Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 8-38 (Nirjara Dvar).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 24

 

Page 134 of 444
PDF/HTML Page 161 of 471
single page version

background image
134 samayasār nāṭak
nirṇay kare chhe. 1teo ātma-anubhav karīne jin-svarūpamān sthir thāy chhe tathā
sansār-samudrathī pote svayam tare chhe athavā bījāone tāre chhe. 2ā rīte ātmatattva
siddha karīne karmonī jāḷ dūr kare chhe ane mokṣhano ānand prāpta kare chhe. 7.
samyaggnān vinā sampūrṇa chāritra nakāmun chhe. (savaiyā ekatrīsā)
जो नर सम्यकवंत कहावत,
सम्यकग्यान कला नहिजागी।
आतम अंग अबंध विचारत,
धारत संग कहै हमत्यागी।।
भेष धरै मुनरिाज–पटंतर,
अंतर मोह–महानल दागी।
सुन्न हिये करतूति करै पर,
सो सठ जीव न होय विरागी।। ८।।
shabdārthaḥ– saṅg=parigrah. paṭantar (paṭatar)=samān. mahānal=tīvra agni.
dāgī=dhage chhe. sunna hiye=shūnya hr̥udaye. saṭh=mūrkha.
arthaḥ– je manuṣhyane samyaggnānanun kiraṇ to pragaṭ thayun nathī ane potāne
samyagdraṣhṭi māne chhe, te nijātmasvarūpanun abandharūp chintavan kare3 chhe, sharīr ādi
paravastumān mamatva rākhe chhe ane kahe chhe ke ame tyāgī chhīe. te munirāj jevo veṣh
dhāraṇ kare chhe parantu antaraṅgamān mohanī mahājvāḷā saḷage chhe, ta shūnya-hr̥uday
_________________________________________________________________
1. jīve anādikāḷathī dehādi par vastuone potānī mānī līdhī hatī te haṭh chhoḍī de chhe ane
potānā ātmāne temanāthī judo mānavā lāge chhe. 2. dharmopadesh āpīne.
3. nishchayanayano ekānt pakṣha laīne.
सम्यग्द्रष्टिः स्वयमयमहं जातु बन्धो न मे स्या–
दित्युत्तानोत्पुलकवदना रागिणोऽप्याचरन्तु।
आलम्बन्तां समितिपरतां ते यतोऽद्यापि पापा
आत्मानात्मावगमविरहात् सन्ति सम्यक्त्वरिक्ताः।। ५।।

Page 135 of 444
PDF/HTML Page 162 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 13p
thaīne (munirāj jevī) kriyā kare chhe parantu te murkha chhe; vāstavamān sādhu nathī,
dravyaliṅgī chhe. 8.
bhedavignān vinā samasta chāritra nakāmun chhe. (savaiyā tevīsā)
ग्रन्थ रचै चरचै सुभ पंथ,
लखै जगमैं विवहार सुपत्ता।
साधि संतोष अराधि निरंजन,
देइ सुसीख न लेइ अदत्ता।।
नंग धरंग फिरै तजि संग,
छकै सरवंग मुधारस मत्ता।
ए करतूति करै सठ पै,
समुझै न अनातम–आतम–सत्ता।। ९।।
shabdārthaḥ– rachai=banāve. charachai=kathan kare. subh panth=dharmamārga.
supattā=supātra. nirañjan=īshvar. susīkh=sāro upadesh. adattā=āpyā vinā. naṅg-
dharaṅg=nagna. saṅg=parigrah. mudhāras mattā=agnānarasamān unmatta. ātam sattā=shuddha
chaitanyabhāv. anātam sattā=sharīr rāg-dveṣh-moh ādi.
arthaḥ– te mūrkha granth-rachanā kare chhe, dharmanī charchā kare chhe, shubh-ashubh kriyāne
jāṇe chhe, yogya vyavahār rākhe chhe, santoṣhane sambhāḷe chhe, arhant bhagavānanī bhakti
kare chhe, sāro upadesh āpe chhe, āpyā vinā leto nathī1, bāhya parigrah chhoḍīne
nagna phare chhe, agnānarasamān unmatta thaīne bāḷatap kare chhe, te mūrkha āvī kriyāo
kare chhe parantu ātmasattā ane anātmasattāno bhed jāṇato nathī. 9.
_________________________________________________________________
1. achauryādi vrat ane eṣhaṇā ādi samiti pāḷe chhe.

