Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 39-61 (Nirjara Dvar),1,2,3 (Bandh Dvar); Saatma adhikaarno saar; Bandh Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 24

 

Page 154 of 444
PDF/HTML Page 181 of 471
single page version

background image
1pa4 samayasār nāṭak
gnānanī nirmaḷatā par draṣhṭānt. (savaiyā ekatrīsā)
जैसो जो दरव तामैं तैसोई सुभाउ सधै,
कोऊ दर्व काहूकौ सुभाउ न गहतु है।
जैसैं संख उज्जल विविध वर्न माटी भखै,
माटीसौ न दीसैनित उज्जल रहतु है।।
तैसैं ग्यानवंत नाना भोग परिग्रह–जोग,
करतविलास न अग्यानता लहतु है।
ग्यानकला दूनी होइ दुंददसा सूनी होइ,
ऊनी होइ भौ–थिति बनारसी कहतु है।। ३९।।
shabdārthaḥ– darva (dravya)=padārtha. bhakhai=khāy chhe. dundadasā=bhrānti. sūnī
(shūnya)=abhāv. ūnī=ochhī. bhau-thiti=bhavasthiti.
arthaḥ– pt.. banārasīdāsajī kahe chhe ke je padārtha jevo hoy chhe teno tevo ja
svabhāv hoy chhe, koī padārtha koī anya padārthanā svabhāvanun grahaṇ karī shakato
nathī, jem ke shaṅkh saphed hoy chhe ane māṭī khāy chhe paṇ te māṭī jevo thaī jato
nathī-hammeshā ūjaḷo ja rahe chhe, tevī ja rīte gnānīo parigrahanā sanyogathī anek
bhog bhogave chhe paṇ te agnānī thaī jatā nathī. temanā gnānanā kiraṇo divase
divase vadhatān jāy chhe, bhramadashā maṭī jāy chhe ane bhav-sthiti ghaṭī jāy chhe. 39.
_________________________________________________________________
याद्रक् ताद्रगिहास्ति तस्य वशतो यस्य स्वभावो हि यः
कर्त्तुं नैष कंथचनापि हि परैरन्याद्रशः शक्यते।
अज्ञानं न कदाचनापि हि भवेज्ज्ञानं भवत्सन्ततम्
ज्ञानिन् भुंक्ष्व परापराधजनितो नास्तीह बन्धस्तव।। १८।।

Page 155 of 444
PDF/HTML Page 182 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 1pap
viṣhayavāsanāothī virakta rahevāno upadesh (savaiyā ekatrīsā)
जौलौं ग्यानकौ उदोत तौलौं नहि बंध होत,
बरतै मिथ्यात तब नाना बंधहोहि है।
ऐसौ भेद सुनिकै लग्यौ तू विषै भौगनिसौं,
जोगनिसौं उद्दमकी रीतितैं बिछोहि है।।
सुनु भैया संत तू कहै मैं समकितवंत,
यहु तौ एकंत भगवंतकौ दिरोहि है।
विषैसौं विमुख होहि अनुभौ दसा अरोहि,
मोख सुख टोहि तोहि ऐसी मति सोहि है।। ४०।।
shabdārthaḥ– udot (udyot)=ajavāḷun. jog=sanyam. bichhohi hai=chhoḍī dīdhī
chhe. uddam=prayatna. dirohi (drohī)=verī (ahit karanār). arohi=grahaṇ karīne.
ṭohi=joīne. sohi hai=shobhā āpe chhe.
arthaḥ– he bhāī bhavya! sāmbhaḷo. jyān sudhī gnānano prakāsh rahe chhe tyān sudhī
bandh thato nathī ane mithyātvanā udayamān anek bandh thāy chhe, evī charchā sāmbhaḷīne
tame viṣhayabhogamān lāgī jāv, tathā sanyam, dhyān, chāritrane chhoḍī do ane potāne
samyakatvī kaho to tamārun ā kahevun ekānt mithyātva chhe ane ātmānun ahit kare
chhe. viṣhayasukhathī virakta thaīne ātma-anubhav grahaṇ karīne mokṣhasukh sanmukh
juo evī buddhimattā tamane shobhā āpashe.
bhāvārthaḥ– gnānīne bandh thato nathī evo ekāntapakṣha grahaṇ karīne
viṣhayasukhamān niraṅkush na thaī javun joīe, mokṣhasukh sanmukh jovun joīe. 40.
_________________________________________________________________
ज्ञानिन् कर्म न जातु कर्तुमुचितं किञ्चित्तथाप्युच्यते
भुंक्षे हन्त न जातु मे यदि परं दुर्भुक्त एवासि भोः।
बन्धः स्यादुपभोगतो यदि न तत्किं कामचारोऽस्ति ते
ज्ञानं सन्वस बन्धमेष्यपरथा स्वस्यापराधाद्ध्रुवम्।। १९।।

Page 156 of 444
PDF/HTML Page 183 of 471
single page version

background image
1pa6 samayasār nāṭak
gnānī jīv viṣhayomān niraṅkush rahetā nathī. (chopāī)
ग्यानकला जिनके घट जागी।
ते जगमांहि सहजवैरागी।
ग्यानीमगन विषैसुख मांही।
यह विपरीति संभवै नांही।। ४१।।
arthaḥ– jemanā chittamān samyaggnānanān kiraṇo prakāshit thayān chhe teo
sansāramān svabhāvathī ja vītarāgī rahe chhe, gnānī thaīne viṣhayasukhamān āsakta hoy
e ūlaṭī rīte asambhav chhe. 41.
gnān ane vairāgya ek sāthe ja hoy chhe. (doharā)
ग्यान सकति वैराग्य बल, सिव साधैं समकाल।
ज्यौं लोचन न्यारे रहैं, निरखैं दोउ नाल।। ४२।।
shabdārthaḥ– nirakhain=dekhe. nāl=ek sāthe.
arthaḥ– gnān ane vairāgya ek sāthe ūpajavāthī samyagdraṣhṭi jīv mokṣhamārgane
sādhe chhe, jem ke āṅkh judī judī rahe chhe paṇ jovānun kām ek sāthe kare chhe.
bhāvārthaḥ– jevī rīte āṅkh judī judī hovā chhatān paṇ jovānī kriyā ek
sāthe kare chhe, tevī ja rīte gnān ane vairāgya ek ja sāthe karmanī nirjarā kare chhe.
gnān vināno vairāgya ane vairāgya vinānun gnān mokṣhamārga sādhavāmān asamartha chhe.
42.
agnānī jīvonī kriyā bandhanun kāraṇ ane gnānī jīvonī kriyā nirjarānun kāraṇ chhe.
(chopāī)
मूढ़ करमकौ करता होवै।
फल अभिलाष धरै फल जोवै।।
_________________________________________________________________
कर्तारं स्वफलेन यत्किल बलात्कर्मैव नो योजयेत्
कुर्वाणः फललिप्सुरेव हि फलंप्राप्नोति यत्कर्मणः।
ज्ञानं संस्तदपास्तरागरचनो नो बध्यते कर्मणा
कुर्वाणोऽपि हि कर्म तत्फलपरित्यागैकशीलो मुनिः।। २०।।

Page 157 of 444
PDF/HTML Page 184 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 1pa7
ग्यानी क्रिया करै फल–सूनी।
लगै न लेप निर्जरा दूनी।। ४३।।
shabdārthaḥ– jovai=dekhe. sūnī (shūnya)=rahit. lep=bandh.
arthaḥ– mithyādraṣhṭi jīv kriyānā phaḷanī (bhogonī) abhilāṣhā kare chhe ane
tenun phaḷ chāhe chhe tethī te karmabandhano kartā chhe. samyaggnānī jīvonī bhog ādi
shubhāshubh kriyā udāsīnatāpūvarka hoy chhe tethī temane karmano bandh thato nathī ane
pratidin bamaṇī nirjarā ja thāy chhe.
visheṣhaḥ– ahīn ‘nirjarā dūnī’ e pad kāvyano prās meḷavavānī draṣhṭithī
āpyun chhe, samyagdarshan thayā pachhī samaye samaye asaṅkhyātaguṇī nirjarā thāy chhe. 43.
gnānīnā abandh ane agnānīnā bandh par kīḍānun draṣhṭānt (doharā)
बंधै करमसौं मूढ़ ज्यौं, पाट–कीट तन पेम।
खुलै करमसौं समकिती, गोरख धंधा जेम।। ४४।।
shabdārthaḥ– pāṭ=resham. kīṭ=kīḍo. pem =jāl. jem=jevī rīte.
arthaḥ– jevī rīte reshamano kīḍo potānā sharīr upar pote ja jāḷ vīṭe chhe
tevī ja rīte mithyādraṣhṭi jīv karmabandhanane prāpta thāy chhe ane jevī rīte gorakhadhandhā
nāmano kīḍo jāḷamānthī nīkaḷe chhe tevī ja rīte samyagdraṣhṭi jīv karmabandhanathī mukta
thāy chhe. 44.
gnānī jīv karmanā kartā nathī. (savaiyā ekatrīsā)
जे निज पूरब कर्म उदै,
सुख भुंजत भोग उदास रहैंगे।
_________________________________________________________________
त्यक्तं येन फलं स कर्म कुरुते नेति प्रतीमो वयं
किन्त्वस्यापि कुतोऽपि किञ्चिदपि तत्कर्मावशेनापतेत्।
तस्मिन्नापतिते त्वकम्पपरमज्ञानस्वभावे स्थितो
ज्ञानी किं कुरुतेऽथ किं न कुरुते कर्मेति जानाति कः।। २१।।

Page 158 of 444
PDF/HTML Page 185 of 471
single page version

background image
1pa8 samayasār nāṭak
जे दुखमैं न विलाप करैं,
निरबैर हियैं तन ताप सहैंगे।।
है जिन्हकै दिढ़ आतम ग्यान,
क्रिया करिकैं फलकौं न चहैंगे।
ते सु विचच्छन ग्यायक हैं,
तिन्हकौं करता हम तौ न कहैंगे।। ४५।।
shabdārthaḥ– bhuñjat=bhogavatā. udās=virakta. vilāp=hāyahāy karavī.
nirabair=dveṣharahit. tāp=kaṣhṭa.
arthaḥ– je pūrve bāndhelān puṇyakarmanā uday-janit sukh bhogavavāmān āsakta
thatā nathī ane pāpakarmanā uday-janit duḥkh bhogavatān duḥkhī thatā nathī-duḥkhadenār
pratye dveṣhabhāv karatā nathī paṇ sāhasapūrvak shārīrik kaṣhṭa sahan kare chhe, jemanun bhed-
vignān atyant draḍh chhe, je shubhakriyā karīne tenun phaḷ svarga ādi īchchhatā nathī, te
vidvān samyaggnānīchhe. teo joke sānsārik sukh bhogave chhe topaṇ temane karmanā
kartā to ame nahi kahīe. 4p.
samyaggnānīno vichār (savaiyā ekatrīsā)
जिन्हकी सुद्रष्टिमैं अनिष्ट इष्ट दोऊ सम,
जिन्हकौ अचार सु विचार सुभ ध्यान है।
स्वारथकौं त्यागि जे लगे हैं परमारथकौं,
जिन्हकै बनिजमैं न नफा है न ज्यान है।।
जिन्हकी समुझिमैं सरीर ऐसौ मानियत,
धानकौसौ छीलककृपानकौसौ म्यान है।।

