Page 46 of 655
PDF/HTML Page 101 of 710
single page version
a. 1. sūtra 12-13] [43 sanmukh je bhāvashrutagnān chhe (te joke kevaḷagnānanī apekṣhāe parokṣha chhe topaṇ) tene visheṣh kathanamān pratyakṣha kahyun chhe.
jo mati ane shrut banne mātra parokṣha ja hot to sukh-duḥkhādinun je samvedan (gnān) thāy chhe te paṇ parokṣha hot, paṇ te samvedan pratyakṣha chhe, em darek jāṇe chhe. (juo, shrī br̥uhad-dravyasaṅgrah gāthā pa-nīche ṭīkā. hindī pānun 13 thī 1p, īṅglish pānun 17-18.) utsarga = sāmānya, General ordinance-sāmānya niyam; apavād = khās niyam, Exception-visheṣh.
apavādanun kathan nathī karyun. (juo, br̥uhad dravyasaṅgrah gāthā pa7 nīche hindī ṭīkā pānun-ra11) e rīte jyān utsargakathan hoy tyān apavādakathan garbhit chhe-em samajavun. 11.
[प्रत्यक्षम] pratyakṣha pramāṇ chhe.
avadhignān ane manaḥparyayagnān vikal-pratyakṣha chhe ane kevaḷagnān sakal-pratyakṣha chhe. [pratyakṣha = prati × akṣha] ‘akṣha’no artha ātmā chhe. ātmā prati jeno niyam hoy eṭale par nimitta-īndriyo, man, ālok, upadesh vagere rahit ātmāne āshraye je ūpaje, jemān bījun kāī nimitta na hoy evun gnān te pratyakṣhagnān kahevāy chhe. 1r.
[अभिनिबोध] abhinibodh, [इति] ītyādi [अनर्थांतरम्] anya padārtho nathī arthāt te matignānanān nāmāntar chhe.
matiḥ– man agar īndriyothī, vartamānakāḷavartī padārthane avagrahādirūp sākṣhāt jāṇavo te mati chhe.
Page 47 of 655
PDF/HTML Page 102 of 710
single page version
44] [mokṣhashāstra
smr̥utiḥ– pahelān jāṇelā, sāmbhaḷelā ke anubhav karelā padārthanun vartamānamān smaraṇ āve te smr̥uti chhe.
sañgnāḥ– tenun bījun nām pratyabhignān chhe. vartamānamān koī padārthane jotān ‘ā padārtha te ja chhe ke jene pahelān joyo hato,’ e rīte smaraṇ ane pratyakṣhanā joḍarūp gnānane sañgnā kahe chhe.
chintāḥ– chintavan gnān arthāt koī chihnane dekhīne ‘ahīn te chihnavāḷo jarūr hovo joīe’ evo vichār te chintā chhe. ā gnānane ūh, ūhā, tarka athavā vyāptignān paṇ kahe chhe.
abhinibodhaḥ– svārthānumān-anumān e tenān bījā nām chhe. sanmukh chihnādi dekhī te chihnavāḷā padārthano nirṇay karavo te ‘abhinibodh’ chhe.
joke ā badhāno arthabhed chhe paṇ prasiddha rūḍhinā baḷathī te matinā nāmāntar kahevāy chhe. te badhānnā pragaṭ thavāmān matignānāvaraṇ karmano kṣhayopasham nimittamātra chhe, te lakṣhamān rākhī tene matignānanān nāmāntar kahevāmān āve chhe.
ā sūtra siddha kare chhe ke jeṇe ātmānā svarūpanun yathārtha gnān karyun na hoy te ātmānun smaraṇ karī shake nahi; kemake smr̥uti to pūrve anubhavelā padārthanī ja hoy chhe tethī agnānīne prabhusmaraṇ (ātmasmaraṇ) hotun ja nathī; parantu ‘rāg māro’ evī pakkaḍanun smaraṇ hoy chhe kemake teno tene anubhav chhe. e rīte agnānī dharmanā nāme game te kāryo kare topaṇ tenun gnān mithyā hovāthī tene dharmanun smaraṇ thatun nathī paṇ rāganī pakkaḍanun smaraṇ thāy chhe.
samvedan, buddhi, medhā, pratibhā, pragnā e vagere paṇ matignānanā bhedo chhe. svasamvedanaḥ– sukhādi antaraṅg viṣhayonun gnān te svasamvedan chhe. buddhiḥ– bodhanamātrapaṇun te buddhi chhe, buddhi, pratibhā, pragnā e matignānanī tāratamyatā (hīn-adhikapaṇun) sūchak gnānanā bhedo chhe.
anumān be prakāranā chhe. ek matignānano bhed chhe, bījo shrutagnānano bhed chhe. sādhan dekhatān potāthī sādhyanun gnān thavun te matignān chhe. bījānā hetu ane tarkanā vākya sāmbhaḷīne je anumānagnān thāy te shrutaanumān chhe; chihnādi uparathī te ja padārthanun anumān thavun te matignān chhe, ane chihnādi uparathī bījā padārthanun anumān thavun te shrutagnān chhe.
Page 48 of 655
PDF/HTML Page 103 of 710
single page version
a. 1. sūtra 14] [4p
[निमित्तम्] nimitta chhe.
indriy–ātmā (indra=ātmā) param aishvaryarūp pravarte chhe. em anumān karāvanārun sharīranun chihna.
noindriy–man; je sūkṣhma pudgalaskandh manovargaṇā nāmathī oḷakhāy chhe tenun banelun sharīranun antaraṅganun aṅg, te āṭh pāṅkhaḍīnā kamaḷanā ākāre hr̥udayasthān pāse chhe.
matignān thavāmān indriy-man nimitta thāy chhe em ā sūtramān kahyun chhe, te paradravyonā thatā gnānanī apekṣhāe kahyun chhe em samajavun. andar svalakṣhamān man- indriy nimitta nathī. jīv tenāthī (man-indriyanā avalambanathī) anshe judo paḍe tyāre svatantratattvanun gnān karī temān ṭharī shake chhe. [samayasār-pravachano bhāg 1 pānun-pa13]
indriyono dharma to e chhe ke sparsha, ras, gandh, varṇane jāṇavāmān nimitta thāy; ātmāmān te nathī tethī svalakṣhamān indriyo nimitta nathī. manano dharma e chhe ke- anek vikalpamān te nimitta thāy, te vikalpa paṇ ahīn (svalakṣhamān) nathī. je gnān indriyo dvārā tathā manadvārā pravartatun te ja gnān nijaanubhavamān varte chhe; e rīte ā matignānamān man-indriy nimitta nathī. ā gnān atīndriy chhe. manano viṣhay mūrtik-amūrtik padārtho chhe tethī man sambandhī pariṇām svarūp viṣhe ekāgra thaī anya chintavanano nirodh kare chhe e kāraṇe tene (upachārathī) manadvārā thayun kahevāmān āve chhe. [mokṣhamārga prakāshak pānun 34p-346] āvo anubhav chothā guṇasthānathī ja thāy chhe. [mo. mā. pra. pānun-349]
ā sūtramān matignānane indriy-man nimitta chhe em jaṇāvyun chhe, paṇ matignānamān jaṇātā artha (vastu) ane prakāsh (ajavāḷun, ālok) ne nimitta kahyān nathī; tenun kāraṇ e chhe ke artha ane prakāsh matignānamān nimitta nathī. temane nimitta mānavān e bhūl chhe. ā viṣhay khās samajavā jevo hovāthī te shrī prameyaratnamāḷā hindī pānun pa0 thī pap mānthī ahīn ṭūṅkamān āpavāmān āve chheḥ-
Page 49 of 655
PDF/HTML Page 104 of 710
single page version
46] [mokṣhashāstra
prashnaḥ– sāmvyavahārik matignānanun nimittakāraṇ indriyādi kahyun tem (gney) padārtha ane ajavāḷāne nimittakāraṇ kem kahyān nathī?
