Moksha Shastra-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Sutra: 7-11 (Chapter 1).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 36

 

Page 26 of 655
PDF/HTML Page 81 of 710
single page version

a. 1 sūtra 6] [23 pravarte-em be paradvārothī pravarte te parokṣha chhe.

pratyakṣhaḥ kevaḷ ātmāthī ja pratinishchitapaṇe pravarte te pratyakṣha chhe. pramāṇ te sāchun gnān chhe, tenā pāñch bhedo chhe-mati, shrut, avadhi, manaḥparyay ane kevaḷ. temān mati ane shrut mukhyapaṇe parokṣha chhe, avadhi ane manaḥparyay e vikal (ansh) pratyakṣha chhe ane kevaḷagnān te sakalapratyakṣha chhe.

(10) nayanā prakāro

nay be prakāranā chhe-dravyārthik ane paryāyārthik. temān je dravya-paryāyasvarūp vastumān dravyano mukhyapaṇe anubhav karāve te dravyārthikanay chhe ane je paryāyano mukhyapaṇe anubhav karāve te paryāyārthikanay chhe.

dravyārthikanay ane paryāyārthikanay eṭale shun
guṇārthikanay shā māṭe nahi?

shāstromān ghaṇe ṭhekāṇe dravyārthikanay ane paryāyārthikanay em be nayo vāparyā chhe, paṇ ‘guṇārthikanay’ em kyāy vāparavāmān āvyun nathī, tenun kāraṇ shun? te kahevāy chheḥ-

tarkaḥ– 1. dravyārthikanay kahetān teno viṣhay guṇ ane paryāyārthikanay kahetān teno viṣhay paryāy, tathā e banne bhegun thaīne pramāṇ te dravya, ā rīte gaṇīne guṇārthikanay vāparyo nathī; ā pramāṇe koī kahe-to e barābar nathī. kemake ekalā guṇ te dravyārthikanayano viṣhay nathī.

tarkaḥ– ra. dravyārthikanayano viṣhay dravya ane paryāyārthikanayano viṣhay paryāy, tathā te paryāy guṇano ansh hovāthī paryāyamān guṇ āvī gayā, e rīte gaṇīne guṇārthikanay vāparyo nathī; ā pramāṇe koī kahe-to tem paṇ nathī. kemake paryāyamān ākho guṇ āvī jato nathī.

guṇārthikanay na vāparavānun vāstavik kāraṇ

shāstromān dravyārthik ane paryāyārthikanay e be ja nayo vāparavāmān āvyā chhe, te be nayonun kharūn svarūp e chhe ke-

paryāyārthikanayano viṣhay jīvano apekṣhit bandh-mokṣhano paryāy chhe, ane te rahit (bandh-mokṣhanī apekṣhā rahit) trikāḷī guṇ ane trikāḷī nirapekṣha paryāy sahit trikāḷī jīvadravyasāmānya te dravyārthikanayano viṣhay chhe-ā arthamān shāstromān dravyārthik


Page 27 of 655
PDF/HTML Page 82 of 710
single page version

24] [mokṣhashāstra ane paryāyārthikanay vāparavāmān āvyā chhe, eṭale guṇārthikanayanī jarūr rahetī nathī. jīv sivāyanā pāñch dravyonā trikāḷī dhruvasvarūpamān tenā guṇ samāī jāy chhe māṭe judā guṇārthikanayanī jarūr nathī.

shāstromān dravyārthikanay vāpare chhe temān ūṇḍun rahasya chhe. dravyārthikanayano viṣhay trikāḷī dravya chhe ane paryāyārthikanayano viṣhay kṣhaṇik paryāy chhe. dravyārthikanayanā viṣhayamān judo guṇ nathī kemake guṇane judo pāḍī lakṣhamān letān vikalpa ūṭhe chhe ane vikalpa te paryāyārthikanayano viṣhay chhe. +

(11) dravyārthikanay ane paryāyārthikanayanān bījān nāmo

dravyārthikanayane-nishchay, shuddha, satyārtha, paramārtha, bhūtārtha, svālambī, svāshrit, svatantra, svābhāvik, trikāḷī, dhruv, abhed ane svalakṣhī nay kahevāmān āve chhe.

paryāyārthikanayane-vyavahār, ashuddha, asatyārtha, aparamārtha, abhūtārtha, parālambī parāshrit, paratantra, nimittādhīn, kṣhaṇik, utpannadhvansī bhed ane paralakṣhī nay kahevāmān āve chhe.

(1r) samyagdraṣhṭinān bījān nāmo

samyagdraṣhṭine dravyadraṣhṭi, shuddhadraṣhṭi, dharmadraṣhṭi, nishchayadraṣhṭi, paramārthadraṣhṭi, antarātmā vagere nāmo āpavāmān āve chhe.

(13) mithyādraṣhṭinān bījān nāmo

mithyādraṣhṭine paryāyabuddhi, sanyogībuddhi, paryāyamūḍh, vyavahāradraṣhṭi, vyavahāramūḍh, sansāradraṣhṭi, parāvalambībuddhi, parāshritadraṣhṭi, bahirātmā vagere nāmo āpavāmān āve chhe.

(14) gnān banne nayonun karavun paṇ temān paramārthe ādaraṇīy
nishchayanay chhe–em shraddhā karavī.

vyavahāranay svadravya=paradravyane athavā tenā bhāvone athavā kāraṇ-kāryādine koīnā koīmān meḷavī nirūpaṇ kare chhe tethī evān ja shraddhānathī mithyātva chhe, māṭe teno tyāg karavo.

nishchayanay svadravya-paradravyane athavā tenā bhāvone athavā kāraṇ-kāryādine yathāvat nirūpaṇ kare chhe, tathā koīne koīmān meḷavato nathī tethī evān ja shraddhānathī _________________________________________________________________ + nayanun visheṣh svarūp jāṇavun hoy teṇe pravachanasāramān chhelle 47 nayo āpyā chhe teno

abhyās karavo.

Page 28 of 655
PDF/HTML Page 83 of 710
single page version

a. 1 sūtra 6] [2p samyaktva thāy chhe, māṭe tenun shraddhān karavun. e banne nayone samakakṣhī (sarakhī hadanā) mānavā te mithyātva chhe.

(1p) vyavahār ane nishchayanun phaḷ

vītarāge kahelo vyavahār ashubhamānthī bachāvī jīvane shubhabhāvamān laī jāy chhe; tenun draṣhṭānt dravyaliṅgī muni chhe; te bhagavāne kahelān vrat vagere niratichār pāḷe chhe ane tethī shubhabhāv vaḍe navamī graiveyake jāy chhe, paṇ teno sansār ūbho rahe chhe; ane bhagavāne kahelo nishchay shubh ane ashubh bannethī bachāvī jīvane shuddhabhāvamān-mokṣhamān laī jāy chhe, tenun draṣhṭānt samyagdraṣhṭi chhe ke je niyamā (chokkas) mokṣha prāpta kare chhe.

(16) shāstromān banne nayonun grahaṇ karavun kahyun chhe te kaī rīte?

jain shāstronā artha karavānī paddhatiḥ- jainashāstromān vastunun svarūp samajāvavānā be prakār chheḥ nishchayanay ane vyavahāranay.