Page 136 of 444
PDF/HTML Page 163 of 471
single page version

background image
136 samayasār nāṭak
vaḷī-
ध्यान धरै करै इंद्रिय–निग्रह,
विग्रहसौं न गनै निज नत्ता।
त्यागि विभूति विभूति मढै तन,
जोग गहै भवभोग–विरत्ता।।
मौन रहै लहि मंदकषाय,
सहै बध बंधन होइन तत्ता।
ए करतूति करै सठ पै,
समुझै न अनातम–आतम–सत्ता।। १०।।
shabdārthaḥ– nigrah=daman karavun. vigrah=sharīr. nattā (nātā)=sambandh.
vibhūti=dhan-sampatti. vibhūti=bhasma (rākh). maḍhe=lagāve. jog =tyāg1. virattā
(virakta)=tyāgī. tattā (tapta)=krodhit, duḥkhī.
arthaḥ– āsan lagāvīne dhyānakare chhe, īndriyonun daman kare chhe, sharīr sāthe
potānā ātmāno kāī sambandh gaṇato nathī, dhan-sampattino tyāg kare chhe, sharīrane
rākhathī choḷe chhe2, prāṇāyām ādi yogasādhanā kare chhe, sansār ane bhogothī
virakta rahe chhe, maun dhāraṇ kare chhe, kaṣhāyone mand kare chhe. , vadh-bandhan sahan karīne
duḥkhī thato nathī. te mūrkha āvī kriyāo kare chhe parantu ātmasattā ane
anātmasattāno bhed jāṇato nathī. 10.
(chopāī)
जो बिनु ग्यान क्रिया अवगाहै।
जो बिनु क्रिया मोखपदचाहै।।
जो बिनु मोख कहै मैं सुखिया।
सो अजानमूढनिमैं मुखिया।। ११।।
_________________________________________________________________
1. dohā- āsan prāṇāyām, yam, niyam dhāraṇā dhyān;
pratyāhār samādhi ye, aṣhṭa yog pahichān. 2. snān ādi na karavāthī.

Page 137 of 444
PDF/HTML Page 164 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 137
shabdārthaḥ– kriyā=chāritra. avagāhai=grahaṇ kare. ajān=mūrkha.
mūḍhanimen=mūrkhāomān. mukhiyā=pradhān.
arthaḥ– je samyaggnān vinā chāritra dhāraṇ kare chhe athavā chāritra vinā
mokṣhapad chāhe chhe, tathā mokṣha vinā potāne sukhī kahe chhe, te agnānī chhe, mūrkhāomān
pradhān arthāt mahāmūrkha chhe. 11.
shrīguruno upadesh agnānī jīvo mānatā nathī. (savaiyā ekatrīsā)
जगवासी जीवनीसौं गुरु उपदेस कहै,
तुमैं इहां सोवत अनंत काल बीते हैं।
जागौ ह्वै सचेत चित्त समता समेत सुनौ,
केवल–वचन जामैं अक्ष–रस जीते हैं।।
आवौ मेरै निकट बताऊं मैं तुम्हारे गुन,
परम सुरस–भरे करमसौं रीतेहैं।
ऐसे बैन कहै गुरु तौऊ ते न धरै उर,
मित्रकैसे पुत्र किधौं चित्रकैसे चीते हैं।। १२।।
shabdārthaḥ– mitrakaise putra=māṭīnā pūtaḷā jevā. chitrakaise chīte=chitramān
banelā.
arthaḥ– shrīguuru jagavāsī jīvone upadesh āpe chhe ke tamane sansāramān
mohanidrā letān anantakāḷ vītī gayo; have to jāgo ane sāvadhān athavā
shāntachitta thaīne bhagavānanī vāṇī sāmbhaḷo, jenāthī īndriyonā viṣhayo jītī shakāy
chhe. mārī pāse āvo, hun karma-kalaṅk rahit param ānandamay tamārā ātmānā guṇ
tamane batāvun. shrīguru āvān vachan kahe chhe topaṇ sansārī mohī jīv kāī dhyān
āpatā nathī, jāