनान्तरसंख्याल्पबहुत्वतः साध्या।। ९।।
chāritra, [प्रत्येकबुद्धबोधित ज्ञान अवगाहना अन्तर संख्या अल्पबहुत्वतः] pratyekabuddhabodhit, gnān, avagāhanā, antar, saṅkhyā, ane alpabahutva-ā bār anuyogothī [साध्याः] mukta jīvo (-siddho) mān paṇ bhed sādhī shakāy chhe.
thāy chhe, ākāshapradeshomān siddha thāy chhe, siddhakṣhetramān siddha thāy chhe. bhūtanaigamanayanī apekṣhāe pandar karmabhūmimān janmelā puruṣho ja siddha thāy chhe. pandar karmabhūmimān janmelā puruṣhanun koī devādi anyakṣhetramān sanharaṇ kare to aḍhī dvīpapramāṇ samasta manuṣhyakṣhetrathī siddha thāy chhe.
utsarpiṇī tathā avasarpiṇī banne kāḷamān siddha thāy chhe; temān avasarpiṇīkāḷanā trījā ārānā ant bhāgamān chothā ārāmān ane pāñchamā ārānī sharūātamān (-chothā ārāmān janmyā hoy tevā jīvo) siddha thāy chhe. utsarpiṇī kāḷanā ‘duṣhamasuṣham’ kāḷamān chovīsh tīrthaṅkaro thāy chhe ane te kāḷamān jīvo siddha thāy chhe (trilokapragnapti pā. 3pa0); videhakṣhetramān avasarpiṇī ke utsarpiṇī evā kāḷanā bhed nathī. pañchamakāḷamān janmelā jīvo samyagdarshanādi dharma pāme paṇ te bhave mokṣha
Page 615 of 655
PDF/HTML Page 670 of 710
single page version
616 ] [ mokṣhashāstra
pāme nahi. videhakṣhetramān janmelā jīvo aḍhīdvīpanā koī paṇ bhāgamān sarvakāḷe mokṣha pāme chhe.
munuṣhyagatimān ja mokṣha pāme chhe.
bhūtanaigamanaye traṇe prakāranā bhāvavedamān kṣhapakashreṇī chaḍīne mokṣha pāme chhe; ane dravyavedamān to puruṣhaliṅg ane yathājātarūp liṅge ja mokṣha pāme chhe.
kevaḷī thaīne mokṣha pāme chhe. sāmānya kevaḷīmān paṇ koī to tīrthaṅkar vidyamān hoy tyāre mokṣha pāme ane koī tīrthaṅkaronī pachhī temanā tīrthamān mokṣha pāme chhe.
bhūtanaigamanaye -najīkanī apekṣhāe yathākhyātachāritrathī ja mokṣha pāme, dūranī apekṣhāe sāmāyik, chhedopasthāpan, sūkṣhmasāmparāy tathā yathākhyātathī ane koīne parihāravishuddha hoy to tenāthī-e pāñch prakāranā chāritrathī mokṣha pāme chhe.
potānī shaktithī bodh pāme, paṇ bhūtakāḷamān samyagdarshan thayun tyāre ke tyār pahelān samyaggnānīnā upadeshanun nimitta hoy; ane bodhit jīvo vartamānamān samyaggnānīnā upadeshanā nimittathī dharma pāme. ā banne prakāranā jīvo mokṣha pāme chhe.
mati, shrut e be gnānathī, koī mati, shrut, avadhi e traṇathī athavā to mati, shrut, manaḥparyay e traṇathī ane koī mati, shrut avadhi, manaḥparyay e chār gnānathī (-kevaḷagnānapūrvak) siddha thāy chhe.
sāḍātraṇ hāthamān kanīk ochhī ane koīne madhyam avagāhanā hoy chhe. madhyam avagāhanānā ghaṇā bhed chhe.
ane utkr̥uṣhṭa antar chha māsanun chhe.