(1) nishchayanay eṭale ke vastu satyārthapaṇe jem hoy tem ja kahevun te; māṭe nishchayanayanī mukhyatāthī jyān kathan hoy tyān tene to ‘satyārtha em ja chhe’ em jāṇavun ane-

(ra) vyavahāranay eṭale ke vastu satyārthapaṇe tem na hoy paṇ par vastu sātheno sambandh batāvavā māṭe kathan hoy-jemake ‘ghīno ghaḍo.’ ghaḍo te ghīno nathī paṇ māṭīno chhe, chhatān ghī ane ghaḍo banne ek jagyāe rahelān chhe teṭalun batāvavā tene ‘ghīno ghaḍo’ kahevāmān āve chhe; e rīte jyān vyavahārathī kathan hoy tyān ‘kharekhar tem nathī paṇ nimittādi batāvavā māṭe upachārathī te kathan chhe’ em samajavun.

banne nayonā kathanane satyārtha jāṇavun arthāt ‘ā pramāṇe paṇ chhe tathā ā pramāṇe paṇ chhe’ em mānavun te bhram chhe. māṭe nishchay kathanane satyārtha jāṇavun ane vyavahārakathanane satyārtha na jāṇavun, paṇ nimittādi batāvanārūn te kathan chhe-em samajavun.

ā pramāṇe banne nayonā kathanano artha karavo te banne nayonun grahaṇ chhe. bannene ādaravālāyak gaṇavā te bhram chhe. satyārthane ja ādaravālāyak gaṇavun joīe.

[nay=shrutagnānanun paḍakhun; nimitta=1hājararūpaanukūḷ paravastu.]
(mokṣhamārga prakāshak-pr̥uṣhṭha rapa6 nā ādhāre)

_________________________________________________________________

1. upasthit; vidyamān

Page 29 of 655
PDF/HTML Page 84 of 710
single page version

26] [mokṣhashāstra

(17) nishchayābhāsīnun svarūp

je jīv ātmānā trikāḷī svarūpane svīkāre paṇ vartamān paryāyamān potāne vikār chhe te na svīkāre-te nishchayābhāsī chhe, tene shuṣhkagnānī paṇ kahevāmān āve chhe.

(18) vyavahārābhāsīnun svarūp

jīvane shubhabhāvathī dharma thāy em svīkāre, paṇ jīvanā trikāḷī dhruvasvabhāvane na svīkāre ane tethī te taraph potānun valaṇ na pherave te vyavahārābhāsī chhe; tene kriyājaḍ paṇ kahevāmān āve chhe. sharīranī kriyāthī dharma thāy em māne te to vyavahārābhāsathī paṇ ghaṇe dūr chhe.

(19) nayanā be prakāro

nay ‘rāgavāḷā’ tathā ‘rāgavagaranā’ em be prakāranā chhe; temān āgamano pratham abhyās karatān nayonun je gnān thāy te rāgasahit nay chhe; tyān te rāg hovā chhatān rāgathī dharma nathī em jīv māne to te nayanun gnān sāchun chhe, paṇ jo rāgathī dharma thāy em māne to te gnān nayābhās chhe. banne nayonun sāchun gnān karyā pachhī potānā paryāy uparanun lakṣha chhoḍī potānā trikāḷī shuddha chaitanyasvabhāv taraph jīv lakṣha kare tyāre samyagdarshanādi shuddhabhāv pragaṭe chhe tethī te nay rāgarahit nay chhe; tene ‘shuddha nayano āshray athavā shuddhanayanun avalamban’ paṇ kahevāmān āve chhe; te dashāne ‘nayātikrānt’ paṇ kahevāmān āve chhe, tene ja samyagdarshan ane samyaggnān kahevāmān āve chhe ane ‘ātmāno anubhav’ paṇ tene ja kahevāmān āve chhe.

(ra0) pramāṇ saptabhaṅgī–nay saptabhaṅgī

saptabhaṅgī be prakāranī chhe. ā sāt bhaṅganun svarūp chothā adhyāyanā upasanhāramān āpel chhe tyānthī jāṇī levun. be prakāranī saptabhaṅgī chhe, temān je saptabhaṅgīthī ek guṇ ke paryāy dvārā ākhun dravya jāṇavāmān āve te pramāṇ- saptabhaṅgī chhe; ane je saptabhaṅgīthī kahevāmān āvel guṇ athavā paryāy dvārā te guṇ ke paryāyanun gnān thāy te nayasaptabhaṅgī chhe. ā saptabhaṅgīnun gnān karatān, darek dravya svatantra chhe ane ek dravya bījā dravyanun kāī karī shake nahi-evī khātarī thavāthī, anādinī jīvanī ūndhī mānyatā ṭaḷī jāy chhe.

(ra1) ā shāstramān mukhyapaṇe vyavahāranayanun kathan chhe
mokṣhamārga nishchayarūp ane vyavahārarūp em be prakārano nathī. chhatān be prakāre

Page 30 of 655
PDF/HTML Page 85 of 710
single page version

a. 1 sūtra 6] [27 mānavo te bhūl chhe. mokṣhamārga be nathī parantu mokṣhamārganun nirūpaṇ be prakārathī chhe. jyān sāchā mokṣhamārganuun nirūpaṇ karyun chhe te nishchayamokṣhamārga chhe; tathā je mokṣhamārga to nathī parantu mokṣhamārganun nimitta chhe-tene upachārathī mokṣhamārga kahevāmān āve chhe. ā shāstramān mukhyapaṇe vyavahāranayathī kathan chhe, kemake temān jignāsuone samajāvavā māṭe bhedo ane nimittonā varṇan dvārā kathan karavāmān āvyun chhe. e lakṣhamān rākhavun ke vyavahāranayanān shāstro bhedamān rokavā māṭe nathī paṇ bhedadvārā abhed ātmāne samajāve chhe. tethī tene vyavahār shāstro kahevāmān āve chhe. jo ātmānun abhedapaṇun jīv na samaje ane mātra bhedane ja jāṇe to tene rāg ṭaḷe nahi ane dharma thāy nahi; māṭe ātmānun abhedapaṇun samajavānī jarūr chhe. jo bhed pāḍīne kahevāmān na āve to jīvo vastusvarūp samajī shake nahi, māṭe bhedo dvārā vastusvarūp samajāvavāmān āve chhe.

(rar) vītarāgī–vignānanun pratipādan

jainashāstromān anekānta sāchā jīvādī tattvonun nirūpaṇ chhe, tathā sācho ratnatrayarūp mokṣhamārga batāvyo chhe; māṭe jo jīv tenī oḷakhāṇ kare to mithyādraṣhṭi rahe nahi, temān vītarāgabhāv poṣhavānun ja prayojan chhe, paṇ rāgabhāv (puṇya- pāpabhāv) poṣhavānun prayojan nathī; māṭe jeo rāgathī-puṇyathī dharma thāy em māne chhe teo jainashāstranā marmane jāṇatā nathī.

(ra3) mithyādraṣhṭinā nayo

je manuṣhyasharīrane potānun māne, hun manuṣhya chhun em māne, sharīr te hun chhun athavā sharīr mārun chhe em māne chhe eṭale ke sharīranun kāī kārya jīv karī shake em māne chhe te ātmā ane anant rajakaṇone ekarūp mānato hovāthī (arthāt ‘anant’nā meḷāpane ‘ek’ mānato hovāthī) mithyādraṣhṭi chhe; ane tenun gnān te nishchayakunay chhe. hun manuṣhya chhun evī mānyatā pūrvak vartan karavun te teno (mithyādraṣhṭino) vyavahār chhe tethī te vyavahār-kunay chhe. kharī rīte to te vyavahārane nishchay gaṇe chhe jemake-‘sharīr te hun.’-ā draṣhṭāntamān sharīr par chhe, te jīv sāthe mātra ekakṣhetrāvagāhe chhe chhatān tene potārūp mānyun tethī teṇe vyavahārane nishchay gaṇyo. ‘hun te sharīr’ em paṇ te māne chhe, tethī teṇe nishchayane vyavahār gaṇyo chhe. par dravyonun pote karī shake ane par potāne lābh-nukashān karī shake em mānatā hovāthī teo mithyā ekāntī chhe.