prashnakāranī dalīlaḥ– artha-vastuthī paṇ gnān ūpaje chhe; ane prakāshathī paṇ gnān ūpaje chhe; tene nimitta kahevāmān na āve to badhān nimittakāraṇo āvī jatān nathī, tethī sūtra apūrṇa rahe chhe.
arthaḥ– artha (vastu) ane ālok (prakāsh) e banne sāmvyavahārik pratyakṣhanun kāraṇ nathī, paṇ te mātra parichchhedya (gney-jāṇavā yogya) chhe, jem andhakār gney chhe tem ja te gney chhe.
ā nyāy samajāvavā māṭe tyārapachhī sātamun sūtra āpyun chhe temān jaṇāvyun chhe ke-artha ane ālok hoy tyāre gnān ūpaje ja ane na hoy tyāre na ūpaje evo niyam nathī. tenān draṣhṭāntoḥ-
draṣhṭānt–(1)ḥ– ek māṇasanā māthā upar machchharano samūh ūḍato hato paṇ bījāe tene vāḷano jhūmakho dīṭho-jāṇyo; ahīn artha (vastu) gnānanun kāraṇ na thayun,
draṣhṭānt–(ra)ḥ– andhārāmān bilāḍī, chor, rātanā charanārā vagere dekhe chhe, tethī gnān thavāmān prakāsh kāraṇ āvyun nahi.
upar draṣhṭānt 1 mān to machchharono samūh hato chhatān gnān to kesh (vāḷ) nā jhūmakhānun thayun; jo artha gnānanun kāraṇ hoy to keshanā jhūmakhānun gnān kem thayun ane machchharonā samūhanun gnān kem na thayun? ane draṣhṭānt ra mān bilāḍī ādine andhārāmān gnān thayun; jo prakāsh gnānanun kāraṇ hoy to tene andhārāmān gnān kem thayun?
prashnaḥ– tyāre ā matignān shun kāraṇe thāy chhe? uttaraḥ– kṣhāyopashamik gnān (ughāḍ) nī yogyatāne anusarīne gnān thāy chhe; gnān thavānun e kāraṇ chhe. gnānanā te ughāḍane anusarīne ā gnān thāy chhe, vastune anusarīne thatun nathī, tethī vastu gnān thavāmān nimittakāraṇ nathī em samajavun. āgaḷ sūtra 9 mān ā nyāy siddha karyo chhe.
jem dīpak ghaṭ vagere padārthothī ūpajato nathī topaṇ te arthano prakāshak chhe. [sūtra-8]
Page 50 of 655
PDF/HTML Page 105 of 710
single page version
a. 1. sūtra 14] [47
je gnānanī kṣhayopashamalakṣhaṇayogyatā chhe te ja viṣhay pratye niyamarūp gnān thavānun kāraṇ chhe-em samajavun. [sūtra 9]
jyāre ātmāne matignān thāy chhe tyāre indriy ane man e banne nimittamātra chhe, te mātra eṭalun batāve chhe ke ‘ātmā’ upādān chhe. nimitta potāmān (nimittamān) soe so ṭakā kārya kare chhe paṇ upādānamān te anshamātra kārya karatun nathī. nimitta par dravya chhe, ātmā tenāthī judun dravya chhe; tethī ātmāmān (upādānamān) teno (nimittano) atyant abhāv chhe. ek dravya bījā dravyanā kṣhetramān pesī shakatun nathī, tethī nimitta upādānane kāī karī shake nahi; upādān potāmān potānun kārya potāthī soe so ṭakā kare chhe. matignān te parokṣhagnān chhe em 11 mā sūtramān kahyun chhe;-parokṣhagnān hovāthī te gnān vakhate nimittanī potāthī potāne kāraṇe hājarī hoy chhe. te hājar rahelun nimitta kevā prakāranun hoy chhe tenun gnān karāvavā māṭe ā sūtra kahyun chhe, paṇ ‘nimitta ātmāmān kāī paṇ karī shake chhe’ em batāvavā ā sūtra kahyun nathī. jo nimitta ātmāmān kāī karatun hoy to nimitta pote ja upādān thaī jāy.
vaḷī ‘nimitta’ e paṇ upādānane kāraṇe mātra ārop chhe; jo jīv chakṣhu dvārā gnān kare to chakṣhu upar nimittano ārop āve, ane jo jīv bījī indrīy ke man dvārā gnān kare to tenā upar nimittano ārop āve.
ek dravya paramān akiñchitkar chhe arthāt kāī karī shakatun nathī. anya dravyano anya dravyamān pravesh chhe ja nahi; anya dravya anya dravyanā paryāyano utpādak chhe ja nahi; kemake darek vastu potānā antaraṅgamān atyant (sampūrṇa) prakāshe chhe, paramān leshamātra nahi; tethī nimittabhūt vastu upādānabhūt vastune kāī karī shake nahi. upādānamān nimittanī dravye-kṣhetre-kāḷe ane bhāve nāsti chhe, ane nimittamān upādānanī dravye-kṣhetre-kāḷe ane bhāve nāsti chhe; eṭale ekabījānun shun karī shake? jo ek vastu bījī vastunun kāī kare to vastu potānun vastupaṇun ja khoī bese paṇ tem bane ja nahi.
ṭīkāmān nimitta-upādān sambandhī khulāso karyo chhe māṭe tyānthī vāñchī samajī levo.