Page 616 of 655
PDF/HTML Page 671 of 710
single page version
a. 10 sū. 9 ] [ 617
ek samayamān ekaso āṭh jīvo siddha thāy chhe.
alpabahutva lāgu paḍe chhe te nīche mujab-
jaḷakṣhetrothī thoḍā siddha thāy chhe ane mahāvidehādi kṣhetrothī adhik siddha thāy chhe. (ra) kāḷ– utsarpiṇīkāḷamān thayelā siddho karatān avasarpiṇīkāḷamān
thayelā siddhonī saṅkhyā adhik chhe, ane te banne kāḷ vinā siddha thayelā jīvonī saṅkhyā tenāthī saṅkhyāt guṇī chhe, kemake videhakṣhetromān avasarpiṇī ke utsarpiṇī evā bhed nathī. (3) gati– badhā jīvo manuṣhya gatithī ja siddha thāy chhe māṭe te apekṣhāe
gatimān alpabahutva nathī; parantu ek gatinā antar apekṣhāe (arthāt manuṣhyabhav pahelānī gati apekṣhāe) tiryañchagatithī āvīne manuṣhya thaī siddha thayā tevā jīv thoḍā chhe, tenā karatān saṅkhyātaguṇā jīvo manuṣhyagatithī āvīne manuṣhya thaī siddha thāy chhe, tenāthī saṅkhyātaguṇā jīvo narakagatithī āvīne manuṣhya thaī siddha thāy chhe, ane tenāthī saṅkhyātaguṇā jīvo devagatithī āvīne manuṣhya thaī siddha thāy chhe. (4) liṅg– bhāvanapusaṅkavedavāḷā puruṣho kṣhapakashreṇī māṇḍīne siddha thāy
evā jīvo thoḍā chhe. tenāthī saṅkhyātaguṇā bhāvastrīvedavāḷā puruṣho kṣhapakashreṇī māṇḍīne siddha thāy chhe ane tenāthī saṅkhyātaguṇā bhāvapuruṣhabhedavāḷā puruṣho kṣhapakashreṇī māṇḍīne siddha thāy chhe. (pa) tīrtha– tīrthaṅkar thaīne siddha thanārā jīvo thoḍā chhe ane tenāthī
saṅkhyātaguṇā sāmānya kevaḷī thaīne siddha thāy chhe. (6) chāritra– pāñche chāritrathī siddha thanārā jīvo thoḍā chhe ane tenāthī
saṅkhyātaguṇā jīvo parihāravishuddha sivāyanā chār chāritrathī siddha thanār chhe. (7) pratyekabuddhabodhit–pratyekabuddha siddha thanārā jīvo alpa chhe ane
tenāthī saṅkhyātaguṇā bodhitabuddha jīvo siddha thāy chhe. (8) gnān – mati, shrut e be gnānathī kevaḷagnān prāpta karī siddha thanārā
jīvo
Page 617 of 655
PDF/HTML Page 672 of 710
single page version
618 ] [ mokṣhashāstra
alpa chhe, tenāthī saṅkhyātaguṇā chār gnānathī kevaḷagnān prāpta karī siddha thāy chhe ane tenāthī saṅkhyātaguṇā traṇ gnānathī kevaḷagnān pragaṭāvī siddha thāy chhe. (9) avagāhanā– jaghanya avagāhanāthī siddha thanārā jīvo alpa chhe,
tenāthī saṅkhyātaguṇā utkr̥uṣhṭa avagāhanāthī ane tenāthī saṅkhyātaguṇā madhyam avagāhanāthī siddha thāy chhe. (10) antar– chha māsanā antaravāḷā siddha sarvathī thoḍā chhe ane tenāthī
saṅkhyātaguṇā ek samayanā antaravāḷā siddha thāy chhe. (11) saṅkhyā – utkr̥uṣhṭapaṇe ek samayamān ekaso āṭh jīvo siddha thāy
chhe, tenāthī anantaguṇā ek samayamān 107 thī laīne pa0 sudhī siddha thāy chhe, tenāthī asaṅkhyāt guṇā jīvo ek samayamān 49 thī 2p sudhī siddha thanārā chhe, ane tenāthī saṅkhyātaguṇā ek samayamān 24 thī māṇḍīne 1 sudhī siddha thanārā jīvo chhe.