Page 31 of 655
PDF/HTML Page 86 of 710
single page version

28] [mokṣhashāstra

(ra4) samyagdraṣhṭinā nayo

samasta sāchī vidyānā mūḷarūp potānā bhagavān ātmānā svabhāvane prāpta thavun, ātmānā svabhāvanī bhāvanāmān joḍāvun ane ātmasvabhāvamān sthiratā vadhāravī te samyak anekāntadraṣhṭi chhe. samyagdraṣhṭi jīv potānā ekarūp-dhruvasvabhāvarūp ātmāno āshray kare chhe te teno nishchay-sunay chhe, ane achalit chaitanyavilāsarūp ātmavyavahār (shuddhaparyāy) je pragaṭ thāy te teno vyavahār-sunay chhe.

(rap) ratnatrayano viṣhay

samyagdarshan te shraddhāguṇano shuddhaparyāy chhe, teno viṣhay ātmāno trikāḷī shuddha chaitanyabhāv chhe. samyaggnān te gnānaguṇano shuddha paryāy chhe, teno viṣhay ātmāno trikāḷī chaitanyabhāv tathā vartamān paryāy e banne chhe. samyakchāritra te chāritraguṇano shuddha paryāy chhe, tenun kārya samyagdarshan-gnānapūrvak potānā svarūpamān sthiratā karavī ane siddhadashārūp kāryane utpanna karavun te chhe.

(ra6) nītinun svarūp

darek vastu svadravya, svakṣhetra, svakāḷ ane svabhāve potāthī chhe ane par vastunā dravya-kṣhetra-kāḷ-bhāve te vastu nathī, tethī darek vastu potānun ja kārya karī shake-em jāṇavun te kharī nīti chhe. jinendradeve kahelun anekāntasvarūp, pramāṇ ane nishchay vyavahārarūp nay e ja nīti chhe. je satyapurūṣho anekānta sāthe susaṅgat draṣhṭi vaḍe anekāntamay vastusthitine dekhe chhe teo syādvādanī shuddhine pāmīne-jāṇīne eṭale ke jineshvaranā mārgane-nyāyane nahi ullaṅghatā thakā gnānasvarūp thāy chhe.

nondhaḥ– (1) anekāntane samajāvavānī rītane ‘syādvād’ kahevāmān āve chhe. (ra) samyak-anekāntane pramāṇ kahevāmān āve chhe te ṭūṅkun kathan chhe; kharī rīte samyak-anekāntanun gnān te pramāṇ chhe. tem ja samyak ekāntane nay kahevāmān āve chhe te ṭūṅkun kathan chhe, kharī rīte samyak ekāntanun gnān te nay chhe.

(ra7) parigrahanun svarūp

mithyā ekāntadraṣhṭine vītarāg bhagavān parigrah kahe chhe, ane te samyak anekāntadraṣhṭi vaḍe dūr thaī shake chhe.

(ra8) nishchay ane vyavahārano bījo artha
nishchay e potānun dravya1 ane potānā shuddhara ke ashuddha paryāy3 batāvavā māṭe

Page 32 of 655
PDF/HTML Page 87 of 710
single page version

a. 1 sūtra 6] [29 paṇ vaparāy chhe; jem ke sarva jīvo dravyaapekṣhāe siddhasamān chhe, 1 ātmānā siddha paryāyane ‘nishchayaparyāy’ra kahevāmān āve chhe, ane ātmāmān thatān vikārī bhāvane ‘nishchayabandh’3 kahevāmān āve chhe.

potānā dravya ke paryāyane jyāre nishchay kahevāmān āve chhe tyāre, ātmānī sāthe paradravyano je sambandh hoy tene ātmānā kahevāmān āve te vyavahār chhe-te upachār-kathan chhe; jem ke jaḍ-karmane ātmānān kahevān te vyavahār chhe; jaḍ karma te paradravyanī avasthā chhe, ātmānī avasthā nathī-chhatān tene ātmānān kahevāmān āve chhe, te kathan nimitta-naimittik sambandh batāvavā māṭe hovāthī te vyavahāranay chhe- upachārakathan chhe.

ā adhyāyanā 33 mā sūtramān āpelā nay te ātmāne tathā darek dravyane lāgu paḍatā hovāthī tene vyavahārashāstramān nishchayanayanā vibhāg gaṇavāmān āve chhe. e sāt nayomānthī pahelā traṇ, dravyārthikanayanā vibhāg chhe ane pachhīnā chār, paryāyārthikanayanā vibhāg chhe; paṇ te sāte nayo bhed hovāthī, ane tenā lakṣhe rāg thato hovāthī ane te rāg ṭāḷavā yogya hovāthī adhyātma shāstromān te badhāne vyavahāranayanā peṭā vibhāgo gaṇavāmān āve chhe.

ātmānun svarūp samajavā māṭe nay–vibhāg

shuddha dravyārthikanayanī draṣhṭie ātmā trikāḷ shuddha chaitanyasvarūp chhe-ahīn (trikāḷ shuddha kahevāmān) vartamān vikārī paryāy gauṇ karavāmān āve chhe. te vikārī paryāyaavasthā hovāthī te paryāyārthikanayano viṣhay chhe; ane jyāre te vikārī dashā ātmāmān thāy chhe em batāvavun hoy tyāre, te vikārī paryāy ashuddhadravyārthikanayano viṣhay thāy chhe. te paryāy paradravyanā sanyoge thāy chhe em batāvavun hoy tyāre te vikārī paryāy vyavahāranayano viṣhay thāy chhe.

ātmāno adhūro paryāy paṇ vyavahārano viṣhay chhe, tyān vyavahārano artha bhed thāy chhe-em samajavun.

nishchayanay ane dravyārthikanay tathā vyavahāranay ane paryāyārthikanay
judā judā arthamān paṇ vaparāy chhe.

ratnatray jīvathī abhinna chhe em gnān karavun te dravyārthikanayanun svarūp chhe tathā ratnatray jīvathī bhinna chhe em gnān karavun te paryāyārthikanayanun svarūp chhe, ane ratnatrayamān abhedapūrvak pravr̥utti hovī te nishchayanayathī mokṣhamārga chhe, tathā bhedapūrvak pravr̥utti hovī te vyavahāranayathī mokṣhamārga chhe.


Page 33 of 655
PDF/HTML Page 88 of 710
single page version

30] [mokṣhashāstra

nishchayaratnatrayanun je samarthan karavāmān āve chhe tenun tātparya e chhe ke- bhedapravr̥utti te vyavahāraratnatray chhe ane abhed pravr̥utti te nishchayaratnatray chhe.

(ra9) chhaṭhṭhā sūtrano siddhānt

he jīv! pratham tāre dharma karavo chhe ke nahi te nakkī kar. jo dharma karavo hoy to ‘parane āshraye māro dharma nathī’ evī shraddhā dvārā parāshray upar abhiprāyamān pratham kāp mūk. parathī je je potāmān thatun mānyun chhe te te mānyatāne sāchā bhānavaḍe bāḷī nākh. jem sāt (puṇya-pāp sahit nav) tattvone jāṇī temānthī jīvano ja āshray karavo bhūtārtha chhe, tem adhigamanā upāyo je pramāṇ, nay, nikṣhep chhe tene jāṇī, temānthī ek jīvano ja āshray karavo bhūtārtha chhe ane te ja samyagdarshan chhe- em samajavun. 6.

samyagdarshanādi tathā tattva jāṇavānā amukhya upāy
निर्देशस्वामित्वसाधनाधिकरणस्थितिविधानतः।। ७।।
arthaḥ– [निर्देश स्वामित्व साधन अधिकरण स्थिति विधानतः] nirdesh,

svāmitva, sādhan, adhikaraṇ, sthiti ane vidhān-tenāthī paṇ samyagdarshanādi tathā jīvādik tattvono vyavahār thāy chhe.