Page 51 of 655
PDF/HTML Page 106 of 710
single page version
48] [mokṣhashāstra nishchay (kharun) kāraṇ chhe ane nimitta te vyavahārakāraṇ chhe eṭale ke te (jyāre upādān kārya karatun hoy tyāre tene) anukūḷ 1hājararūp hoy chhe. kārya vakhate nimitta hoy chhe paṇ upādānamān te kāī kārya karī shakatun nathī tethī tene ‘vyavahārakāraṇ’ kahevāmān āve chhe. kārya thāy tyāre nimittanī hājarīnā be prakār chheḥ (1) kharekhar hājarī, (ra) kalpit hājarī. jyāre chhadmastha jīv vikār kare tyāre dravyakarmano uday hājararūp hoy ja, tyān dravyakarmano uday te vikāranun kharekhar hājarīrūp nimittakāraṇ chhe, (jo jīv vikār na kare to te ja dravyakarmanī nirjarā thaī kahevāy chhe,) tathā jīv vikār kare tyāre nokarmanī hājarī kharekhar hoy athavā kalpanārūp hoy.
nimitta hotun ja nathī em kahī koī nimittanā astitvano nakār kare tyāre, ‘upādān apūrṇa hoy tyāre nimitta hājar hoy ja.’ e batāvāy, paṇ e to nimittanun gnān karāvavā māṭe chhe. tethī nimittanun ja astitva je kabūl na kare tenun gnān samyaggnān nathī. ahīn samyaggnānano viṣhay hovāthī āchāryabhagavāne nimitta kevun hoy tenun gnān karāvyun chhe. nimitta upādānane kāī kare em je māne tenī mānyatā khoṭī chhe, tethī tene samyagdarshan nathī-em samajavun. .।। 14।।
em chār bhedo chhe.
avagrah-chetanāmān je thoḍo visheṣhākār bhāsavā lāge chhe te pahelān thanārun gnān-tene ‘avagrah’ kahe chhe. viṣhay ane viṣhayī (viṣhay karanār) nun yogya sthānamān āvyā pachhī ādyagrahaṇ te avagrah chhe. sva ane par banneno (je vakhate je viṣhay hoy teno) pahelān avagrah thāy chhe. [Perception]
īhā–avagrah dvārā jāṇavāmān āvelā padārthane visheṣharūp jāṇavānī cheṣhṭāne ‘īhā’ kahe chhe. īhānun visheṣh varṇan 11mā sūtranī nīche āpyun chhe. [Conception]
avāy–visheṣh chihna dekhavāthī teno nishchay thaī jāy te avāy chhe. [Judgment] _________________________________________________________________ 1 upasthit; vidyamān.
Page 52 of 655
PDF/HTML Page 107 of 710
single page version
a. 1. sūtra 16] [49
dhāraṇā– avāyathī nirṇay karelā padārthane kāḷāntare na bhūlavo te dhāraṇā chhe. [Retention]
jīvane anādithī potānā svarūpanī bhramaṇā chhe, māṭe pratham ātmagnānī puruṣh pāsethī ātmānun svarūp sāmbhaḷīne, yuktidvārā ātmā gnānasvabhāvī chhe evo nirṇay karavo... pachhī-
par padārthanī prasiddhinān kāraṇo je indriy dvārā tathā man dvārā pravartatī buddhi tene maryādāmān lāvīne eṭale par padārtho taraphathī potānun lakṣha kheñchī ātmā pote jyāre svasanmukh lakṣha kare chhe tyāre, pratham sāmānya sthūḷapaṇe ātmā sambandhī gnān thayun; te ātmāno arthāvagrah thayo. pachhī vichāranā nirṇay taraph vaḷyo te īhā, nirṇay thayo te avāy arthāt īhāthī jāṇelā ātmāmān ā te ja chhe, anya nathī evā majabūt gnānane avāy kahe chhe. ātmā sambandhī kāḷāntaramān sanshay tathā vismaraṇ na thāy tene dhāraṇā kahe chhe. tyān sudhī to parokṣha evā matignānamān dhāraṇā sudhīno chhello bhed thayo. pachhī ā ātmā anant gnānānand shāntisvarūpe chhe tem matimānthī lambātun tārkik gnān te shrutagnān chhe. andar svalakṣhamān man-indriy nimitta nathī. jīv tenāthī anshe judo paḍe tyāre svatantra tattvanun gnān karī temān ṭharī shake chhe.
avagrah ke īhā thāy parantu jo te lakṣha chālu na rahe to ātmāno nirṇay na thāy eṭale ke avāyagnān na thāy, māṭe avāyanī khās jarūr chhe. ā gnān thatī vakhate vikalpa, rāg, man ke paravastu taraph lakṣha hotun ja nathī, paṇ svasanmukh lakṣha hoy chhe.
samyagdraṣhṭine potānun (ātmānun) gnān thatī vakhate ā chāre prakāranun gnān thāy chhe. dhāraṇā e smr̥uti chhe; je ātmāne samyaggnān apratihat bhāve thayun hoy tene ātmānun gnān dhāraṇārūpe rahyā ja kare chhe. ।। 1p।।
anisr̥ut, [अनुक्त] anukta, [ध्रुवाणां] dhruv, [सइतराणाम्] temanā ūlaṭā bhedo
Page 53 of 655
PDF/HTML Page 108 of 710
single page version
pa0] [mokṣhashāstra sahit arthāt ek, ekavidh, akṣhipra, niḥsr̥ut, ukta ane adhruv em bār prakāranā padārthonun avagrah, īhādirūp gnān thāy chhe.
1. bahu–ekī sāthe ghaṇā padārthonun athavā ghaṇā jaththānun avagrahādi thavun (jem lokonān ṭoḷānnun athavā khaḍanī gañjīnun), ghaṇā padārtho gnānagochar thavā.
ra. ek– alpa athavā ek padārthanun gnān thavun (jem-ek māṇasanun athavā pāṇīnā pyālānun), thoḍā padārtha gnānagochar thavā.
3. bahuvidh– ghaṇā prakāranā padārthonun avagrahādi gnān thavun (jem kūtarā sātheno māṇas athavā ghaun-chaṇā-chokhā vagere ghaṇī jātanā padārtho), yugapat ghaṇā prakāranā padārtho gnānagochar thavā.
4. ekavidh– ek prakāranā padārthonun gnān thavun (jem-ek jātanā ghaunnun gnān); ek prakāranā padārtho gnānagochar thavā.
pa. kṣhipra– shīghratāthī padārthanun gnān thavun. 6. akṣhipra– koī padārthane dhīre dhīre ghaṇā vakhate jāṇavo-chiragrahaṇ. 7. aniḥsr̥ut– ek bhāganā gnānathī sarvabhāganun gnān thavun (jem bahār nīkaḷelī sūṇḍhane dekhī pāṇīmān ḍūbelā pūrā hāthīnun gnān thavun), ek bhāg avyakta rahyā chhatān gnānagochar thavun.
8. niḥsr̥ut– bahār nīkaḷelā pragaṭ padārthonun gnān thavun, pūrṇa vyakta hoy tevā padārthanun gnānagochar thavun.
9. anukta– (nahi kahel) -je vastunun varṇan āpyun nathī tene jāṇavī, jenun varṇan na sāmbhaḷavā chhatān padārtha gnānagochar thavo.
10. ukta– kahelā padārthanun gnān thavun, varṇan sāmbhaḷyā pachhī padārtha gnānagochar thavo.