e rīte bāhya nimittonī apekṣhāe siddhomān bhedanī kalpanā karavāmān āvī chhe; vāstavamān avagāhanāguṇ sivāyanā bījā ātmīy guṇonī apekṣhāe temanāmān kāī bhed nathī. ahīn em na samajavun ke ‘ek siddhamān bījā siddha bhaḷī jāy chhe- māṭe bhed nathī.’ siddhadashāmān paṇ darek jīvo jude judā ja rahe chhe, koī jīvo ekabījāmān bhaḷī jatā nathī. ।। 9।।
1. mokṣhatattvanī mānyatā sambandhī thatī bhūl ane tenun nirākaraṇ keṭalāk jīvo em māne chhe ke, svarganā sukh karatān anantagaṇun sukh mokṣhamān chhe. paṇ te mānyatā mithyā chhe, kemake e guṇākāramān te svarga ane mokṣhanā sukhanī jāti ek gaṇe chhe; svargamān to viṣhayādi sāmagrījanit indriy-sukh hoy chheḥ tenī jāti tene bhāse chhe, paṇ mokṣhamān viṣhayādi sāmagrī nathī eṭale tyānnā atīndriy sukhanī jāti tene bhāsatī nathī. parantu mahāpuruṣho mokṣhane svarga thī uttam kahe chhe tethī te agnānī paṇ samajyā vagar bole chhe. jem koī gāyananā svarūpane to oḷakhato
Page 618 of 655
PDF/HTML Page 673 of 710
single page version
a. 10 upasanhār ] [ 619 nathī paṇ badhī sabhā gāyanane vakhāṇe tethī te paṇ vakhāṇe chheḥ tem gnānī jīvo to mokṣhanun svarūp jāṇīne tene uttam kahe chhe, tethī agnānī jīv paṇ samajyā vagar upar pramāṇe kahe chhe.
prashnaḥ– agnānī jīv siddhanā sukhanī ane svarganā sukhanī jāti ek jāṇe chhe-em shā uparathī kahī shakāy?
uttaraḥ– je sādhananun phaḷ te svarga māne chhe te ja jātanā sādhananun phaḷ te mokṣha māne chhe. te em māne chhe ke te jātanun thoḍun sādhan hoy to tenāthī indrādi pad maḷe ane jene te sādhan sampūrṇa hoy te mokṣha pāme chhe. e pramāṇe bannenā sādhananī ek jāti māne chhe, tethī tenān kāryanī (svarga tathā mokṣhanī) paṇ ek jāti hovānun tene shraddhān chhe-em nakkī thāy chhe. indra vagerene je sukh chhe te to kaṣhāyabhāvothī ākuḷatārūp chhe, tethī paramārthe te duḥkhī chhe, ane siddhane to kaṣhāyarahit anākuḷ sukh chhe. māṭe em samajavun ke te bannenī jāti ek nathī. svarganun kāraṇ to prashasta rāg chhe ane mokṣhanun kāraṇ vītarāgabhāv chhe. e rīte te bannenā kāraṇamān pher chhe. je jīvone ā bhāv bhāsato nathī tene mokṣhatattvanun sāchun shraddhān nathī.
shrī tattvārthasāranā āṭhamā adhyāyamān kahyun chhe ke-
श्रन्ताभाव प्रसज्येत द्रष्टत्वादन्तबीजवत्।। ६।।
bhāvārthaḥ– je vastunī utpattino ādyasamay na hoy te anādi kahevāy chhe, teno kadī ant thato nathī. jo anādi padārthano ant thaī jāy to satno vināsh thāy chhe em mānavun paḍe. parantu satno nāsh thavo te siddhāntathī ane yuktithī viruddha chhe.
ā nyāyane kāraṇe, ā prakaraṇamān evī shaṅkā upasthit thaī shake ke-anādi karmabandhananī santatino nāsh kem thaī shake? arthāt karmabandhanano koī ādyasamay nathī tethī te anādi chhe, ane je anādi hoy teno ant paṇ thavo na joīe, māṭe jem karmabandhan anādithī chālyun āve chhe tem anantakāḷ sudhī sadā jīvanī sāthe rahevun joīe. eṭale tenun phaḷ e thashe ke karmabandhanathī jīv kadī mukta thaī shakashe nahi.
ā shaṅkāmān be prakār rahelā chhe- (1) ā jīvane karmabandh kadī chhūṭavo na joīe, ane (ra) karmatvarūp je pudgalo chhe temān karmatva sadā chālu rahevun joīe; kem ke
Page 619 of 655
PDF/HTML Page 674 of 710
single page version
620 ] [ mokṣhashāstra karmatva ek jāti chhe, te sāmānya hovāthī dhruv chhe. tethī tenī game teṭalī paryāyo badale topaṇ te sarve karmarūp ja raheshe. je svabhāvanun je hoy te te ja svabhāvanun hammeshān rahe chhe. jīv potānā chaitanyasvabhāvane chhoḍato nathī ane pudgalo potānā ras, rūpādi svabhāvane chhoḍatān nathīḥ ā rīte jyāre bījān dravyo potapotānā svabhāvane chhoḍatān nathī to pachhī karmadravya paṇ potānā karmatvasvabhāvane kem chhoḍe?