ṭīkā

1–nirdesh-vastusvarūpanā kathanane nirdesh kahe chhe. ra–svāmitva-vastunā adhikārīpaṇāne svāmitva kahe chhe. 3–sādhan-vastunī utpattinā kāraṇane sādhan kahe chhe. 4–adhikaraṇ-vastunā ādhārane adhikaraṇ kahe chhe. pa–sthiti-vastunā kāḷanī avadhine sthiti kahe chhe. 6–vidhān-vastunā bhedone vidhān kahe chhe. upar kahyā te chha prakāre samyagdarshananun varṇan nīche pramāṇe chheḥ 1–nirdesh-jīvādi sāt tattvonī yathārtha shraddhāpūrvak nij shuddhātmāno pratibhās-vishvās-pratīti.

ra–svāmitva-chārey gatinā sañgnī-pañchendriy bhavya jīvo.
3–sādhan-sādhananā be bhed chhe-antaraṅg ane bāhya. antaraṅg sādhan

Page 34 of 655
PDF/HTML Page 89 of 710
single page version

a. 1 sūtra 7] [31 (antaraṅgakāraṇ) to potānā shuddhātmānā trikāḷī gnāyakabhāv (pāriṇāmikabhāv) no āshray chhe; ane bāhya kāraṇ judā judā prakāranā hoy chhe. tiryañch ane manuṣhyagatimān 1-jātismaraṇ, ra-dharmashravaṇ agar 3-jinabimbadarshan-e nimitto hoy chhe; devagatimān bāramā svarga pahelān 1-jātismaraṇ, ra-dharmashravaṇ, 3-jin- kalyāṇakadarshan agar 4-devar̥uddhidarshan hoy chhe ane tenāthī āgaḷ soḷamā svarga sudhī 1-jāti smaraṇ, 2-dharmashravaṇ agar 3-jinakalyāṇak darshan hoy chhe. nav graiveyakomān 1-jātismaraṇ agar ra-dharma-shravaṇ hoy chhe. narakagatimān trījī narak sudhī jātismaraṇ, dharma-shravaṇ agar duḥkhānubhav nimitta hoy chhe ane chothāthī sātamī narak sudhī jātismaraṇ agar duḥkhānubhav nimitta hoy chhe.

nondhaḥ– upar je dharmashravaṇ jaṇāvyun chhe te dharmashravaṇ samyaggnānīo pāsethī karyun hovun joīe.

shaṅkāḥ– sarve nārakī jīvo vibhaṅgagnān dvārā ek, be yā traṇādi bhav jāṇe chhe tethī badhāne jātismaraṇ thāy chhe māṭe badhā nārakī jīvo samyagdraṣhṭi thaī javā joīe ne?

samādhānaḥ– sāmānyarūpe bhavasmaraṇ dvārā samyakatvanī prāpti thatī nathī, paṇ pūrvabhavamān dharmabuddhithī karelān anuṣhṭhāno ūndhān (viphaḷ) hatān evī pratīti pratham samyakatvanī utpattinun kāraṇ thāy chhe, e lakṣhamān rākhī bhavasmaraṇane samyakatvanī utpattinun kāraṇ kahyun chhe. nārakī jīvone pūrvabhavanun smaraṇ hovā chhatān upar kahelā upayogano ghaṇāne abhāv hoy chhe. upar kahelā prakāravāḷun jātismaraṇ pratham samyakatvanī utpattinun kāraṇ thāy chhe.

shaṅkāḥ– nārakī jīvone dharmashravaṇ kevī rīte sambhave chhe, tyān to r̥uṣhionā (sādhuonā) gamanano abhāv chhe?

samādhānaḥ– potānā pūrvabhavanā sambandhīone dharma utpanna karāvavāmān pravr̥utta ane tamām bādhāo rahit samyagdraṣhṭi devonun tyān (trījī narak sudhī) gaman hoy chhe.

shaṅkāḥ– jo vedanāno anubhav samyaktvanī utpattinun kāraṇ hoy to badhā nārakīone vedanāno anubhav chhe māṭe badhāne samyaktva thavun joīe ne?

samādhānaḥ– vedanā sāmānya samyaktvanī utpattinun kāraṇ nathī; paṇ je jīvone evo upayog hoy chhe ke-ā vedanā mithyātvane kāraṇe utpatti thai chhe-te jīvone vedanā samyakatvanī utpattinun kāraṇ thāy chhe; bījā jīvone vedanā, samyakatvanī


Page 35 of 655
PDF/HTML Page 90 of 710
single page version

32] [mokṣhashāstra utpattinun kāraṇ thatun nathī. (shrī dhavalā pustak chhaṭhṭhun, pr̥uṣhṭha 4rar-4ra3)

shaṅkāḥ– jinabimbadarshan pratham samyakatvanī utpattinun kāraṇ kevī rīte thāy chhe?
samādhānaḥ– jinabimbadarshanathī
[je jīv potānā sanskār shuddha ātmā taraph

vāḷe tene) nidhatta ane nikāchitarūp mithyātvādi karmakalāpano paṇ kṣhay dekhavāmān āve chhe; tethī jinabimbadarshan pratham samyakatvanī utpattinun kāraṇ thāy chhe. (shrī dhavalā. pustak chhaṭhṭhun, pr̥uṣhṭha 4ra7-4ra8]

4–adhikaraṇaḥ– samyagdarshananun ābhyantar adhikaraṇ ātmā chhe ane bāhya adhikaraṇ trasanāḍī chhe. [lokākāshanī madhyamān chaud rāju lāmbī ane ek rāju pahoḷī je saḷaṅg jagyā chhe tene trasanāḍī kahevāy chhe.)

pa–sthitiḥ– traṇe prakāranā samyagdarshananī nānāmān nānī sthiti antarmuhūrta chhe. aupashamikanī utkr̥uṣhṭa sthiti paṇ teṭalī ja chhe, kṣhāyopashamikanī utkr̥uṣhṭa sthiti 66 sāgar chhe ane kṣhāyikanī sthiti sādi-anant chhe, tathā sansāramān rahevānī apekṣhāe tenī utkr̥uṣhṭa sthiti 33 sāgar tathā antarmuhūrta sahit āṭh varṣha kam-be kroḍīpūrva chhe.

6–vidhānaḥ– samyagdarshan ek prakāre, athavā svaparyāyanī lāyakātanī apekṣhāe traṇ prakāre-aupashamik, kṣhāyopashamik ane kṣhāyik; athavā āgnā, mārga, bīj, upadesh, sūtra, saṅkṣhep, vistār, artha, avagāḍh ane param-avagāḍh em dash prakāre chhe.।। 7।।

bījā paṇ amukhya upāy batāve chhe
सत्संख्याक्षेत्रस्पर्शनकालान्तरभावाल्पबहुत्वैश्च ।। ८।।
arthaḥ– [च] ane [सत् संख्या क्षेत्र स्पर्शन काल अन्तर भाव अल्पबहुत्वैः]

sat, saṅkhyā, kṣhetra, sparshan, kāḷ, antar, bhāv ane alpabahutva e āṭh anuyog dvārā paṇ padārthanun gnān thāy chhe.

ṭīkā

sat ane saṅkhyā–te dravya, guṇ, paryāyanā sattvanī apekṣhāe peṭā bhed chhe. sat sāmānya chhe, saṅkhyā visheṣh chhe.

kṣhetra ane sparshan–te kṣhetranā peṭā bhed chhe. kṣhetra sāmānya chhe, sparshan visheṣh chhe.
kāḷ ane antar–te kāḷanā peṭā bhed chhe. kāḷ sāmānya chhe, antar visheṣh chhe.

Page 36 of 655
PDF/HTML Page 91 of 710
single page version

a. 1 sūtra 8] [33

bhāv ane alpabahutva–te bhāvanā peṭā bhed chhe. bhāv sāmānya chhe, alpabahutva visheṣh chhe.

sat–vastunā astitvane sat kahe chhe. saṅkhyā–vastunā parimāṇonī gaṇatarīne saṅkhyā kahe chhe. kṣhetra–vastunā vartamān kāḷanā nivāsane kṣhetra kahe chhe. sparshan–vastunā traṇekāḷ sambandhī nivāsane sparshan kahe chhe. kāḷ–vastunī sthir rahevānī maryādāne kāḷ kahe chhe. antar–vastunā virahakāḷane antar kahe chhe. bhāv–guṇane athavā aupashamik, kṣhāyik ādi pāñch bhāvone bhāv kahe chhe. alpabahutva–anya padārthanī apekṣhāthī vastunī hīnatā-adhikatānā varṇanane alpabahutva kahe chhe.

anuyog–bhagavāne kahelo upadesh viṣhay anusār judā judā adhikāramān āvelo chhe, te darek adhikārane anuyog kahe chhe. samyakgnānano upadesh āpavā arthe pravr̥utta thayelo adhikār te anuyog chhe.

sat ane nirdeshamān taphāvat

jo ‘sat’ shabda sāmānyathī samyagdarshanādinun hovāpaṇun kahenāro hoy to nirdeshamān teno samāvesh thaī jāy, paṇ gati, īndriy, kāy, yog vagere chaud mārgaṇāo chhe temān kaī jagyāe kyā prakāranun samyagdarshan chhe ane kyā prakāranun nathī te prakāranā visheṣhanun gnān ‘sat’thī thāy chhe, ‘nirdesh’thī e gnān thatun nathī; e pramāṇe sat ane nirdeshamān taphāvat chhe.

ā sūtramān ‘sat’ shabda vāparavānun kāraṇ

‘sat’ shabdanun evun sāmarthya chhe ke, te anadhikr̥ut padārthonun (jeno adhikār na hoy tevā padārthonun) paṇ gnān karāvī shake chhe. jo ‘sat’ shabda na vāparyo hot to āgalā sūtramān samyagdarshan vagere tathā jīv ādi sāt tattvonun ja astitva (‘nirdesh’ shabdane kāraṇe) chhe evun gnān thāt, ane jīvanā krodh, mān ādi paryāy tathā pudgalanā varṇa, gandh ādi tathā ghaṭ paṭ ādi paryāy-jeno ā adhikār nathī- tenun astitva nathī-evo artha thāt; māṭe jīvamān krodhādi chhe tathā pudgalamān varṇādi chhe evā anadhikr̥ut padārtho chhe evun gnān karāvavā māṭe ‘sat’ shabda ā sūtramān vāparyo chhe.


Page 37 of 655
PDF/HTML Page 92 of 710
single page version

34] [mokṣhashāstra

saṅkhyā ane vidhānamān taphāvat

prakāranī gaṇanā te vidhān chhe ane te bhedanī gaṇanāne (bhedane) saṅkhyā kahe chhe; jemake samyagdraṣhṭinā traṇ prakār chhe-(1) aupashamik samyagdraṣhṭi (ra) kṣhāyopashamik samyagdraṣhṭi ane (3) kṣhāyik samyagdraṣhṭi. e traṇ to prakār chhe, tenī gaṇatarī karavī ke aupashamik samyagdraṣhṭi keṭalā, kṣhāyopashamik samyagdraṣhṭi keṭalā athavā kṣhāyik samyagdraṣhṭi keṭalā-e bhedagaṇanā chhe. ā visheṣhatānun gnān ‘saṅkhyā’ shabdathī thāy chhe; bhedonī gaṇatarīnī visheṣhatā jaṇāvavānun je kāraṇ thāy chhe, te ‘saṅkhyā’ chhe.

‘vidhān’ shabdamān mūḷ padārthanā bhedo grahaṇ karavā ja mānyā chhe, tethī bhedonā anek prakāranā bhedonun grahaṇ karavā māṭe ‘saṅkhyā’ shabda vaparāy chhe.

‘vidhān’ kahevāthī bhed-prabhed āvī jāy em gaṇavāmān āve to, visheṣh spaṣhṭatā māṭe ‘saṅkhyā’ shabda vāparavāmān āvyo chhe em samajavun.

kṣhetra ane adhikaraṇamān taphāvat

‘adhikaraṇ’ shabda thoḍīk jagyā sūchave chhe tethī te vyāpya chhe. ‘kṣhetra’ shabda vyāpak chhe, te adhik jagyā sūchave chhe. ‘adhikaraṇ’ kahevāthī sampūrṇa padārthonun gnān thatun nathī. kṣhetra kahevāthī sampūrṇa padārthonun gnān thāy chhe; māṭe samasta padārthonā gnān māṭe ‘kṣhetra’ shabda ā sūtramān vāparyo chhe.

kṣhetra ane sparshanamān taphāvat

‘kṣhetra’ shabda adhikaraṇathī visheṣhatā sūchave chhe, to paṇ te ekadeshano viṣhay kare chhe ane ‘sparshan’ shabda sarvadeshano viṣhay kare chhe. jem-koīe pūchhayun ke ‘rājā kyān rahe chhe?’ uttar āpyo ke ‘amuk nagaramān rahe chhe.’ ahīn sampūrṇa nagaramān rājā raheto nathī parantu nagaranā ek deshamān rahe chhe tethī rājāno nivās nagaranā ekadeshamān hovāthī ‘nagar’ kṣhetra chhe. koīe pūchhayun ke ‘tel kyān chhe?’ uttar āpyo ke ‘tel talamān rahe chhe.’ ahīn sarvatra tel rahevānā kāraṇe tal te telanun sparshan chhe; evī rīte kṣhetra ane sparshan vachche ek taphāvat chhe.

kṣhetra vartamān kāḷano viṣhay chhe, sparshan trikāḷagochar viṣhay chhe. vartamān apekṣhāe jaḷ ghaḍāmān chhe, paṇ te trikāḷ nathī. traṇekāḷ je jagyāe padārthanī sattā rahe tenun nām sparshan chhe; evī rīte kṣhetra ane sparshanano bījo taphāvat chhe.

kāḷ ane sthitimān taphāvat
‘sthiti’ shabda vyāpya chhe; te keṭalāk padārthonā kāḷanī maryādā batāve chhe. ‘kāḷ’

Page 38 of 655
PDF/HTML Page 93 of 710
single page version

a. 1 sūtra 8] [3p shabda vyāpak chhe, te badhā padārthonī maryādā batāve chhe. ‘sthiti’ thoḍā ja padārthonun gnān karāve chhe. ‘kāḷ’ sarva padārthonun gnān karāve chhe. ‘kāḷ’nā be prakār chhe- (1) nishchayakāḷ, (ra) vyavahārakāḷ. nishchayakāḷ te mukhyakāḷ chhe, ane paryāyavishiṣhṭa padārthonī had batāvanāro arthāt kalāk, ghaḍī, paḷ ādi vyavahārakāḷ chhe-em ‘kāḷ’ shabda batāve chhe. ‘sthiti’no artha kāḷanī maryādā chhe arthāt ‘amuk padārtha amuk jagyāe āṭalo kāḷ rahe’ te vātane ‘sthiti’ shabda batāve chhe; eṭale kāḷ ane sthiti e bemān taphāvat chhe.