11. dhruv– ghaṇā kāḷ sudhī gnān evun ne evun rahevun, draḍhatāvāḷun gnān. 1r. adhruv– je kṣhaṇe kṣhaṇe hīn-adhik thāy tevun gnān, asthir gnān. ā badhā bhedo samyakmatignānanā chhe. jene samyaggnān thayun hoy te jāṇe chhe ke- ātmā kharekhar potānā gnān paryāyane jāṇe chhe, par to te gnānanun nimittamātra chhe. ‘parane jāṇyun’ em kahevun te vyavahār chhe. jo ‘parane jāṇe chhe’ em paramārthadraṣhṭie
Page 54 of 655
PDF/HTML Page 109 of 710
single page version
a. 1. sūtra 16] [pa1 kahīe to te khoṭun chhe, kemake tem thatān ātmā ane par (gnān ane gney) banne ek thaī jāy; kemake “jenun je hoy te te ja hoy” tethī kharekhar ‘pudgalanun gnān’ chhe em kahīe to gnān pudgalarūp-gneyarūp thaī jāy, māṭe nimitta sambandhī potānā gnānanā paryāyane ātmā jāṇe chhe em samajavun (juo, shrī samayasār gāthā 3pa6 thī 36p pānun 4ra3 thī 430).
prashnaḥ– anukta viṣhay shrotragnānano viṣhay kem sambhave? uttaraḥ– shrotragnānamān ‘anukta’ no artha ‘īṣhat (thoḍun) anukta’ karavo joīe; ane ‘ukta’ no artha ‘vistārathī lakṣhaṇādi dvārā varṇan karyun chhe’ evo karavo, ke jethī nāmamātra sāmbhaḷatān ja jīvane vishad (vistārarūp) gnān thaī jāy to te jīvane anuktagnān ja thayun em kahevun joīe; te ja pramāṇe bījī indriyo dvārā anuktanun gnān ja thāy chhe em samajavun.
prashnaḥ– netragnānamān ‘ukta’ viṣhay kem sambhave? uttaraḥ– koī vastune vistārathī sāmbhaḷī līdhī hoy ane pachhī te dekhavāmān āve to te samayanun netragnān ‘uktagnān’ kahevāy chhe. tem ja shrotra indriy sivāyanī bījī indriyo dvārā paṇ ‘ukta’ nun gnān thāy chhe.
pashnaḥ– ‘anukta’ nun gnān pāñch indriyo dvārā shī rīte thāy? uttaraḥ– shrotra indriy sivāy chār indriyo dvārā thatun gnān hameshān anukta hoy chhe. shrotraindriy dvārā anuktanun gnān kem thāy teno khulāso pahelā uttaramān karavāmān āvyo chhe.
prashnaḥ– aniḥsr̥ut ane anukta padārthonī sāthe shrotra vagere indriyono sanyog thāy chhe em ame dekhī shakatā nathī māṭe ame te sanyogano svīkār karī shakatā nathī?
uttaraḥ– te paṇ ṭhīk nathī; jem janmathī jamīnanī andar rākhavāmān āvelo puruṣh koī kāraṇe bahār nīkaḷe to tene ghaṭapaṭādi samasta padārthono ābhās thāy chhe, parantu ‘ā ghaṭ chhe, ā paṭ chhe’ ityādi je visheṣhagnān tene thāy chhe te tene paranā upadeshathī ja thāy chhe, te svayam tevun gnān karī shakato nathī; tevī rīte sūkṣhma avayavonī sāthe je indriyono bhiḍāv thāy chhe ane tenāthī avagrahādi gnān thāy chhe te visheṣh gnān paṇ vītarāganā upadeshathī ja jāṇavāmān āve chhe, āpaṇī andar evun sāmarthya nathī ke āpaṇe svayam jāṇī shakīe; māṭe kevaḷagnānīnā upadeshathī jyāre aniḥsr̥ut ane anukta padārthonā avagrah vagere siddha chhe tyāre teno abhāv kadī kahī shakāy nahi.
Page 55 of 655
PDF/HTML Page 110 of 710
single page version
pa2] [mokṣhashāstra
bahu–ek–tat (tāntano shabda), vitat (tālano shabda), ghan (kānsānā vādhano shabda) ane suṣhir (vānsaḷī ādino shabda) vagere shabdonun ek sāthe avagrah-gnān thāy chhe, temān tat vagere judā judā shabdonun grahaṇ avagrahathī thatun nathī paṇ tenā samudāyarūp sāmānyane te grahaṇ kare chhe, evo artha ahīn samajavo; ahīn bahu padārthano avagrah thayo.
prashnaḥ– sambhinna sanshrotr̥ur̥uddhinā dhārak jīvane tat vagere shabde-shabdanun spaṣhṭapaṇe bhinnabhinna rūpathī gnān hoy chhe to tene ā avagrahagnān hovānun bādhit chhe?
uttaraḥ– te barābar nathī; sāmānya manuṣhyanī māphak tene paṇ kramathī ja gnān thāy chhe, māṭe tene paṇ avagrahagnān thāy chhe; je jīvane vishuddha gnān mand hoy tene tat ādi shabdomānthī koī ek shabdano avagrah thāy chhe; ā ek padārthano avagrah thayo.
bahuvidh–ekavidh–uparanā daṣhṭāntamān ‘tat’ ādi shabdomān harek shabdanā be, traṇ, chār, saṅkhyāt, asaṅkhyāt ke anant bhedone jīv grahaṇ kare chhe tyāre tene ‘bahuvidh’ padārthano avagrah thāy chhe.
vishuddhatā mand rahetān jīv tat ādi shabdomānthī koī ek prakāranā shabdane grahaṇ kare chhe tene ‘ekavidh’ padārthono avagrah thāy chhe.
kṣhipra–akṣhipra–vishuddhinā baḷathī koī jīv ghaṇo shīghra shabdane grahaṇ kare chhe tene ‘kṣhipra’ avagrah kahevāmān āve chhe.
vishuddhinī mandatā hovāthī shabdane grahaṇ karavāmān jīvane ḍhīl thāy chhe tene ‘akṣhipra’ avagrah kahevāmān āve chhe.
aniḥsr̥ut–niḥsr̥ut–vishuddhinā baḷathī jīv jyāre kahyā vinā athavā batāvyā vinā shabdane grahaṇ kare chhe tyāre tene ‘aniḥsr̥ut padārthano avagrah kahevāmān āve chhe.
vishuddhinī mandatāne līdhe moḍhāmānthī nīkaḷelā shabdane jīv grahaṇ kare chhe tyāre ‘niḥsr̥ut’ padārthano avagrah thayo kahevāmān āve chhe.
shaṅkāḥ– moḍhethī pūrā shabdanā nīkaḷavāne ‘niḥsr̥ut’ kahyo, ane ‘ukta’no artha paṇ te ja thāy chhe to pachhī bemānthī ek bhed kahevo joīe, banne kem kaho chho?
Page 56 of 655
PDF/HTML Page 111 of 710
single page version
a. 1. sūtra 16] [pa3
samādhānaḥ– jyān koī anyanā kahevāthī shabdanun grahaṇ thāy chhe, jemake- koīe ‘go’ shabdanun evun uchchāraṇ karyun ke ‘ahīn ā go shabda chhe,’ te uparathī je gnān thāy chhe te ‘ukta’ gnān chhe; ane te pramāṇe anyanā batāvyā vinā shabda sāme hoy tenun ‘ā amuk shabda chhe’ em gnān thavun te niḥsr̥ut gnān chhe.
anukta–ukta–je vakhate samasta shabdanun uchchāraṇ karavāmān na āvyun hoy, paṇ moḍhāmānthī ek varṇa nīkaḷatān ja vishudvatānā baḷavaḍe abhiprāy mātrathī samasta shabdane koī anyanā kahyā vagar grahaṇ karī le ke ‘te ā kahevā māge chhe’ -te samaye tene ‘anukta’ padārthano avagrah thayo kahevāy chhe.
vishuddhinī mandatāthī je samaye samasta shabda kahe tyāre koī anyanā kahevā uparathī jīv grahaṇ kare chhe te samaye ‘ukta’ padārthano avagrah thayo kahevāy chhe. athavā-
tantrī vā mr̥udaṅgādikamān kyo svar gāvāmān āvashe teno svar-sañchār karyo na hoy te pahelān ja kevaḷ te vājintramān gāvāmān āvanār svarano milāp thāy te ja samaye jīvane vishuddhinā baḷathī evun gnān thaī jāy ke ‘te ā svar vājintramān vagāḍashe,’ te ja samaye ‘anukta’ padārthano avagrah thāy chhe.
vishuddhinī mandatāne kāraṇe vājintro dvārā te svarane gāvāmān āve te samaye jāṇavo te ‘ukta’ padārthano avagrah chhe.
dhruv–adhuv–vishuddhinā baḷathī jīve je prakāre pratham samayamān shabdane grahaṇ karyo te prakāre nishchayarūpathī keṭalok kāḷ grahaṇ karavānun chālu rahe- temān kiñchit mātra paṇ ochhun-adhik na thāy te ‘dhruv’ padārthano avagrah chhe.
vāramvār thatā saṅkalesh tathā vishuddha pariṇāmorūp kāraṇothī jīvane shrotrendriyādikanun kāīk āvaraṇ ane kāīk ughāḍ (kṣhayopasham) paṇ rahe chhe, evī rīte shrotrendriyādinā āvaraṇanī kṣhayopashamarūp vishuddhinī kāīk prakarṣha ane kāīk aprakarṣha dashā rahe chhe, te vakhate adhikatā-hīnatāthī jāṇavāne kāraṇe kāīk chal- vichalapaṇun rahe chhe tethī te ‘adhravu’ padārthano avagrah kahevāyachhe; tathā kyārek tat vagere ghaṇā shabdonun grahaṇ karavun, kayārek thoḍānun, kayārek ghaṇānun, kayārek ghaṇā prakāranā shabdonun grahaṇ karavun, kayārek ek prakāranun, kayārek jaladī, kayārek ḍhīlathī, kyārek aniḥsr̥ut shabdanun grahaṇ karavun, kyārek niḥsr̥utanun, kyārek anukta shabdanun grahaṇ karavun, kayārek uktanun- emaje chal-vichalapaṇe shabdanun grahaṇ karavun te sarve ‘adhruvāvagrah’no viṣhay chhe.
Page 57 of 655
PDF/HTML Page 112 of 710
single page version
pa4] [mokṣhashāstra
shaṅkāḥ–‘bahu’ shabdonā avagrahamān tat ādi shabdonun grahaṇ mānyun ane ‘bahuvidh’ shabdonā avagrahamān paṇ tat ādi shabdonun grahaṇ mānyun to temān shun pher chhe?
uttaraḥ– jem vāchāḷatārahit koī vidvān ghaṇā shāstronā visheṣh visheṣh artha karato nathī ane ek sāmānya (saṅkṣhep) artha ja pratipādan kare chhe, anya vidvān ghaṇā shāstromān rahelā ekabījāthī pher batāvanārā ghaṇā prakāranā arthone pratipādan kare chhe. tem bahu ane bahuvidh banne prakāranā avagrahamān sāmānyarūpe tat ādi shabdonun grahaṇ chhe topaṇ je avagrahamān tat ādi shabdonā ek be, chār, saṅkhyāt, asaṅkhyāt ke annat prakāranā bhedonun grahaṇ chhe arthāt anek prakāranā bhed- prabhedayukta tat ādi shabdonun grahaṇ chhe te bahuvidh-bahu prakāranā shabdone grahaṇ karavāvāḷo avagrah kahevāy chhe; ane je avagrahamān bhed-prabhed rahit sāmānyarūpathī tat ādi shabdonun grahaṇ chhe te bahu shabdono avagrah kahevāy chhe.
bahu–ek-je samaye vishudvinā baḷathī jīv dhoḷā, kāḷā līlā ādi varṇone (raṅgone) grahaṇ kare chhe te samaye tene ‘bahu’ padārthono avagrah thāy chhe. je samaye mandatānā kāraṇe jīv ek varṇane grahaṇ kare chhe te samaye tene ‘ek’ padārthano avagrah thāy chhe.
bahuvidh–ekavidh–je samaye vishudvinā baḷathī jīv shukla-kr̥iṣhṇādi harek varṇanā be, traṇ, chār, saṅkhyāt, asaṅkhyāt ane anant bhed-prabhedone grahaṇ kare chhe te samaye tene ‘bahuvidh’ padārthano avagrah thāy chhe.
je samaye mandatānā kāraṇe jīv shukla, kr̥iṣhṇādi varṇomānthī ek prakāranā varṇane grahaṇ kare chhe te samaye tene ‘ekavidh’ padārthano avagrah thāy chhe.
kṣhipra–akṣhipra–je samaye tīvra kṣhayopasham (vishudvi) nā baḷathī jīv shuklādivarṇane jaladī grahaṇ kare chhe te samaye tene ‘kṣhipra’ padārthano avagrah chhe.
vishudvinī mandatānā kāraṇe je samaye ḍhīlathī padārthane grahaṇ kare chhe te samaye tene ‘akṣhipra’ padārthano avagrah thāy chhe.
aniḥsr̥ut–niḥsr̥ut–je samaye vishudvinā baḷe jīv koī pacharaṅgī vastra, kāmaḷī, chitra vagerenā ekavār koī bhāgamānthī pāñch raṅgane dekhe chhe te samaye joke sheṣh bhāganun pacharaṅgīpaṇun tene dīṭhun nathī tathā te samaye tenī sāme ākhuun vastra khullun karyā vagaranun
Page 58 of 655
PDF/HTML Page 113 of 710
single page version
a. 1. sūtra 16] [pap ja rākhyun chhe topaṇ te vastranā samasta bhāgone pacharaṅgīpaṇun chhe em te grahaṇ kare chhe te ‘aniḥsr̥ut’ padārthano avagrah chhe.
je samaye vishudvinī mandatāne kāraṇe jīvanī sāme bahār kāḍhīne rākhel pacharaṅgī vastranā pāñche raṅgone jīv grahaṇ kare chhe te samaye tene ‘niḥsr̥ut’ padārthano avagrah thāy chhe.