uparanī shaṅkānun samādhān ā pramāṇe chhe-karmano sambandh jo ke anādithī chhe parantu te anādi sambandh tene te ja (Identical) rajakaṇono nathī, paṇ ekek karmano sambandh keṭalīk mudat sudhī ja rahe chhe. ekek karmanī utpattino paṇ koīne koī samay hoy chhe ane tenā chhūṭavāno paṇ niyat samay hoy chhe. eṭalun kharun chhe ke, jīvane vikārī avasthāmān koīne koī karmano sanyog chālu rahe chhe. sansārī jīvone vikārī avasthā anādithī thaī rahī chhe, tethī karmano sambandh koī niyatakāḷathī thayo nathī te kāraṇe te anādi chhe. ā to samuchchay karmanī apekṣhāe vāt chhe; paṇ koī ek karma anādikāḷathī jīvanī sāthe lāgelun chālu chhe- evo teno artha nathī. ā rīte, ekek karmanā sambandhanī avadhi-maryādā chhe, tem ja je rīte utpattino vakhat hoy chhe tem tenā nāshano paṇ vakhat hoy chhe; kem ke jeno sanyog thāy teno viyog thāy ja. jyāre karmono viyog thāy tyāre jo jīv navīn karmonun bandhan na thavā de to karmano sambandh nirmūḷ naṣhṭa thaī shake chhe. āthī e tātparya siddha thayun ke judī judī chījono sambandh anādi kāḷathī hoy topaṇ te naṣhṭa thaī shake chhe. tenun udāharaṇ paṇ maḷe chhe-bīj-vr̥ukṣhano sambandh santati pravāhapaṇe anādithī chhe. koī paṇ bīj potāthī pūrvanā vr̥ukṣha vagar pedā thaī shakatun nathī ane vr̥ukṣha potāthī pūrvanā bīj vagar hotun nathī. bījanun upādānakāraṇ pūrva vr̥ukṣha kahī shakāy ane pūrva bīj paṇ kahī shakāy. pratyek bījanā pūrvamān koīne koī upādān hoy chhe; e rīte bīj-vr̥ukṣhanī athavā to bīj-bījanī santati anādi thaī jāy chhe. e santati anādi hovā chhatān paṇ te santatinā antim bījane jo pīsī nāṅkhe agar bāḷī nāṅkhe to teno santatipravāh naṣhṭa thaī jāy chhe. evī rīte karmonī santati anādi hovā chhatān paṇ karmanāshanā prayogodvārā pūrvopārjit karmomānthī antim rahelān karmono nāsh karī devāmān āve to pachhī tenī santati niḥsheṣh naṣhṭa thaī jāy chhe. pūrvopārjit karmonā nāshano ane navān karmonī utpatti na thavā devāno upāy samvar-nirjarā- prakaraṇamān (navamā adhyāyamān) jaṇāvyo chhe. ā uttarathī ‘karmono sambandh jīvathī kadī chhūṭī na shake’ evo shaṅkāno pahelo prakār dūr thāy chhe.
Page 620 of 655
PDF/HTML Page 675 of 710
single page version
a. 10 upasanhār ] [ 621
shaṅkāno bījo prakār e chhe ke-jo koī dravya potānā svabhāvane chhoḍatun nathī to pachhī karmarūp padārtha paṇ akarmarūp kem thāy? tenun samādhān e chhe ke, karma e koī dravya nathī, paṇ sanyogī paryāy chhe. je dravyamān karmapaṇānī paryāy thāy chhe te pudgaladravya chhe, ane te to sadā ṭakī rahe chhe tathā potānā varṇādi svabhāvane chhoḍatun nathī. pudgaladravyamān tenī lāyakāt anusār sharīrādi tathā māṭī, patthar vagere kāryarūp avasthā thāy chhe ane tenī avadhi pūrī thatān te vināsh pāmī jāy chhe; tevī ja rīte koī pudgalomān jīv sāthe ekakṣhetre bandhan thavārūp sāmarthya ane jīvane parādhīn thavāmān nimittapaṇun pragaṭ thāy chhe; jyān sudhī pudgalonī e dashā rahe chhe tyān sudhī tene ‘karma’ kahevāy chhe. karma e mūḷ dravya nahi hovāthī, paṇ paryāy hovāthī te paryāy ṭaḷīne anya paryāy thaī shake chhe. pudgal dravyonī ek karmaparyāy naṣhṭa thaīne bījī je paryāy thāy te karmarūp paṇ thaī shake chhe ane akarmarūp paṇ thaī shake chhe. koī ek dravyane uttarottar kāḷamān jo ek sarakhī lāyakāt rahyā kare to tenī paryāy ek sarakhī thatī rahe, ane jo tenī lāyakāt badale to tenī paryāy judī judī jātanī thāy. jem koī māṭīmān ghaḍārūpe thavānī lāyakāt hoy tyāre kumbhār nimitta maḷe ane te māṭī svayam ghaḍārūpe thaī jāy chhe. pharī pahelī avasthā badalīne bījī vār ghaḍo banī shake chhe, agar koī bījī paryāy paṇ thaī shake chhe. evī rīte karmarūp paryāyamān paṇ samajavun. jo ‘karma’ e koī nirāḷun dravya ja hoy to tenun akarmarūp thavun banī shake nahi, parantu karma e koī khās dravya nahi hovāthī te jīvathī chhūṭī shake chhe ane karmapaṇun chhoḍīne akarmarūpe thaī shake chhe.