‘bhāv’ shabda nikṣhepanā sūtramān chhe chhatān ahīn shā māṭe?

nikṣhepanā sūtra (sūtra-pa) mān ‘bhāv’no artha evo chhe ke-vartamānamān je avasthā mojūd hoy tene bhāvanikṣhep jāṇavo ane bhaviṣhyamān je avasthā thavānī hoy tene vartamānamān chhe-em kahevun te dravyanikṣhep chhe; ane ahīn(sūtra-8 mān) ‘bhāv’ shabdanā ullekhathī aupashamik, kṣhāyik ādi bhāvonun grahaṇ chhe. jemake aupashamik paṇ samyagdarshan ane kṣhāyik ādi paṇ samyagdarshan kahevāy chhe; em banne ṭhekāṇe (sūtra pa mān tathā sūtra 8 mān) ‘bhāv’ shabdanun judun judun prayojan chhe.

vistār batāvavānun kāraṇ

keṭalāk shiṣhyo to thoḍun kahevāthī visheṣh tātparya samajī le chhe; ane keṭalāk shiṣhyo evā hoy chhe ke jyāre vistārathī kahevāmān āve tyāre te samajī shake. param kalyāṇamay āchāryano uddesh harekane tattvonun svarūp samajāvavāno chhe. pramāṇ-nayathī ja samasta padārthonun gnān thai shake chhe chhatān vistārakathanathī samajī shake tevā jīvone nirdesh ādi tathā sat saṅkhyādinun gnān karāvavā māṭe judān judān sūtro kahyān chhe; māṭe ‘ek sūtramān bījāno samāvesh thai jāy chhe māṭe vistār vyartha chhe’ evī shaṅkā vyājabī nathī.

prashnaḥ– jinabimb(jinapratimā) nā darshanathī samyagdarshanarūp phaḷ thavun shāstramān kahyun chhe to darshan karanār badhānne te phaḷ thavun joie, chhatān badhānne e phaḷ kem thatun nathī?

uttaraḥ– sarvagnanī sattā (hovāpaṇā) no jeṇe nirṇay karyo hoy chhe tene jinapratimānā darshanathī samyagdarshan phaḷ thāy chhe, bījāne thatun nathī bījāoe sarvagnano nishchay to karyo nathī, paṇ mātra kuḷapaddhatithī, sampradāyanā āshrayathī agar mithyādharmabuddhithī darshan-pūjanādirūp teo pravarta chhe, keṭalāk matapakṣhanā haṭhāgrahīpaṇāthī anyadevane mānatā nathī, mātra jinadevādinā sevak banī rahyā chhe. e badhāne niyamathī potānā ātmakalyāṇarūp kāryanī siddhi thatī nathī.


Page 39 of 655
PDF/HTML Page 94 of 710
single page version

36] [mokṣhashāstra

prashnaḥ– sarvagnanī sattāno nishchay amārāthī na thayo tethī shun thayun? e dev to sāchā chhe māṭe pūjanādi karavān aphaḷ thoḍān ja jāy chhe?

uttaraḥ– kiñchit mandakaṣhāyarūp pariṇati thashe to puṇyabandh thashe, parantu jinamatamān to devanā darshanathī samyagdarshanarūp phaḷ thavun kahyun chhe te to niyamathī sarvagnanī sattā jāṇavāthī ja thashe, anya prakāre nahi thāy. tethī jene sāchā jainī thavun chhe teṇe to satdev, satguru ane satshāstrane āshraye sarvagnanī sattāno tattvanirṇay karavo yogya chhe; paṇ jeo tattvanirṇay to nathī karatān ane pūjā, stotra, darshan, tyāg, tap, vairāgya, sanyam, santoṣh ādi badhāy kāryo kare chhe tenān e badhāy kāryo asatya chhe. māṭe sat āgamanun sevan, yuktinun avalamban, parāpar sadguruono upadesh ane svānubhav dvārā tattvanirṇay karavo yogya chhe.

prashnaḥ– mithyādraṣhṭi dev chār kāraṇothī pratham aupashamik samyakatva pragaṭ kare chhe, em kahyun-temān ek kāraṇ ‘jinamahimā’ kahyun chhe, paṇ jinabimbadarshan na kahyun tenun shun kāraṇ?

uttaraḥ– jinabimbadarshanano jinamahimādarshanamān samāvesh thaī jāy chhe kemake jinabimb vinā jinamahimānī utpatti thatī nathī.

prashnaḥ– svargāvataraṇ, janmābhiṣhek ane pariniṣhkramaṇarūp jinamahimā jinabimb vinā karavāmān āve chhe tethī jinamahimādarshanamān jinabimbapaṇānun avinābhāvīpaṇun na āvyun?

uttaraḥ– svargāvataraṇ, janmābhiṣhek ane pariniṣhkramaṇarūp jinamahimāmān paṇ bhāvī jinabimbanun darshan thāy chhe. bījī rīte jotān e mahimāmān utpanna thatun pratham samyakatva māṭe jinabimbadarshan nimitta nathī paṇ jinaguṇashravaṇ nimitta chhe.

prashnaḥ– devar̥uddhidarshanamān jātismaraṇano samāvesh kem na thāy? uttaraḥ– potānī aṇimādik r̥uddhione dekhīne jyāre evo vichār utpanna thāy chhe ke-ā r̥uddhio jinabhagavāne upadeshelā dharmānuṣhṭhānathī utpanna thaī chhe, tyāre pratham samyakatvanī prāpti māṭe jātismaraṇanimitta thāy chhe; paṇ jyāre saudharmādik devonī mahār̥uddhio dekhīne evun gnān utpanna thāy chhe ke-samyagdarshan sahitanā sanyamanā phaḷathī-shubhabhāvathī-te utpanna thaī chhe ane hun samyakatvarahitanā dravyasanyamanā phaḷathī vāhanādik nīch devomān utpanna thayo chhun tyāre pratham samyakatvanun grahaṇ devar̥uddhidarshan nimittak thāy chhe, ā rīte jātismaraṇ ane devar̥uddhidarshan e be kāraṇomān pher chhe.


Page 40 of 655
PDF/HTML Page 95 of 710
single page version

a. 1 sūtra 9] [37

nondhaḥ– nārakīomān jātismaraṇ ane vedanārūp kāraṇomān paṇ ā vivek lāgu pāḍī levo.

prashnaḥ– āṇat, prāṇat, āraṇ ane achyut ā chār kalponā mithyādraṣhṭi devone pratham samyakatvamān devar̥uddhidarshan kāraṇ kem kahyun nathī?

uttaraḥ– e chār kalpomān mahār̥uddhivāḷā uparanā devonun āgaman hotun nathī, tethī tyān mahār̥uddhidarshanarūp pratham samyakatvanī utpattinun kāraṇ kahevāmān āvyun nathī, te ja kalpomān sthit devonī mahār̥uddhinun darshan pratham samyakatvanī utpattinun nimitta thatun nathī; kemake te r̥uddhione vāramvār jovāthī vismay thatun nathī. vaḷī te kalpomān shuklaleshyānā sadbhāvane kāraṇe mahār̥uddhinā darshanathī koī saṅkaleshabhāv utpanna thato nathī.

nav graiveyakomān mahār̥uddhidarshan nathī, kemake tyān uparanā devonā āgamanano abhāv chhe. jinamahimādarshan paṇ tyān nathī, kemake te vimānavāsī devo nandīshvarādik mahotsav jovā jatā nathī. avadhignānathī jinamahimāo teo dekhe chhe, toy te devone rāg ochho hovāthī jinamahimādarshanathī temane vismay utpanna thato nathī.

(shrī dhavalā pustak 6 pr̥uṣhṭha 43r thī 436)
sūtra 4 thī 8 no ekndar siddhānt

jignāsu jīvoe jīvādi dravyo tathā tattvone pichhāṇavān; tyāgavāyogya evān mithyātva-rāgādi tathā grahaṇ karavā yogya evān samyakdarshanādikanun svarūp oḷakhavun, pramāṇ-nayovaḍe tattvagnān prāpta karavun, tathā nirdesh, svāmitvādivaḍe ane sat- saṅkhyādivaḍe temanā visheṣho jāṇavā. 8.

have samyaggnānanā bhed kahe chhe

मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानि ज्ञानम्।। ९।।

arthaḥ– [मति श्रुत अवधि मनःपर्यय केवलानि] mati, shrut, avadhi,

manaḥparyay ane kevaḷ e pāñch [ज्ञानम्] gnān chhe.

ṭīkā

matignān– pāñch īndriyo ane man dvārā (potānī shakti anusār) je gnān thāy te matignān chhe.

shrutagnān–matignān dvārā jāṇavāmān āvelā padārthane visheṣharūpathī jāṇavo te shrutagnān chhe.


Page 41 of 655
PDF/HTML Page 96 of 710
single page version

38] [mokṣhashāstra

avadhignān–je īndriy ke mananā nimitta vinā rūpī padārthone dravya, kṣhetra, kāḷ ane bhāvanī maryādāsahit pratyakṣha jāṇe te avadhignān chhe.

manaḥparyayagnān–je īndriy ke mananā nimitta vinā ja anya puruṣhanā manamān sthit rūpī padārthone dravya, kṣhetra, kāḷ ane bhāvanī maryādā sahit pratyakṣha jāṇe te manaḥparyayagnān chhe.

kevaḷagnān–je sarva dravyo ane tenā sarva paryāyone yugapat (ek sāthe) pratyakṣha jāṇe te kevaḷagnān chhe.

(ra) ā sūtramān ‘ज्ञानम्’ evo ekavachanano shabda chhe, te em sūchave chhe ke

gnānaguṇ ek chhe; tenā paryāyanā ā pāñch prakār chhe; temān ek prakār jyāre upayogarūp hoy tyāre bījo prakār upayogarūp hoy nahi, tethī e pāñchamānthī ek samaye ek ja gnānano prakār upayogarūp hoy chhe.

samyaggnān samyagdarshanapūrvak hoy chhe; samyagdarshan kāraṇ chhe ane samyaggnān kārya chhe. samyaggnān e ātmānā gnānaguṇano shuddha paryāy chhe, ātmāthī koī judī te chīj nathī. samyaggnānanun svarūp nīche pramāṇe chheḥ-

सम्यग्ज्ञानं पुनः स्वार्थव्यवसायात्मकं वदुः
(tattvārthasār gāthā-18 pūrvārdha, pānun 14)
arthaḥ– स्व = potānun svarūp. अर्थ = viṣhay. व्यवसाय = yathārtha nishchay. je

gnānamān e traṇe sharato pūrī paḍatī hoy te samyaggnān chhe; arthāt jo gnānamān viṣhayapratibodh sāthe sāthe potānun svarūp pratibhāsit thāy ane te paṇ yathārtha hoy to te gnān samyaggnān chhe.

navamā sūtrano siddhānt

shrī jinendradeve kahelā gnānanā samasta bhedane jāṇīne, parabhāvone chhoḍīne, nijasvarūpamān sthir thaī, jīv-je chaitanyachamatkār mātra chhe-temān je praveshe chhe te turat ja mokṣhane pāme chhe. 9.

(juo, shrī niyamasār gāthā 10 nī ṭīkāno shlok)
kyā gnāno pramāṇ chhe?
तत्प्रमाणे।। १०।।
arthaḥ– [तत्] te-upar kahyān te pāñch prakāranā gnān ja [प्रमाणे] pramāṇ

(sāchān gnān) chhe.


Page 42 of 655
PDF/HTML Page 97 of 710
single page version

a. 1 sūtra 10] [39

ṭīkā

navamā sūtramān kahyān te pāñch gnān ja pramāṇ chhe, bījān koī paṇ pramāṇ-gnān nathī. tenā (pramāṇanā) be bhed chhe-(1) pratyakṣha ane (ra) parokṣha. īndriyo ke īndriyo ane padārthono sambandh (sannikarṣha) e koī pramāṇ nathī-em samajavun; eṭale ke īndriyothī gnān thatun nathī agar to īndriyo ane padārthonā sambandhathī gnān thatun nathī paṇ upar kahelān mati ādi gnān potāthī thāy chhe māṭe gnān pramāṇ chhe.

prashnaḥ– īndriyo pramāṇ chhe kemake te vaḍe gnān thāy chhe? uttaraḥ– nahi, īndriyo jaḍ chhe ane gnān to chetanano paryāy chhe te jaḍ nathī; māṭe ātmā vaḍe ja gnān thāy chhe.

(juo, shrī jayadhavalā pustak 1 pānun pa4-pap)

prashnaḥ– sāmo gney padārtha hoy tenāthī gnān thāy-e to kharun ne? uttaraḥ– te sāchun nathī; jo sāmo padārtha (gney) ane ātmā e be maḷīne gnān thāy to gnātā ane gney e bannenun phaḷ gnān thayun-to bannene gnān thavun joīe, paṇ tem thatun nathī.

(juo, sarvārthasiddhi pānun 33r)

upādān ane nimitta e be thaīne ek kārya kare to upādān ane nimittanun svatantrapaṇun rahyun nahi; upādān nimittane kāī kare nahi ane nimitta upādānane kāī kare nahi. te vakhate ekabījāne anukūḷ darek potapotāthī potapotāne kāraṇe potā māṭe hājar hoy chhe. upādān nimitta banne bhegān thaīne kām kare to banne upādān thaī jāy-paṇ tem bane nahi.

ā bābatamān evo niyam chhe ke-apūrṇa gnānano ughāḍ je vakhate potāno vyāpār kare tyāre tene lāyak bāhya padārtho eṭale ke īndriyo, ajavāḷun, gney padārtho, guru, shāstra vagere (par dravyo) potapotāne kāraṇe hājar hoy ja, gnānane tenī vāṭ jovī paḍe nahi. nimitta-1 naimittikano tathā raupādān-nimittano evo meḷ hoy chhe.

prashnaḥ– samyaggnānanun phaḷ tame adhigam kaho chho, paṇ te (adhigam) to gnān _________________________________________________________________

1. je kārya thayun tene nimitta apekṣhāe kahevun hoy tyāre te kārya naimittik kahevāy chhe. ra. je kārya thayun tenā nishchay ane vyavahār kāraṇo batāvavān hoy tyāre ‘upādān-nimitta’ kahevāy chhe.


Page 43 of 655
PDF/HTML Page 98 of 710
single page version

40] [mokṣhashāstra

ja chhe, tethī samyaggnānanun kāī phaḷ na hoy tem lāge chhe? uttaraḥ– ānand (santoṣh), upekṣhā (rāg-dveṣh rahitapaṇun) ane agnānano nāsh e samyaggnānanun phaḷ chhe. (sarvārthasiddhi pānun-334)

ā uparathī siddha thāy chhe ke gnān potāthī ja thāy chhe, parapadārthathī thatun nathī.
sūtra 9–10 no siddhānt

navamā sūtramān kahelān pāñch samyaggnān e ja pramāṇ chhe, te sivāy bījāo judān judān pramāṇo kahe chhe paṇ te vāt kharī nathī. je jīvane samyaggnān thayun hoy te potānā samyakmati ane samyakshrutagnān vaḍe potāne samyaktva thayāno nirṇay karī shake chhe, ane te gnān pramāṇ arthāt sāchun gnān chhe. 10.

parokṣha pramāṇanā bhed
आद्ये परोक्षम्।। ११।।
arthaḥ– [आद्ये] sharūātanā be arthāt matignān ane shrutagnān [परोक्षम्]

parokṣha pramāṇ chhe.