3–4–pa. ghrāṇendriy. rasanendriy ane sparshanendriy
ghrāṇ, rasanā ane sparshan e traṇ indriyo dvārā uparyukat bār prakāranā avagrahanā bhedo shrotra ane chakṣhu indviyanī māphak samajī levā.
chālu sūtranun mathāḷun ‘avagrahādinā viṣhayabhūt padārtha’ em chhe; temān avagrah ādi kahetān, jevī rīte bār bhed avagrahanā kahyā tevī ja rīte īhā, avāy ane dhāraṇā gnānono paṇ viṣhay mānavo.
shaṅkāḥ– je indriyo padārthane sparshīne gnān karāve chhe te padārthonā jeṭalā bhāgo (avayavo) sāthe sambandh thāy teṭalā ja bhāgonun gnān karāvī shake, adhik avayavonun nahi. shrotra, ghrāṇ, sparshan ane rasanā e chār indriyo prāpyakārī chhe, māṭe jeṭalā avayavonī sāthe te bhiḍāy teṭalā ja avayavonun gnān karāvī shake, adhikanun nahi. chhatān aniḥsr̥ut ane anuktamān tem thatun nathī kemake tyān padārthono ek bhāg dekhī levāthī ke kahevāthī samasta padārthanun gnān mānavāmān āve chhe, tethī shrotra vagere chār indriyothī je aniḥsr̥ut tathā anukta padārthono avagrah, ihādik mān chhe te vyartha chhe?
samādhānaḥ– e shaṅkā ṭhīk nathī. jem kīḍī ādi jīvonā nāk tathā jībh sāthe goḷ ādi dravyono bhiḍāv nathī thato, topaṇ tenān gandh ane rasanun gnān kīḍī ādine thāy chhe; kemake tyān atyant sūkṣhma-jene āpaṇe dekhī shakatā nathī-tevā goḷ vagerenā avayavonī sāthe kīḍī ādi jīvonā nāk tathā jībh indriyono ek bījā sāthe svābhāvik sanyogasambandh rahe chhe; te sambandhamān koī bījā padārthanī apekṣhā rahetī nathī, tethī sūkṣhma avayavonī sāthe sambandh rahevāthī te prāpta thaī ne ja padārtha ne grahaṇ kare chhe. tevī rīte aniḥsr̥ut ane anukta padārthonā avagrah vageremān paṇ aniḥsr̥ut ane anakta padārthonā sūkṣhma avayavonī sāthe shrotra ādi indriyono potānī utpattimān par padārthonī apekṣhā nahi rākhavāvāḷo svābhāvik sanyogasambandh chhe, tethī aniḥsr̥ut ane anukta sthaḷo par paṇ prāpta thaīne indriyo padārthonun gnān karāve chhe, aprāpta thaīne nahi.
Page 59 of 655
PDF/HTML Page 114 of 710
single page version
pa6] [mokṣhashāstra
anukta–ukta–saphed-kāḷā athavā saphed-pīḷā ādi raṅgonī meḷavaṇī karatā koī puruṣhane dekhīne ‘te ā prakāranā raṅgone meḷavīne amuk prakārano raṅg taiyār karavāno chhe.’-em, vishuddhinā baḷathī kahyā vinā ja jāṇī le chhe? te samaye tene ‘anukta’ padārthano avagrah thāy chhe; athāv-
bījā deshamān banelā koī pacharaṅgī padārthane kahetī vakhate, kahenār puruṣh kahevāno prayatna ja karī rahyo chhe, paṇ tenā kahyā pahelān ja, vishuddhinā baḷathī jīv je samaye te vastunā pāñch raṅgone jāṇī le chhe te samaye tene paṇ ‘anukta’ padārthano avagrah thāy chhe.
vishuddhinī mandatāne kāraṇe pacharaṅgī padārthane kahevāthī je samaye jīv pāñch raṅgone jāṇe chhe tyāre tene ‘ukta’ padārthano avagrah thāy chhe.
dhruv–adhruv–saṅkalesh pariṇām rahit ane yathāyogya vishuddhatā sahit jīv jem pahelāmān pahelo raṅgane je je prakāre grahaṇ kare chhe te ja prakāre nishchaḷarūpathī kāīk kāḷ tevā raṅgane grahaṇ karavānun banyun rahe chhe, kāī paṇ ochhun-vadhāre thatun nathī, te vakhate tene ‘dhruv’ padārthano avagrah thāy chhe.
vāramvār thatā saṅkalesh pariṇām ane vishuddhi pariṇāmone kāraṇe jīvane je vakhate kāīk āvaraṇ rahe chhe ane kāīk ughāḍ paṇ rahe chhe tathā ughāḍ kanīk utkr̥uṣhṭa kanīk anutkr̥uṣhṭa evī be dashā rahe chhe tyāre, je samaye kāīk hīnatā ane kāīk aghikatāne kāraṇe chal-vichalapaṇun rahe chhe te samaye tene ‘adhruv’ avagrah thāy chhe. athavā-
kr̥iṣhṇa ādi ghaṇā raṅgone jāṇavā athavā ek raṅgane jāṇavo, bahuvidh raṅgone jāṇavā ke ekavidh raṅgane jāṇavo, jaladī raṅgane jāṇavā ke ḍhīlathī jāṇavā, aniḥsr̥ut raṅgane jāṇavo ke niḥsr̥ut raṅgane jāṇavo, anuktarūpane jāṇavo ke uktarūpane jāṇavo-evo je chal-vichalarūpe jīv jāṇe chhe, te adhruv avagrahano viṣhay chhe.
visheṣh samādhān– āgamamān kahyun chhe ke-chakṣhu, shrotra, ghrāṇ, rasanā, sparshan ane man-e chha prakāranun labdhyakṣhar shrutagnān chhe. ‘labdhi’ eṭale kṣhāyopashamik (ughāḍarūp) shakti ane ‘akṣhar’ no artha avināshī chhe; je kṣhāyopashamik shaktino kadī nāsh na thāy tene labdhyakṣhar kahevāmān āve chhe, ā uparathī siddha thaī jāy chhe ke aniḥsr̥ut ane anukta padārthonun paṇ avagrahādi gnān thāy chhe. labdhyakṣhar gnān e shrutagnānano ghaṇo sūkṣhma bhed chhe. jyāre e gnānane mānavāmān āve chhe tyāre aniḥsr̥ut ane anukta padārthonā avagrahādi mānavāmān koī doṣh nathī.
Page 60 of 655
PDF/HTML Page 115 of 710
single page version
a. 1. sūtra 17-18] [pa7
avagrah-īhā-avāy ane dhāraṇā e 4,
pāñch indriy ane man e chha dvārā uparanā chār prakāre gnān, (4×6) = 24
chhe. ।। 16।।
vastunā) chhe.