3. e prakāre, jīvamānthī karmarūp avasthāne chhoḍīne pudgalo akarmarūp ghaṭ- paṭādipaṇe thaī shake chhe-e siddha karyun. parantu jīvamānthī amuk karmo ja akarmarūpe thavāthī jīv karmarahit thaī jato nathī, kem ke jem ek karmarūp pudgalo karmatvane chhoḍīne akarmarūpe banī jāy chhe tem, jīvanā vikāranun nimitta pāmīne, akarmarūp rahelān pudgalo karmarūp paṇ pariṇamyā kare chhe. jyān sudhī jīv vikār kare tyān sudhī tenī paratantratā chālu rahe chhe ane bījān pudgalo karmarūp thaīne tenī sāthe bandhāyā kare chhe; e rīte sansāramān karmashr̥uṅkhalā chālu rahe chhe. amuk karmonun chhūṭavun ane tenun ja athavā to anya akarmarūp paramāṇuonun navā karmarūpe thavun evī prakriyā sansārī jīvone chālyā kare chhe. parantu karma sadā karma ja rahe chhe, athavā to jīvo sadāy koī amuk ja karmothī bandhāyelā rahe chhe, athavā badhān ja karmo sarva jīvone chhūṭī jāy chhe ane sarva jīvo sarvathā mukta thaī jāy chhe-em nathī.
Page 621 of 655
PDF/HTML Page 676 of 710
single page version
622 ] [ mokṣhashāstra
4. e rīte anādikāḷanī karmashr̥uṅkhalā anek kāḷ sudhī chālatī ja rahe chhe em dekhavāmān āve chhe; parantu shr̥uṅkhalāono niyam evo nathī ke je anādikālīn hoy te anantakāḷ paryant rahevī ja joīe, kem ke shr̥uṅkhalā sanyogathī thāy chhe ane sanyogano koīne koī vakhate viyog thaī shake chhe. jo te viyog anshataḥ hoy to to shr̥uṅkhalā chālu rahe chhe, paṇ jyāre teno atyantik viyog thaī jāy chhe tyāre shr̥uṅkhalāno pravāh tūṭī jāy chhe. jem shr̥uṅkhalā baḷavān kāraṇadvārā tūṭe chhe tem karmashr̥uṅkhalā arthāt sansārashr̥uṅkhalā paṇ jīvanā samyagdarshanādi satya puruṣhārtha dvārā nirmūḷ naṣhṭa thaī jāy chhe. vikārī shr̥uṅkhalāmān arthāt vikārī paryāyamān paṇ anantatāno niyam nathī, tethī jīv vikārī paryāyano abhāv karī shake chhe ane vikārano abhāv karatān karmano sambandh paṇ chhūṭī jāy chhe ane tenun karmatva naṣhṭa thaīne anyarūpe pariṇamī jāy chhe.
koī jīvo kahe chhe ke ātmāne bandhan hotun ja nathī. teonī e mānyatā khoṭī chhe, kem ke bandhan vagar paratantratā hoy nahi. jem gāy bhens vagere pashuo jyāre bandhanamān nathī hotān tyāre paratantra hotān nathī; paratantratā te bandhananī hayātī sūchave chhe. māṭe ātmāne bandhan mānavun yogya chhe. ātmāne kharun bandhan potānā vikārībhāvanun ja chhe; tenun nimitta pāmīne jaḍakarmanun bandhan thāy chhe ane tenā phaḷ tarīke sharīrano sanyog thāy chhe. sharīranā sanyogamān ātmā rahe chhe te paratantratā sūchave chhe. e dhyān rākhavun ke karma, sharīr ityādi paradravyo kāī ātmāne paratantra karatān nathī paṇ jīv pote agnānatāthī potāne paratantra māne chhe ane paravastuthī potāne lābh-nukashān thāy evī ūndhī pakkaḍ karīne paramān iṣhṭa-aniṣhṭapaṇun kalpe chhe. duḥkhanun kāraṇ parādhīnatā chhe. sharīranā nimitte jīvane duḥkh thāy chhe. tethī je jīv sharīrathī potāne lābh-nukashān māne te paratantra rahe ja chhe. karma ke paravastu jīvane paratantra karatī nathī. paṇ jīv svayam paratantra thāy chhe. e rīte sansārī ātmāne traṇ prakāranun bandhan siddha thāy chhe-ek to potāno vikārī bhāv, bījun tenun nimitta pāmīne sūkṣhmakarma sāthe thato sambandh ane trījun tenā nimitte sthūḷ sharīr sāthe thato sambandh. (juo, tattvārthasār, pānun 394).
jīvanā mithyādarshanādi vikārī bhāvono abhāv thavāthī karmano kāraṇ- kāryasambandh paṇ chhūṭī jāy chhe. jāṇavun-dekhavun te kāī karmabandhanun kāraṇ nathī paṇ par vastuomān-rāg-dveṣhamān ātmīyapaṇānī bhāvanā te bandhanun kāraṇ thāy chhe. mithyābhāvanānā
Page 622 of 655
PDF/HTML Page 677 of 710
single page version
a. 10 upasanhār ] [ 623 kāraṇe jīvanā gnān tathā darshanane (-shraddhāne) mithyāgnān tathā mithyādarshan kahevāy chhe. e mithyābhāvanā chhūṭī javāthī jagatanī charāchar vastuonun jāṇavun-dekhavun thāy chhe; kem ke gnān-darshan to jīvanā svābhāvik asādhāraṇ dharmo chhe. vastunā svābhāvik asādhāraṇ dharmono kadī nāsh thato nathī; jo teno nāsh thāy to vastuno paṇ nāsh thaī jāy. tethī mithyāvāsanānā abhāvamān paṇ jāṇavun-dekhavun to hoy chhe; paṇ bandhanā kāraṇ-kāryano abhāv mithyāvāsanānā abhāvanī sāthe ja thaī jāy chhe. karmane āvavānā kāraṇono abhāv thayā pachhī, jāṇavā-dekhavā chhatān paṇ jīvane karmono bandh thato nathī. ane karmono bandh nahi thavāthī tenā phaḷarūpe sthūḷ sharīrano sanyog paṇ maḷato nathī, tethī tene pharīne janma hoto nathī.
jo bandh te jīvano svābhāvik dharma hoy to te bandh jīvane sadā rahevo joīe; paṇ te to sanyog-viyogarūp chhe; tethī jūno ṭaḷe chhe ane jīv vikār kare to navo bandhāy chhe. jo bandh svābhāvik hoy to bandhathī judo koī muktātmā hoī shake nahi. vaḷī bandh jo svābhāvik hoy to jīvomān paraspar antar na dekhāy. bhinna kāraṇ vinā ek jātinā padārthomān antar hoy nahi, paṇ jīvomān antar jovāmān āve chhe. tenun kāraṇ e chhe ke, jīvonun lakṣha bhinna bhinna par vastu upar chhe. par vastuo anek prakāranī hovāthī tenā lakṣhe jīvanī avasthā ek sarakhī rahe nahi. jīv pote parādhīn thato rahe chhe; te parādhīnatā ja bandhananun kāraṇ chhe. jem bandhan svābhāvik nathī tem te ākasmik paṇ nathī arthāt kāraṇ vagar tenī utpatti nathī. darek kārya potapotānā kāraṇ anusār thāy chhe. sthūḷ buddhivāḷā loko tenun kāraṇ na jāṇatā hovāthī tene akasmāt kahe chhe. bandhanun kāraṇ jīvanā vikār bhāv chhe. jīvanā vikārī bhāvomān tāratamyatā dekhāy chhe, tethī te kṣhaṇik chhe ane vikārabhāv kṣhaṇik hovāthī, tenā kāraṇe thato karmabandh paṇ kṣhaṇik chhe; kemake jenun kāraṇ shāshvat hoy tenun kārya paṇ shāshvat hoy. tāratamyatā sahit hovāthī karmabandh shāshvat nathī. shāshvatapaṇun ane tāratamyatā e bannene shīt ane uṣhṇatānī māphak paraspar virodh chhe. tāratamyatānun kāraṇ kṣhaṇabhaṅgur chhe; jenun kāraṇ kṣhaṇik hoy te kārya shāshvat kem hoī shake? karmano bandh ane uday tāratamyatā sahit ja thāy chhe māṭe bandh shāshvatik ke svābhāvik chīj nathī; tethī bandhanā hetuono abhāv thatān mokṣha thāy chhe-em svīkāravun ja joīe. (juo, tattvārthasār pānun 396).