Page 159 of 444
PDF/HTML Page 186 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 1pa9
पारखी पदारथके साखी भ्रम भारथके,
तेई साधु तिनहीकौ जथारथ ग्यान है।। ४६।।
shabdārthaḥ– banij=vyāpār. jyān=javun. te=nukasān. chhīlak=photarā.
kr̥upān=talavār. pārakhī=parīkṣhak. bhārath (bhārat)=laḍāī.
arthaḥ– jemanī gnānadraṣhṭimān īṣhṭa-aniṣhṭa banne samān chhe, jemanī pravr̥utti
ane vichār shubhadhyānanun kāraṇ chhe, je laukik prayojan chhoḍīne satyamārgamān chāle
chhe, jemanā vachanano vyavahār koīne nukasānakārak athavā koīne lābhakārak nathī,
jemanī subuddhimān sharīrane kamodanān photarānī jem ane talavāranī myānanī jem
ātmāthī judun gaṇavāmān āve chhe, je jīv-ajīv padārthonā parīkṣhak chhe, sanshay
ādi mithyātvanī kheñchatāṇanā je mātra gnātā-draṣhṭā chhe te ja sādhu chhe ane temane ja
sāchun gnān chhe. 46.
gnānanī nirbhayatā (savaiyā ekatrīsā)
जमकौसौ भ्राता दुखदाता है असाता कर्म,
ताकै उदै मूरख न साहस गहतुहै।
सुरगनिवासी भूमिवासी औ पतालवासी,
सबहीकौ तन मन कंपितु रहतुहै।।
उरकौ उजारौ न्यारौ देखिये सपत भैसौं,
डोलत निसंक भयौ आनंद लहतु है।।
सहज सुवीर जाकौ सासतौ सरीर ऐसौ,
ग्यानी जीव आरज आचारज कहतु है।। ४७।।
shabdārthaḥ– bhrātā=bhāī. sāhas=himmat. suraganivāsī=dev. bhūmivāsī=
_________________________________________________________________
सम्यग्द्रष्टय एव साहसमिदं कर्तुं क्षमन्ते परं
यद्वज्रेऽपि पतत्यमी भयचलत्त्रेलोक्यमुक्ताध्वनि।
सर्वामेव निसर्गनिर्भियतया शङ्कां विहाय स्वयं
जानन्तःस्वमबध्यबोधवपुषं बोधोच्च्यवन्ते न हि।। २२।।

Page 160 of 444
PDF/HTML Page 187 of 471
single page version

background image
160 samayasār nāṭak
manuṣhya, pashu ādi. patālavāsī=vyantar, bhavanavāsī, nārakī ādi. sapat
(sapta)=sāt. bhai(bhay)=ḍar. sāsvat=kadī nāsh na pāmanār. āraj=pavitra.
arthaḥ– āchārya kahe chhe ke je atyant duḥkhadāyak chhe, jāṇe jamano bhāī chhe,
jenāthī svarga, madhya ane pātāḷ-traṇalokanā jīvonān tan-man kāmpyā kare chhe, evā
asātā-karmanā udayamān agnānī jīv nirāsh thaī jāy chhe. parantu gnānī jīvanā
hr̥udayamān gnānano prakāsh chhe, te ātmabaḷathī baḷavān chhe, tenun gnānarūpī sharīr
avināshī chhe, te param pavitra chhe ane sāt bhayathī rahit niḥshaṅkapaṇe varte chhe. 47.
sāt bhayanān nām, (doharā)
इहभव–भय परलोक–भय, मरन–वेदना–जात।
अनरच्छाअनगुप्त–भय, अकस्मात–भय सात।। ४८।।
arthaḥ– ā lok-bhay, paralok-bhay, maraṇ-bhay, vedanā-bhay, arakṣhā-bhay,
agupti-bhay ane akasmāt-bhay- ā sāt bhay chhe. 48.
sāt bhayanun pr̥uthak pr̥uthak svarūp (savaiyā ekatrīsā)
दसधा परिग्रह–वियोग–चिंता इह भव,
दुर्गति–गमनभय परलोक मानिये।
प्राननिकौ हरन मरन–भै कहावै सोइ,
रोगादिक कष्ट यह वेदनाबखानिये।।
रच्छक हमारौ कोऊ नांही अनरच्छा–भय,
चोर–भै विचारअनगुप्त मन आनिये।
अनचिंत्यौ अबही अचानक कहाधौं होइ,
ऐसौ भय अकस्मात जगतमैं जानिये।। ४९।।
shabdārthaḥ– dasadhā=das prakārano. viyog=chhūṭavun te. chintā=phikar.
durgati=khoṭī gati. 1anagupta=chor.
_________________________________________________________________
1. gupta=shāhukār, anagupta=chor.

Page 161 of 444
PDF/HTML Page 188 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 161
arthaḥ– kṣhetra, vāstu ādi das prakāranā parigrahano viyog thavānī chintā
karavī te ā lokano bhay chhe, kugatimān janma thavāno ḍar lāgavo te paralokabhay chhe,
das prakāranā prāṇono viyog thaī javāno ḍar rahevo te maraṇabhay chhe, rog ādi
duḥkh thavāno ḍar mānavo te vedanābhay chhe, koī māro rakṣhak nathī evī chintā karavī
te arakṣhābhay chhe, chor ane dushman āve to kevī rīte bachīshun evī chintā karī te
aguptibhay chhe. , achānak ja kāīk vipatti āvī na paḍe evī chintā karavī te
akasmātabhay chhe. sansāramān āvā ā sāt bhay chhe. 49.
ā bhav–bhay maṭāḍavāno upāy. (chhappā)
नख सिखमित परवांन, ग्यान अवगाह निरक्खत।
आतम अंग अभंग संग, पर धन इम अक्खत।।
छिनभंगुर संसारविभव, परिवार–भार जसु।
जहां उतपति तहां प्रलय, जासु संजोग विरह तसु।।
परिग्रह प्रपंच परगट परखि,
इहभव भय उपजै न चित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५०।।
shabdārthaḥ– nakh sikh mit=pagathī māthā sudhī. avagāh=vyāpta.
nirakakhat=dekhe chhe. akakhat=jāṇe chhe. vibhav=dhan, sampatti. pralay=nāsh.
prapañch=jāḷ. parakhi=joīne.
arthaḥ– ātmā pagathī māthā sudhī gnānamay chhe, nitya chhe, sharīr ādi par
padārtha chhe, sansārano sarva vaibhav ane kuṭumbīono samāgam kṣhaṇabhaṅgur chhe,
_________________________________________________________________
लोकः शाश्वत एक एष सकलव्यक्तो विविक्तात्मन–
श्चिल्लोकं स्वयमेव केवलमयं यं लोकयत्येककः।
लोकोऽयं न तवापरस्तदपरस्तस्यास्ति तद्भीः कुतो
निःशङ्क सततं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २३।।

Page 162 of 444
PDF/HTML Page 189 of 471
single page version

background image
162 samayasār nāṭak
jenī utpatti chhe teno nāsh chhe, jeno sanyog chhe teno viyog chhe ane parigrah-
samūh jañjāḷ samān chhe. ā rīte chintavan karavāthī chittamān ā bhavano bhay
ūpajato nathī. gnānīo potānā ātmāne sadā niṣhkalaṅk ane gnānarūp dekhe chhe tethī
niḥshaṅk rahe chhe. pa0.
parabhav–bhay maṭāḍavāno upāy. (chhappā)
ग्यानचक्र मम लोक, जासु अवलोकमोख–सुख।
इतर लोक मम नाहिं, नाहिं जिसमाहिं दोख दुख।।
पुन्न सुगतिदातार, पाप दुरगति पद–दायक।
दोऊ खंडित खानि, मैं अखंडित सिवनायक।।
इहविधि विचार परलोक–भय,
नहि व्यापत वरतै सुखित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५१।।
shabdārthaḥ– jāsu=jene. itar=bījā. khaṇḍit=nāshavant. akhaṇḍit=avināshī.
sivanāyak=mokṣhano rājā.
arthaḥ– gnānano piṇḍ ātmā ja amāro lok chhe, jemān mokṣhanun sukh maḷe chhe.
jemān doṣh ane duḥkh chhe evā svarga ādi anya lok mārā nathī! nathī! nathī!
sugati āpanār puṇya ane duḥkhadāyak durgatinun pad āpanār pāp chhe, te banne ya
nāshavant chhe ane hun avināshī chhun-mokṣhapurīno bādashāh chhun. evo vichār karavāthī
paralokano bhay satāvato nathī. gnānī manuṣhya potānā ātmāne sadā niṣhkalaṅk ane
gnānarūp dekhe chhe tethī niḥshaṅk rahe chhe. pa1.
maraṇano bhay maṭāḍavāno upāy. (chhappā)
फरस जीभ नासिका, नैन अरु श्रवन अच्छ इति।
मन वच तन बल तीन, स्वास उस्वास आउ–थिति।।

Page 163 of 444
PDF/HTML Page 190 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 163
ये दस प्रान–विनास, ताहि जग मरन कहिज्जइ।
ग्यान–प्रान संजुगत, जीव तिहुं काल न छिज्जइ।।
यह चिंत करत नहि मरन भय,
नय–प्रवांन जिनवरकथित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५२।।
shabdārthaḥ– pharas=sparsha. nāsikā=nāk. nain=āṅkh. shravan=kān. achchha
(akṣha)=īndriy. sañjugat=sahit. kathit=kahelun.
arthaḥ– sparsha, jībh, nāk, āṅkh ane kān-e pāñch īndriyo; man, vachan,
kāyā-e traṇ baḷ; shvāsochchhvās ane āyuṣhya-ā das prāṇonā viyogane lokamān
loko maraṇ kahe chhe; parantu ātmā gnānaprāṇ sanyukta chhe te traṇ kāḷamān kadī paṇ
nāsh pāmanār nathī. ā rīte jinarājanā kahelā nay-pramāṇ sahit tattvasvarūpanun
chintavan karavāthī maraṇano bhay ūpajato nathī. gnānī manuṣhya potānā ātmāne sadā
niṣhkalaṅk ane gnānarūp dekhe chhe tethī niḥshaṅk rahe chhe.pa2.
vedanāno bhay maṭāḍavāno upāy (chhappā)
वेदनवारौ जीव, जाहि वेदत सोऊ जिय।
यह वेदना अभंग, सु तौ मम अंग नांहि बिय।।
_________________________________________________________________
प्राणोच्छेदमुदाहरन्ति मरणं प्राणाः किलास्यात्मनो
ज्ञानं तत्स्वयमेवशाश्वततया नोच्छिद्यते जातुचित्।
तस्यातो मरणं न किञ्चन भेवत्तद् भीः कुतो ज्ञानिनो
निःशङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २३।।
एषैकैव हि वेदना यदचलं ज्ञानं स्वयं वेद्यते
निर्भेदोदितवेद्यवेदकबलादेकं सदाऽनाकुलैः।
नैवान्यागतवेदनैव हि भवेत्तद्भीः कुतो ज्ञानिनो
निःशङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २४।।

Page 164 of 444
PDF/HTML Page 191 of 471
single page version

background image
164 samayasār nāṭak
करम वेदना दुविध, एक सुखमय दुतीय दुख।
दोऊ मोह विकार, पुग्गलाकार बहिरमुख।।
जब यह विवेक मनमहिं धरत,
तब न वेदनामय विदित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५३।।
shabdārthaḥ– vedanavārau=jāṇanār. jāhi=jene. abhaṅg=akhaṇḍ. biy=vyāpatī.
bahiramukh=bāhya.
arthaḥ– jīv gnānī chhe ane gnān jīvanun abhaṅg aṅg chhe, mārā gnānarūp
sharīramān jaḍ karmonī vedanāno pravesh ja thaī shakato nathī. banne prakārano sukh-
duḥkharūp karma-anubhav mohano vikār chhe, paudgalik chhe ane ātmāthī bāhya chhe. ā
prakārano vivek jyāre manamān āve chhe tyāre vedanā-janit bhay jaṇāto nathī.
gnānī puruṣh potānā ātmāne sadā niṣhkalaṅk ane gnānarūp dekhe chhe tethī niḥshaṅk rahe
chhe. pa3.
arakṣhāno bhay maṭāḍavāno upāy (chhappā)
जो स्ववस्तु सत्तासरूप जगमहिं त्रिकालगत।
तासु विनास न होइ, सहज निहचै प्रवांन मत।।
सो मम आतम दरब, सरवथा नहिं सहाय धर।
तिहि कारन रच्छक न होइ, भच्छक न कोइ पर।।
_________________________________________________________________
यत्सन्नाशमुपैति तन्न नियतं व्यक्तेति वस्तुस्थिति–
र्ज्ञानं सत्स्वयमेव तत्किल ततस्त्रातं किमस्यापरैः।
अस्यात्राणमतो न किञ्चन भवेत्तद् भीः कुतो ज्ञानिनो
निःशङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २५।।

Page 165 of 444
PDF/HTML Page 192 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 16p
जब इहि प्रकार निरधार किय,
तब अनरच्छा–भय नसित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५४।।
shabdārthaḥ– svavastu=ātmapadārtha. tāsu=teno. rachchhak(rakṣhak)=bachāvanār.
bhachchhak (bhakṣhak)=nāsh karanār. niradhār=nishchay.
arthaḥ– satsvarūp ātmavastu jagatamān sadā nitya chhe, teno kadī nāsh thaī
shakato nathī, e vāt nishchayanayathī nishchit chhe, tethī māro ātmapadārtha kadī koīnī
madadanī apekṣhā rākhato nathī, tethī ātmāno na koī rakṣhak chhe, na koī bhakṣhak chhe.
ā rīte jyāre nishchay thaī jāy chhe tyāre arakṣhābhayano abhāv dūr thaī jāy chhe.
gnānīo potānā ātmāne sadā niṣhkalaṅk ane gnānarūp dekhe chhe tethī niḥshaṅk rahe chhe.
pa4.
chor–bhay maṭāḍavāno upāy. (chhappā)
परम रूप परतच्छ, जासु लच्छन चिन्मंडित।
पर प्रवेश तहां नाहिं, माहिं महि अगम अखंडित।।
सो ममरूप अनूप, अकृत, अनमित अटूट धन।
ताहि चोर किम गहै, ठौर नहि लहै और जन।।
चितवंत एम धरि ध्यान जब,
तब अगुप्त भय उपसमित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५५।।
_________________________________________________________________
स्वं रूपं किल वस्तुनोऽस्ति परमा गुप्तिः स्वरूपे न यत्
शक्तः कोऽपि परः प्रवेष्टुमकृतं ज्ञानं स्वरूपं च नुः।
अस्यागुप्तिरतो न काचन भवेत्तद्भीः कुतो ज्ञानिनो
निःशङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २६।।

Page 166 of 444
PDF/HTML Page 193 of 471
single page version

background image
166 samayasār nāṭak
shabdārthaḥ– paratachchha (pratyakṣha)=sākṣhāt. praves=pahoch. mahi=pr̥ithvī.
akr̥ut=svayansiddha. anamit=apār. aṭūṭ=akṣhay. ḍaur=sthān. agupta=chor.
upasamit=raheto nathī, dūr thāy chhe.
arthaḥ– ātmā sākṣhāt paramātmārūp chhe, gnānalakṣhaṇathī vibhūṣhit chhe, tenī
agamya1 ane nitya bhūmimān paradravyano pravesh nathī. tethī mārun dhan anupam,
svayansiddha, aparampār ane akṣhay chhe, tene chor kevī rīte laī shake? bījā
manuṣhyone pahoñchavānun temān sthān ja nathī. jyāre āvun chintavan karavāmān āve chhe
tyāre chor-bhay raheto nathī. gnānīo potānā ātmāne sadā niṣhkalaṅk ane
gnānarūp dekhe chhe tethī niḥshaṅk rahe chhe. pap.
akasmāt–bhay maṭāḍavāno upāy. (chhappā)
सुद्ध बुद्ध अविरुद्ध, सहज सुसमृद्ध सिद्ध सम।
अलखअनादि अनंत, अतुल अविचल सरूप मम।।
चिदविलास परगास, वीत–विलकप सुखथानक।
जहां दुविधा नहि कोइ, होइ तहां कछु न अचानक।।
जब यह विचार उपजंत तब,
अकस्मात भय नहि उदित।
ग्यानी निसंक निकलंक निज,
ग्यानरूप निरखंत नित।। ५६।।
_________________________________________________________________
1. īndriy ane manathī agochar.
एकं ज्ञानमनाद्यनन्तमचलं सिद्धं किलैतत्स्वतो
यावत्तावदिदं सदैव हि भवेन्नात्र द्वितीयोदयः।
तन्नाकस्मिकमत्र किञ्चन भवेत्तद् भीः कुतो ज्ञानिनो
निःशङ्कः सततं स्वयं स सहजं ज्ञानं सदा विन्दति।। २८।।

Page 167 of 444
PDF/HTML Page 194 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 167
shabdārthaḥ– suddha=karmakalaṅk rahit. buddha=kevaḷagnānī. aviruddha=vītarāg.
samr̥uddha=vaibhavashāḷī. alakh=arūpī. atul=upamā rahit. vīt-vikalap=nirvikalpa.
arthaḥ– māro ātmā shuddha gnān tathā vītarāgabhāvamay chhe ane siddha
bhagavān jevo samr̥uddhivān chhe. mārun svarūp arūpī, anādi, anant, anupam, nitya,
chaitanyajyoti, nirvikalpa, ānandakand ane dvandvarahit chhe. tenāmān koī ākasmik ghaṭanā
banī shakatī nathī, jyāre ā jātano bhāv utpanna thāy chhe tyāre akasmātabhay
pragaṭ thato nathī. gnānī manuṣhya potānā ātmāne sadā niṣhkalaṅk ane gnānarūp dekhe
chhe tethī niḥshaṅk rahe chhe. pa6.
samyaggnānī jīvone namaskār. (chhappā)
जो परगुनत्यागंत,सुद्ध निज गुन गहंत धुव।
विमल ग्यान अंकूर, जासु घटमहिं प्रकास हुव।।
जो पूरबकृत कर्म, निरजरा–धार बहावत।
जो नव बंध निरोध,मोख–मारग–मुख धावत।।
निःसंकतादि जस अष्ट गुन,
अष्ट कर्म अरि संहरत।
सो पुरुष विचच्छन तासु पद,
बानारसि वंदनकरत।। ५७।।
shabdārthaḥ– dhuv (dhruv)=nitya. dhār=pravāh. nirodh=rokīne. mokh-mārag-
mukh=mokṣhamārga taraph. dhāvat=doḍe chhe. sanharat=naṣhṭa kare chhe.
arthaḥ– je paradravyamānthī ātmabuddhi chhoḍīne nijasvarūpanun grahaṇ kare chhe,
jemanā hr̥udayamān nirmaḷ gnānano aṅkur pragaṭ thayo chhe, je nirjarānā pravāhamān pūrve
_________________________________________________________________
टङ्कोत्कीर्णस्वरसनिचितज्ञानसर्वस्वभाजः
सम्यग्द्रष्टेर्यदिह सकलं घ्नन्ति लक्ष्माणि कर्म।
तत्तस्यास्मिन्पुनरपि मनाक्कर्म्मणो नास्ति बन्धः
पूर्वेपात्तं तदनुभवतो निश्चितं निर्जरैव।। २९।।

Page 168 of 444
PDF/HTML Page 195 of 471
single page version

background image
168 samayasār nāṭak
karelān karmo vahevaḍāvī de chhe ane navīn karmabandhano samvar karīne mokṣhamārga sanmukh
thayā chhe, jemanā nishaṅkitādi guṇo āṭh karmarūp shatruonā nāsh kare chhe, te
samyaggnānī puruṣh chhe. temane pt.. banārasīdāsajī namaskār kare chhe. pa7.
samyagdarshananān āṭh aṅgonān nām. (soraṭhā)
प्रथम निसंसै जानि, दुतिय अवंछित परिनमन।
तृतिय अंग अगिलानि, निर्मल दिष्टि चतुर्थ गुन।। ५८।।
पंच अकथ परदोष, थिरीकरन छट्ठम सहज।
सत्तम वच्छल पोष, अष्टम अंग प्रभावना।। ५९।।
shabdārthaḥ– nisansai (niḥsanshay)=niḥshaṅkti. avañchhit=vāñchhā rahit,
niḥkāṅkṣhit. agilāni=glāni rahit, nirvichikitsit. nirmaḷ diṣhṭi= yathārtha vivek,
amūḍhadraṣhṭi. akath paradoṣh=bījānā doṣh na kahevā, upagūhan. thirīkaran=sthir karavun,
sthitikaraṇ. vatsal=vātsalya, prem.
arthaḥ– niḥshaṅkit, niḥkāṅkṣhit, nirvichikitsit, amūḍhadraṣhṭi, upagūhan,
sthitikaraṇ, vātsalya ane prabhāvanā-ā samyagdarshananān āṭh aṅg chhe. pa9.
samyakatvanān āṭh aṅgonun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
धर्ममैं संसै सुभकर्म फलकी न इच्छा,
असुभकौ देखि न गिलानि आनै चितमैं।
सांची दिष्टि राखै काहू प्रानीकौ न दोष भाखै,
चंचलता भानि थिति ठानै बोध वितमैं।।
प्यार निज रूपसौं उछाहकी तरंग उठै,
एई आठौं अंग जब जागैसमकितमैं।
ताहि समकितकौं धरै सो समकितवंत,
वहै मोख पावै जौ न आवै फिरि इतमैं।। ६०।।