ṭīkā

ahīn pramāṇ arthāt sāchān gnānanā bhedomānthī sharūātanā be eṭale ke matignān ane shrutagnān te parokṣha pramāṇ chhe. e gnān parokṣha chhe tethī sanshayavāḷān ke bhūlavāḷān chhe-em mānavun nahi; e to tadna sāchān ja chhe. e gnānanā upayog vakhate indriy ke man nimitta chhe tethī par apekṣhāe tene parokṣha kahyān chhe, sva apekṣhāe pāñche prakāranān gnān pratyakṣha chhe.

prashnaḥ– tyāre samyakmatignānavāḷo jīv potāne samyaggnān ane samyagdarshan chhe em jāṇī shake?

uttaraḥ– gnān samyak chhe māṭe potāne samyaggnān thayāno nirṇay barābar karī shake, ane samyaggnān hoy tyān samyagdarshan avinābhāvī chhe māṭe teno nirṇay karī shake ja. jo nirṇay na karī shake to potāno anirṇay eṭale anadhyavasāy thayo, ane em thāy to tevun gnān mithyāgnān chhe.

prashnaḥ– samyakmatignānī darshanamohanīy prakr̥itinā pudgalone pratyakṣha joī shakato nathī ane tenān pudgalo udayarūp hoy ane jīv temān joḍāto hoy to tenī bhūl na thāy?


Page 44 of 655
PDF/HTML Page 99 of 710
single page version

a. 1 sūtra 11] [41

uttaraḥ– jo bhūl thāy to gnān viparīt thayun ane tethī te gnān ‘samyak’ na kahevāy. jem sharīr bagaḍatān ashātāvedanīyano uday chhe ane shātāvedanīyano uday nathī tevun karmanā rajakaṇo pratyakṣha dekhyā vagar shrutagnānanā baḷavaḍe sāchun jāṇī shake chhe, tem potānā gnān-anubhavathī shrutagnānanā baḷ vaḍe darshanamohanīy karma udayarūp nathī em samyak (yathārtha) jāṇī shake chhe.

prashnaḥ– samyakmatignān bījo jīv bhavya chhe ke abhavya chhe te jāṇī shake? uttaraḥ– ā bābatamān shrī dhavalāshāstramān (pustak chhaṭhṭhun-pānun 17) nīche pramāṇe jaṇāvyun chheḥ-

“avagrahathī grahaṇ karavāmān āvel arthane visheṣh jāṇavānī ākāṅkṣhā te ‘īhā’ chhe. jem koī puruṣhane dekhī ‘shun ā bhavya chhe ke abhavya chhe?’ e prakāranī visheṣh parīkṣhā karavāne ‘īhāgnān’ kahe chhe. īhāgnān sandeharūp nathī, kemake īhātmak vichārabuddhithī sandehano vināsh thaī jāy chhe. sandehathī upar ane avāyathī nīche tathā antarāḷamān pravr̥utta thatī vichārabuddhinun nām īhā chhe.

* * *

īhāgnānathī jāṇelā padārthaviṣhayak sandehanun dūr thaī javun te ‘avāy’ (nirṇay) chhe. pahelān īhāgnānathī ‘shun ā bhavya chhe ke abhavya chhe’ e prakāre je sandeharūpī buddhi dvārā viṣhay karavāmān āvelo jīv chhe te ‘abhavya nathī, bhavya ja chhe, kemake temān bhavyatvanā avinābhāvī samyagdarshan-gnān-chāritra guṇ pragaṭayā chhe’-e prakāre utpanna thayel ‘chay’ (nishchay) gnānanun nām ‘avāy’ chhe.

ā uparathī siddha thāy chhe ke samyakmatignān potāne tathā parane samyagdarshan chhe-em yathārthapaṇe nakkī karī shake chhe.

ā mokṣhashāstra vyavahārashāstra hovāthī samyagdraṣhṭi jīvano upayog par taraph rokāyo hoy tyāre je mati-shrutagnān thāy chhe te sambandhanun ā sūtra chhe.

samyagdraṣhṭino te vakhatano gnān-upayog parokṣha chhe. gauṇapaṇe te banne gnāno nirvikalpatā vakhate pratyakṣha chhe e temān āvī jāy chhe. samyagdraṣhṭi je vakhate potānā upayogamān joḍāyo hoy tyāre te matignān ane shrutagnān pratyakṣha chhe. ā dashā chothā guṇasthānathī hoy chhe. mati-shrutātmak bhāvaman svānubhūti vakhate visheṣh dashāvāḷun chhe, chhatān shreṇisamān to nahi paṇ potānī bhūmikāne yogya nirvikalpa hoy chhe; tethī mati-shrutātmak bhāvaman svānubhūti samaye pratyakṣha mānavāmān āvyun chhe. mati-shrutagnān


Page 45 of 655
PDF/HTML Page 100 of 710
single page version

42] [mokṣhashāstra vinā kevaḷagnānanī utpatti thatī nathī tenun ā kāraṇ chhe. (avadhi-manaḥparyayagnān vinā kevaḷagnānanī utpatti thaī shake chhe.) [pañchādhyāyī bhāg pahelo, gāthā 708 thī 719 sudhī ā sūtranī charchā karī chhe. devakīnandan shāstrīkr̥ut pañchādhyāyī pānun 363 thī 368]

mati ane shrutagnānane ahīn parokṣha kahyān chhe te sambandhe
visheṣh khulāso

avagrah, īhā, avāy ane dhāraṇārūp matignānane ‘sāmvyavahārik pratyakṣha’ paṇ kahevāmān āve chhe. “ghaḍānā rūpane men pratyakṣha dīṭhun” em loko kahe chhe tethī te gnān sāmvyavahārik pratyakṣha chhe.

shrutagnānamān traṇ prakār paḍe chhe-(1) sampūrṇa parokṣha, (ra) anshe parokṣha ane (3) parokṣha bilakul nahi paṇ pratyakṣha.

(1) shabdarūp shrutagnān chhe te parokṣha ja chhe; tem ja dūr evān svarga-narakādi bāhya viṣhayonun gnān karāvavāvāḷun vikalparūp je gnān chhe te paṇ parokṣha ja chhe.

(ra) ābhyantaramān sukh-duḥkhanā vikalparūp je gnān thāy chhe te, athavā “hun anant gnānādirūp chhun” evun je gnān te īṣhat-parokṣha chhe. (īṣhat = kiñchit).

(3) je nishchay bhāvashrutagnān chhe te shuddhātmānī sanmukh hovāthī sukhasamvitti (gnān) svarūp chhe. te gnān joke potāne jāṇe chhe to paṇ īndriyo tathā manathī utpanna thatā vikalponā samūhathī rahit hovānā kāraṇe nirvikalpa chhe; (abhedanaye) tene ‘ātmagnān’ shabdathī oḷakhavāmān āve chhe; te joke kevaḷagnānanī apekṣhāe parokṣha chhe topaṇ chhadmasthone kṣhāyik gnānanī prāpti na hovāthī, kṣhāyopashamik hovā chhatān tene ‘pratyakṣha’ kahevāmān āve chhe.

prashnaḥ– ā sūtramān mati ane shrutagnānane parokṣha kahel chhe chhatān upar tame tene ‘pratyakṣha’ kem kaho chho?

uttaraḥ– ā sūtramān shrutane parokṣha kahyun chhe te sāmānya kathan chhe; upar je bhāvashrutagnānane pratyakṣha kahyun te visheṣh kathan chhe. pratyakṣhanun kathan visheṣhanī apekṣhāe chhe em samajavun.

ā sūtramān jo utsarga kathan na hot to matignānane parokṣha na kahet; matignān jo parokṣha ja hot to tarkashāstramān tene sāmvyavahārik pratyakṣha kem kahet? tethī jem visheṣh kathanamān te matignānane pratyakṣha gnān kahevāmān āve chhe tem ja nij ātma-