ā bhedo vyakta padārthanā kahyā chhe; avyakta padārthane māṭe aḍhāramun sūtra kaheshe. koī kahe ke-‘rūpādi guṇo ja indriyo dvārā grahaṇ karī shakāy chhe, māṭe rūpādi guṇono ja avagrah thāy chhe- nahi ke dravyono.’ ā kahevun barābar nathī- em ahīn batāvyun chhe. ‘indriyo dvārā rūpādi jaṇāy chhe’ em bolavāno mātra vyavahār chhe; rūpādiguṇ dravyathī abhinna chhe tethī evo vyavahār thayo chhe ke ‘men rūp joyun, men gandh sūṅghī;’ paṇ guṇ-paryāy dravyathī judā nahi hovāthī padārthanun gnān thāy chhe indriyono sambandh padārtho sāthe thāy chhe, mātra guṇ-paryoyo sāthe thato nathī. ।। 17।।
avagrah-gnān thāy chhe-ihādik traṇ gnān thatān nathī.
vyañjanāvagrahaḥ– avyakta-apragaṭ arthanā avagrahane vyañjanāvagrah kahe chhe.
arthāvagrah–vyakta-pragaṭ padārthanā avagrahane arthāvagrah kahe chhe.
Page 61 of 655
PDF/HTML Page 116 of 710
single page version
pa8] [mokṣhashāstra
1-chāmaḍīne chopaḍī sparshī tyāre thoḍok vakhat (te vastunun gnān sharū thavā chhatān) te gnān potāne pragaṭarūp hotun nathī, tethī te chopaḍīnun gnān jīvane avyakta- apragaṭ hovāthī te gnānane vyañjanāvagrah kahevāmān āve chhe.
2- chopaḍī upar draṣhṭi paḍatān, pratham je gnān pragaṭarūp thāy chhe te vyakat athavā pragaṭ padārthano avagrah (arthāvagrah) kahevāy chhe.
vyañjanāvagrah chakṣhu ane man sivāyanī chār indriyo dvārā hoy chhe; vyañjanāvagrah pachhī gnān potāne pragaṭarūp thāy chhe tene arthāvagrah kahe chhe. chakṣhu ane man dvārā arthāvagrah ja thāy chhe.
jem ek māṭīnā korā vāsaṇane pāṇīnā chhāṇṭā nākhī bhīñjāvavun sharū karavāmān āve tyāre thoḍāk chhāṇṭā paḍavā chhatān paṇ te evā sūkāī jāy chhe ke jonār te ṭhāmane bhīñjāelun kahī shakatā nathī, topaṇ yuktithī to ‘te bhīnun chhe’ e vāt mānavī ja paḍe chhe; tevī rīte kān, nāk, jībh ane tvachā e chār indriyo potānā viṣhayo sāthe bhiḍāvāthī gnān pedā thaī shake chhe tethī pratham ja, thoḍā vakhat sudhī viṣhayano mand sambandh raheto hovāthī gnān (thavānī sharūāt thayā chhatān) pragaṭ jaṇātun nathī, topaṇ viṣhayano sambandh sharū thaī gayo chhe tethī gnānanun thavun paṇ sharū thaī gayun chhe-e vāt yuktithī avashya mānavī paḍe chhe. tene (te sharū thaī gayelā gnān ne) avyakta gnān athavā vyañjanāvagrah kahe chhe
jyāre vyañjanāvagrahamān viṣhayanun svarūp ja spaṣhṭa jāṇavāmān nathī āvatun tyāre pachhī visheṣhatānī shaṅkā tathā samādhānarūp ihādignān to kyāthī ja thaī shake? tethī avyaktano avagrahamātra ja hoy chhe-ihādik hotān nathī.
man tathā chakṣhu dvārā thatun gnān viṣhay sāthe bhiḍāīne (sparshāīne) thatun nathī paṇ dūr rahevāthī ja thāy chhe; tethī man ane chakṣhu dvārā je gnān thāy te gnān ‘vyakta’ kahevāy chhe. chakṣhu tathā man dvārā thatun gnān avyakta hotun ja nathī, tethī te dvārā arthāvagrah ja thāy chhe.
Page 62 of 655
PDF/HTML Page 117 of 710
single page version
a. 1. sūtra 18] [pa9 bhāsavā lāge chhe tyārathī te gnānane vyaktagnān kahe chhe-tenun nām arthāvagrah chhe. ā arthāvagrah (artha sahit avagrah) badhī indriyo tathā man dvārā thāy chhe.
te arthāvagrah pachhī īhā thāy chhe. arthāvagrahagnānamān koī padārthanī jeṭalī visheṣhatā bhāsī chūkī chhe tenāthī adhik jāṇavānī ichchhā thāy to te gnān satya (nakkī karavā) taraph vadhāre jhūke chhe tene īhāgnān kahevāmān āve chhe; te (īhā) sudraḍh hotī nathī. īhāmān prāpta thayel satya viṣhayano joke pūrṇa nishchay nathī hoto topaṇ gnānano adhikānsh tyān thāy chhe. te (gnānanā adhikānsh) viṣhayanā satyārthagrāhī ja hoy chhe, tethī īhāne satya gnānomān gaṇāvāmān āvyun chhe.
‘avāy’ no artha nishchay athavā nirṇay thāy chhe; īhā pachhīnā kāḷ sudhī īhānā viṣhay par lakṣhya rahe to gnān sudraḍh thaī jāy chhe ane tene avāy kahe chhe. gnānanā avagrah, īhā ane avāy e traṇe bhedomānthī avāy utkr̥uṣhṭa athavā sarvathī adhik visheṣhagnān chhe.
dhāraṇā e avāy pachhī thāy chhe, paratun temān kāīk adhik draḍhatā utpanna thavā sivāy bījī visheṣhatā nathī. dhāraṇā nī sudraḍhatāne kāraṇe ek evo sanskār utpanna thāy chhe ke je thaī javāthī pūrvanā anubhavanun smaraṇ thaī shake chhe.
avagrah thayā pachhī īhā thāy agar na paṇ thāy. avagrah pachhī īhā thāy to ek īhā ja thaī chhūṭī jāy ane kyārek kyārek avāy paṇ thāy. avāy thayā pachhī dhāraṇā thāy agar na paṇ thāy.
je gnānamān be viṣhay evā āvī paḍe ke jemān ek satya hoy ane bījo mithyā hoy, to (tevā prasaṅge) je anshanī upar gnān karavānun adhik dhyān hoy tene anusār e gnānane satya ke mithyā mānī levun joīe. jem-ek chandramāne dekhatān jo be chandramānun gnān thāy ane tyān jo dekhanāranun lakṣhya kevaḷ chandramāne samajī levānī taraph hoy to te gnānane satya mānavun joīe, ane jo dekhanāranun lakṣhya ek-be saṅkhyā nakkī karavā taraph hoy to te gnānane asatya (mithyā) mānavun joīe.