Page 169 of 444
PDF/HTML Page 196 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 169
shabdārthaḥ– sansai (sanshay) = sandeh. bhāni=nāsh karīne. thiti ṭhānai=sthir
kare. bodh=ratnatray. taraṅg=laher. uchhāh=utsāh. ītamen=ahīn (sansāramān).
arthaḥ– svarūpamān sandeh na karavo e niḥshaṅkit aṅg chhe, shubh kriyā karīne
tenā phaḷanī abhilāṣhā na karavī e niḥkāṅkṣhit aṅg chhe, duḥkhadāyak padārtha joīne
glāni na karavī e nirvichikitsā aṅg chhe, mūrkhāī chhoḍīne tattvono yathārtha nirṇay
karavo e amūḍhadraṣhṭi aṅg chhe, bījāonā doṣh pragaṭ na karavā e upagūhan aṅg
chhe, chittanī chañchaḷatā dūr karīne ratnatrayamān sthir thavun te sthitikaraṇ aṅg chhe,
ātmasvarūpamān anurāg rākhavo te vātsalya aṅg chhe, ātmānī unnati māṭe
utsāhit rahevun e prabhāvanā aṅg chhe, ā āṭh aṅgonun pragaṭ thavun te samyakatva chhe,
te samyakatvane je dhāraṇ kare chhe te samyagdraṣhṭi chhe. samyagdraṣhṭi ja mokṣha pāme chhe ane
pachhī ā sansāramān āvato nathī.
visheṣhaḥ– jevī rīte sharīranā āṭh aṅg* hoy chhe ane te potānā aṅgī
arthāt sharīrathī pr̥uthak thatān nathī ane sharīr te aṅgothī pr̥uthak thatun nathī. tevī ja
rīte samyagdarshananān niḥshaṅkit ādi āṭh aṅg hoy chhe ane te potānā aṅgī
arthāt samyagdarshanathī pr̥uthak thatān nathī ane samyagdarshan āṭh aṅgothī judun hotun
nathī-āṭh aṅgono samudāy ja samyagdarshan chhe.60.
chaitanya naṭanun nāṭak (savaiyā ekatrīsā)
पूर्व बंध नासै सो तो संगीत कला प्रकासै,
नव बंध रुंधि ताल तोरत उछरिकै।
निसंकित आदि अष्ट अंग संग सखा जोरि,
समता अलाप चारी करै सुर भरिकै।।
_________________________________________________________________
* sir nitamb ur pīṭh kar, jugal jugal pad ṭek; āṭh aṅg ye tan viṣhain, aur upaṅg anek.
रुन्धन् बन्धं नवमिति निजैः सङ्गतोऽष्टाभिरङ्गैः
प्राग्बद्धं तु क्षयमुपनयन् निर्जरोजृम्भणेन।
सम्यग्द्रष्टिः स्वयमतिरसादादिमध्यान्तमुक्तं
ज्ञानं भूत्वा नटति गगनाभोगरङ्गं विगाह्य।। ३०।।

Page 170 of 444
PDF/HTML Page 197 of 471
single page version

background image
170 samayasār nāṭak
निरजरा नाद गाजै ध्यान मिरदंग बाजै,
छक्यौ महानंदमैं समाधि रीझि करिकै।
सत्ता रंगभूमिमैं मुक्त भयौ तिहूं काल,
नाचै सुद्धदिष्टि नट ग्यान स्वांग धरिकै।। ६१।।
shabdārthaḥ– saṅgīt=gāyan. sakhā= sāthī. nād=dhvani. chhakayau=līn thayo.
mahānand=mahān harṣha. raṅgabhūmi=nāṭayashāḷā.
arthaḥ– samyagdraṣhṭi rūpī naṭ, gnānano svāṅg dhāraṇ karīne sattārūp
raṅgabhūmimān mokṣha thavāne māṭe sadā nr̥itya kare chhe; pūrvabandhano nāsh tenī gāyanavidyā
chhe, navīn bandhano samvar jāṇe ke tenā tālanī meḷavaṇī chhe, niḥshaṅkit ādi āṭh
aṅg tenā sahachārī chhe, samatāno ālāp svaronun uchchāraṇ chhe, nirjarānī dhvani
thaī rahī chhe, dhyānanun mr̥udaṅg vāge chhe, samādhirūp gāyanamān līn thaīne khūb
ānandamān masta chhe. 61.
sātamā adhikārano sār
sansārī jīv anādikāḷathī potānun svarūp bhūlelā chhe, e kāraṇe pratham to
temane ātmahit karavānī bhāvanā ja thatī nathī, jo koīvār ā viṣhayamān prayatna
paṇ kare chhe to satyamārga nahi maḷavāthī ghaṇun karīne vyavahāramān līn thaīne sansārane
ja vadhāre chhe ane anant karmono bandh kare chhe parantu samyaggnānarūpī khīlāno sahāro
maḷatān gr̥uhastha mārga ane parigrah-saṅgrahanī upādhi hovā chhatān paṇ jīv sansāranī
chakkīmān pīsāto nathī ane bījāone jagatanī jāḷamānthī chhūṭavāno rasto batāve
chhe. tethī muktino upāy gnān chhe, bāhya āḍambar nathī. ane gnān vinā badhī kriyā
bhār ja chhe, karmano bandh agnānanī dashāmān ja thāy chhe. jevī rīte reshamano kīḍo
potānī jāte ja potānī upar jāḷ vīṇṭe chhe tevī ja rīte agnānī potānī jāte ja
sharīr ādimān ahambuddhi karīne potānī upar anant karmono bandh kare chhe, paṇ
gnānīo sampattimān harṣha karatā nathī, vipattimān viṣhād karatā nathī, sampatti ane
vipattine karmajanit jāṇe chhe tethī temane sansāramān na koī padārtha sampatti chhe na koī
padārtha vipatti chhe, teo to gnān- vairāgyamān masta rahe chhe. temane māṭe