Page 623 of 655
PDF/HTML Page 678 of 710
single page version
624 ] [ mokṣhashāstra
prashnaḥ– ātmā mukta thatān paṇ sthānavāḷo hoy chhe. jene sthān hoy te ek sthānamān ja sthir na rahe paṇ nīche jāy athavā to vichalit thato rahe chhe, tethī mukta ātmā paṇ ūrdhvalokamān ja sthir na rahetān, nīche jāy athavā to ek sthānathī bīje sthāne jāy-em shā māṭe nathī banatun?
uttaraḥ– padārthamān sthānāntar thavānun kāraṇ sthān nathī, parantu sthānāntaranun kāraṇ to tenī kriyāvatīshakti chhe. jem nāvamān jyāre pāṇī āvīne bharāy chhe tyāre te ḍagamag thāy chhe ane nīche ḍubī jāy chhe; tem ātmāmān paṇ jyāre karmāsrav thato rahe chhe tyāre te sansāramān ḍube chhe ane sthāno badalato rahe chhe. paṇ mukta avasthāmān to jīv karmāsravathī rahit thaī jāy chhe, tethī ūrdhvagaman svabhāvane kāraṇe lokagre sthit thayā pachhī sthānāntar thavānun kāī kāraṇ rahetun nathī.
jo sthānāntaranun kāraṇ sthānane mānīe to, evo koī padārtha nathī ke je sthānavāḷo na hoy; kemake jeṭalā padārtho chhe te badhāy koīk ne koīk sthānamān rahelā chhe ane tethī te badhāy padārthonun sthānāntar thavun joīe. parantu dharmāstikāy, adharmāstikāy, kāḷ ādi sthānāntar rahit dravyo dekhāvāthī te hetu mithyā ṭhare chhe. māṭe siddha thayun ke -sansārī jīvone potānī kriyāvatīshaktinā pariṇamananī te vakhatanī lāyakāt te kṣhetrāntaranun mūḷakāraṇ chhe ane karmano uday te mātra nimittakāraṇ chhe. muktātmā karmāsravathī sarvathā rahit hovāthī teo potānā sthānathī vichalit thatā nathī (juo, tattvārthasār pā. 397). vaḷī tattvārthasār a. 8 nī gāthā 1r mān jaṇāvyun chhe ke-gurutvanā abhāvane līdhe muktātmānun nīche patan thatun nathī.
9. jīvanī muktadashā manuṣhyaparyāyathī ja thāy chhe ane manuṣhyo aḍhī dvīpamān ja hoy chhe; tathā siddhashilā paṇ barābar aḍhī dvīpasamān vistāranī (4p lākh yojananī) aḍhī dvīpanī upar chhe. tethī mukta thanār jīv moḍā (vaḷāṅk) vagar sīdhā ūrdhvagatithī lokānte jāy chhe. temān tene ek ja samay lāge chhe.
prashnaḥ– siddha kṣhetranā pradesho to asaṅkhyāt chhe ane mukta jīvo to anant chhe; to asaṅkhyāt pradeshamān anant jīvo kaī rīte rahī shake?
uttaraḥ– siddha jīvone sharīr nathī ane jīv sūkṣhma (-arūpī) chhe, tethī ek jagyāe anant jīvo sāthe rahī shake chhe. jem ek ja jagyāe anek dīpakono prakāsh
Page 624 of 655
PDF/HTML Page 679 of 710
single page version
a. 10 upasanhār ] [ 62p rahī shake chhe tem. te prakāsh to pudgal chhe; pudgal vastuo paṇ ā rīte rahī shake, to pachhī anant shuddha jīvone ek kṣhetre sāthe rahevāmān kāī bādh nathī.
keṭalāk jīvo em māne chhe ke jīv arūpī chhe māṭe tene ākār hoy nahīn. e mānyatā khoṭī chhe. darek vastumān pradeshatva nāmano guṇ chheḥ tethī vastuno koīne koī ākār avashya hoy chhe. jeno ākār na hoy evī koī chīj hoī shake nahi. je vastu hoy tene potāno ākār hoy chhe. jīv arūpī-amūrtik chhe, amūrtik vastune paṇ amūrtik-ākār hoy chhe. je sharīrane chhoḍīne jīv mukta thāy te sharīranā ākār karatān sahej nyūn ākār mukta dashāmān paṇ jīvane hoy chhe.
prashnaḥ– ātmāne jo ākār hoy to pachhī tene nirākār kaī rīte kahevāmān āve chhe?
uttaraḥ– ākāranā be artha thāy chhe-ek to lambāī-pahoḷāī-moṭāīrūp ākār ane bījo mūrtikapaṇārūp ākār. mūrtikapaṇārūp ākār ek pudgaladravyamān ja hoy chhe, anya koī dravyomān hoto nathī, tethī jyāre ākārano artha mūrtikapaṇun karavāmān āve tyāre pudgal sivāyanā sarve dravyone nirākār kahevāy chhe. e rīte pudgalano mūrtik ākār nahi hovānī apekṣhāe jīvane nirākār kahevāy chhe. parantu potānā svakṣhetranī lambāī-pahoḷāī-moṭāī apekṣhāe badhān dravyo ākāravān chhe. ām jyāre sadbhāvathī ākārano sambandh mānavāmān āve tyāre ākārano artha lambāī-pahoḷāī-moṭāī ja thāy chhe. ātmāne potāno ākār chhe, tethī te sākār chhe.
sansāradashāmān jīvanī lāyakātanā kāraṇe tenā ākārano paryāy saṅkoch- vistārarūp thato hato. have pūrṇa shuddhatā thatān saṅkoch-vistār thato nathī. siddhadashā thatān jīvane svabhāvavyañjanaparyāy pragaṭe chhe ane te ja pramāṇe anantakāḷ sudhī rahyā kare chhe. (juo, tattvārthasār pānun 398 thī 406).
Page 625 of 655
PDF/HTML Page 680 of 710
single page version
ā mokṣhashāstranā ādhār uparathī shrī amr̥utachandrasūrie ‘shrī tattvārthasār’ shāstra banāvyun chhe; tenā upasanhāramān te granthano sārānsh 23 gāthā dvārā āpyo chhe. te ā shāstrane lāgu paḍato hovāthī ahīn āpavāmān āve chhe.
सप्ततत्त्वमिति ज्ञात्वा मोक्षमार्ग समाश्रयेत्।। १।।
arthaḥ– je sāt tattvonun svarūp kramathī kahevāmān āvyun chhe tene pramāṇ, nay, nikṣhep, nirdeshādi tathā sat ādi anuyogo dvārā jāṇīne mokṣhamārgano yathārthapaṇe āshray karavo joīe.
prashnaḥ– ā shāstranā pahelā sūtrano artha nishchayanay, vyavahāranay ane pramāṇ dvārā shun thāy?
uttaraḥ– samyagdarshan-gnān-chāritranī ekatā te mokṣhamārga chhe-e kathanamān abhedasvarūp nishchayanayanī vivakṣhā hovāthī te nishchayanayanun kathan jāṇavun, mokṣhamārgane samyagdarshan, gnān, chāritra evā bhedathī kahevo temān bhedasvarūp vyavahāranayanī vivakṣhā hovāthī te vyavahāranayanun kathan jāṇavun; ane te bannenun yathārthagnān karavun te pramāṇ chhe. mokṣhamārga e paryāy chhe tethī ātmānā trikāḷī chaitanyasvabhāvanī apekṣhāe te sadbhūtavyavahār chhe.
prashnaḥ– nishchayanay eṭale shun? uttaraḥ– ‘satyārtha em ja chhe’ em jāṇavun te. prashnaḥ– vyavahāranay eṭale shun? uttaraḥ– ‘satyārtha em nathī paṇ nimittādinī apekṣhāe upachār karyo chhe’