Page 63 of 655
PDF/HTML Page 118 of 710
single page version
60] [mokṣhashāstra
ā niyamane anusarīne īhāmān gnānano adhikānsh viṣhayano satyānshagrāhī ja hoy chhe tethī īhāne satyagnānamān gaṇavāmān āvyun chhe.
shaṅkā–dhāraṇā nām koī upayog gnānanun chhe ke sanskāranun? shaṅkākāranī dalīlaḥ– jo upayogarūp gnānanun nām dhāraṇā hoy to, te dhāraṇā smaraṇane utpanna karavāne samartha nahi thāy, kemake kārya-kāraṇarūp padārthomān paraspar kāḷanun antar rahī shakatun nathī. dhāraṇā kyāre thāy chhe ane smaraṇ kyāre, temān kāḷanun moṭun ja antar paḍe chhe; jo tene (dhāraṇāne) sanskārarūp mānī smaraṇanā samay sudhī vidyamān mānavānī kalpanā karīe to te pratyakṣhanobhed thato nathī. kemake sanskārarūp gnān paṇ smaraṇanī apekṣhāe malin chhe; smaraṇ upayogarūp hovāthī potānā samayamān te bījo upayog thavā detun nathī ane pote kāīk visheṣh gnān utpanna kare chhe; parantu dhāraṇā sanskārarūp hovāthī tenā rahevā chhatān paṇ anya-anya anek gnāno utpanna thatā rahe chhe ane svayam te dhāraṇā to arthanun gnān ja karāvī shakatī nathī. [ā shaṅkākāranī dalīl chhe, have tenun samādhān kare chhe.)
samādhānaḥ– ‘dhāraṇā’ upayogarūp gnānanun nām paṇ chhe ane sanskāranun paṇ nām chhe. dhāraṇāne pratyakṣha gnānamān gaṇī chhe ane tenī utpatti paṇ avāyanī pachhī ja thāy chhe; tenun svarūp paṇ avāyanī apekṣhāe adhik draḍharūp chhe, tethī tene upayogarūp gnānamān garbhit karavun joīe.
te dhāraṇā smaraṇane utpanna kare chhe ane kāryanā pūrva kṣhaṇ mān kāraṇ rahevun ja joīe māṭe tene sanskārarūp paṇ kahī shakāy chhe. tātparya e chhe ke je smaraṇanā samay sudhī rahe chhe tene koī koī jagyāe dhāraṇāthī judun gaṇāvyun chhe ane koī koī jagyāe dhāraṇānā nāmathī kahyun chhe. dhāraṇā tathā te sanskāramān kāraṇ-kārya sambandh chhe. tethī jyān bhedavivakṣhā mukhya hoy tyān judān gaṇavāmān āve chhe ane jyān abhed- vivakṣhā mukhya hoy tyān judān nahi gaṇatān kevaḷ dhāraṇāne ja smaraṇanun kāraṇ kahyun chhe.
e rīte avagrah, īhā, avāy ane dhāraṇā e chār matignānanā bhedo chhe; tenun svarūp uttarottar taratam-vadhāre vadhāre shuddha hoy chhe ane tene pūrva-pūrva gnānanun kārya samajavun joīe. ek viṣhayanī uttarottar visheṣhatā tenā dvārā jāṇavāmān āve chhe, tethī te chāre gnānone ek ja gnānanā visheṣh prakār paṇ kahī shakāy chhe. mati-smr̥uti
Page 64 of 655
PDF/HTML Page 119 of 710
single page version
a. 1. sūtra 19-20] [61 ādinī māphak temān kāḷano asambandh nathī tathā buddhi-medhādinī māphak viṣhayano asambandh temān nathī. 18.
matignānanā 288 bhed 16 mā sūtramān āpyā chhe. ane vyañjanāvagrah chār indriyo dvārā thāy chhe tethī tenā bahu, bahuvidh ādi 12 bhed gaṇātān 48 bhed thāy chhe; e rīte matignānanā 336 prabhed thāy chhe. 19.
pachhī thāy chhe; te shrutagnān [द्वयनेकद्वादशभेदम्] be, anek ane bār bhedavāḷun chhe.
lagatun sūtra chhe- em samajavun. mithyāshrutagnān sambandhamān 31mun sūtra chhe.
(2) shrutagnānaḥ– matignānathī grahaṇ karavāmān āvelā padārthathī, tenāthī judā padārthane grahaṇ karanārun gnān shrutagnān chhe. tenān daṣhṭāntoḥ-
te shrutagnān chhe.
Page 65 of 655
PDF/HTML Page 120 of 710
single page version
62] [mokṣhashāstra (3) matignān dvārā jāṇelā viṣhayanun avalamban laī je uttar tarkaṇā (bījā viṣhay
vāchakavāchya sambandh chhe. ‘vāchak’ te shabda chhe tenun gnān matignān chhe; ane
tenā nimitte ‘vāchya’nun gnān thavun te shrutagnān chhe. paramārthe gnān koī
akṣhar nathī, akṣhar to jaḍ chhe, te pudgalaskandhano paryāy chhe; te nimitta
mātra chhe. ‘akṣharātmak shrutagnān’ kahevāmān āvyun te kārya mān kāraṇano
(nimittano) mātra upachār karyo chhe-em samajavun.
(4) shrutagnān te gnānaguṇano paryāy chhe, te thavāmān matignān nimittamātra chhe.
vyay thatān shrutagnān pragaṭe chhe; tethī matignānano vyay shrutagnānanun nimitta chhe,
te ‘abhāvarūp nimitta’ chhe; eṭale ke matignānano je vyay thāy chhe te
shrutagnānane utpanna karatun nathī, shrutagnān to potānā upādān kāraṇe utpanna
thāy chhe. [matignānathī shrutagnān adhik vishuddha hoy chhe.]
(pa) prashnaḥ– jagatamān kāraṇanī samān kārya thāy chhe, tethī matignān samān shrutagnān
uttaraḥ– upādān kāraṇanī samān kārya thāy chhe, paṇ nimittakāraṇ samān kārya thatun nathī. jem ghaḍo thavāmān daṇḍ, chakra, kumbhār, ākāsh ādi nimitta kāraṇo chhe, paṇ utpanna thayelo ghaḍo te daṇḍ, chakra, kumbhār, ākāsh ādinī samān nathī, bhinna svarūpe ja (māṭī svarūpe ja) chhe. tem shrutagnānanā utpanna thavāmān mati nām (phakta nām) mātra bāhya kāraṇ chhe, vaḷī tenun svarūp shrutagnānathī bhinna chhe. (6) shrutagnān ekavār thayā pachhī vichār lambāy tyāre bījun shrutagnān matignān
prashnaḥ– tevā shrutagnānane ‘मतिपूर्व...’ (matipūrvak) e sūtramān āpelī vyākhyā
uttaraḥ– temān pahelun shrutagnān matipūrvak thayun hatun tethī bījun shrutagnān
matipūrvak chhe evo upachār karī shakāy chhe. sūtramān ‘पूर्व’ pahelān ‘sākṣhāt’
em be prakāre thāy chhe-em samajavun.