Page 171 of 444
PDF/HTML Page 198 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 171
sansāramān potānā ātmā sivāy bījo koī paṇ padārtha evo nathī ke jenā par te
rāg kare ane sansāramān koi evo padārtha nathī jenā upar te dveṣh kare. temanī kriyā
phaḷanī īchchhārahit hoy chhe tenāthī temane karmabandh thato nathī, kṣhaṇekṣhaṇe
asaṅkhyātaguṇī nirjarā thāy chhe. temane shubh-ashubh, iṣhṭa-aniṣhṭa, banne ek
sarakhā chhe athavā sansāramān temane koī padārtha na to iṣhṭa chhe ke na aniṣhṭa chhe. to
pachhī rāg-dveṣh konā upar kare? kaī chījanā sanyog-viyogamān lābh-hāni gaṇe?
tethī vivekī jīv lokonī najaramān chāhe dhanavān hoy ke nirdhan hoy, teo to
ānandamān ja rahe chhe. jyāre temaṇe padārthanun svarūp samajī līdhun ane potānā
ātmāne nitya ane nirābādh jāṇī līdho to temanā chittamān sāt prakārano bhay
ūpajato nathī ane temane aṣhṭāṅg samyagdarshan nirmaḷ hoy chhe, jethī anant karmonī
nirjarā thāy chhe.

Page 172 of 444
PDF/HTML Page 199 of 471
single page version

background image

bandh dvār
(8)
pratignā (doharā)
कही निरजराकी कथा, सिवपथ साधनहार।
अब कछू बंध प्रबंधकौ,कहूँ अलप विस्तार।। १।।
shabdārthaḥ– sivapath=mokṣhamārga. alap = thoḍā.
arthaḥ– mokṣhamārganī siddhi karanār nirjarā tattvanun kathan karyun, have bandhanun
vyākhyān kāīk vistār karīne kahun chhun. 1.
maṅgaḷācharaṇ (savaiyā ekatrīsā)
मोह मद पाइ जिनि संसारी विकल कीनें,
याहीतैं अजानुबाहुबिरद बिहतु है।
ऐसौ बंध–वीर विकराल महा जाल सम,
ग्यान मंद करै चंद राहू ज्यौं गहतु है।।
ताकौ बल भंजिवेकौं घटमैं प्रगट भयौ,
उद्धत उदार जाकौ उद्दिम महतुहै।
सो है समकित सूर आनंद–अंकूर ताहि,
निरखि बनारसीनमो नमो कहतु है।। २।।
shabdārthaḥ– pāī = pivaḍāvīne. vikal = duḥkhī. birad = nāmanā.
ajānubāhu (ājānubāhu)= ghuṇṭaṇ sudhī pahoñche tevā lāmbā hāthavāḷā. bhañjivekaun =
naṣhṭa karavāne māṭe. uddhat = baḷavān. udār = mahān. namo namo (namaḥ namaḥ)
namaskār namaskār.
_________________________________________________________________
रागोद्गारमहारसेन सकलं कृत्वा प्रमत्तं जगत्
क्रीडन्त्तं रसभावनिर्भरमहानाटयेनबन्धं धुनत्।
आनन्दामृतनित्यभोजि सहजावस्थां स्फुटन्नाटयद्
धीरोदारमनाकुलं निरुपधि ज्ञानं समुन्मज्जति।। १।।

Page 173 of 444
PDF/HTML Page 200 of 471
single page version

background image
bandh dvār 173
arthaḥ– jeṇe mohano dārū pāīne sansārī jīvone vyākuḷ karī nākhyān chhe, jenā
hāth ghuṇṭaṇ sudhī lāmbā chhe evī sansāramān prasiddhi chhe, je mahā jāḷ samān chhe ane
je gnānarūpī chandramāne tejarahit karavā māṭe rāhu samān chhe evā bandharūp bhayaṅkar
yoddhānun baḷ naṣhṭa karavāne māṭe je hr̥udayamān utpanna thayo chhe, je bahu baḷavān, mahān
ane puruṣhārthī chheḥ evā ānandamay samyakatvarūpī yoddhāne paṇḍit banārasīdāsajī
vāramvār namaskār kare chhe. 2.
gnānachetanā ane karmachetanānun varṇan (savaiyā ekatrīsā)
जहां परमातम कलाकौ परकास तहां,
धरम धरामैंसत्य सूरजकी धूप है।
जहां सुभ असुभ करमकौ गढ़ास तहां,
मोहके बिलासमैं महा अंधेर कूप है।
फैली फिरै घटासी छटासी घन–घटा बीचि,
चेतनकी चेतना दुहूंधा गुपचूपहै।
बुद्धिसौं न गही जाइ बैनसौं न कही जाइ,
पानीकी तरंग जैसैं पानीमैं गुडूप है।। ३।।
shabdārthaḥ– dharā=bhūmi. gaḍhās = gāḍhapaṇun. chhaṭā = vījaḷī. ghan= vādaḷun.
duhūndhā = banne taraph, banne avasthāomān. bain= vachan. guḍūp= ḍūbī.
arthaḥ– jyān ātmāmān gnānanī jyoti prakāshit chhe tyān dharmarūpī dharatī par
satyarūp sūryanun ajavāḷun chhe ane jyān shubh-ashubh karmonī saghanatā chhe tyān mohanā
phelāvāno ghor andhakāramay kūvo ja chhe. ā rīte jīvanī chetanā banne avasthāomān
gupachūp thaīne sharīr rūpī vādaḷānī ghaṭāmān vījaḷīnī jem phelāī rahī chhe. te
buddhigrāhya nathī ane na vachanagochar chhe, te to pāṇīnān taraṅganī jem pāṇīmān ja
samāī jāy chhe. 3.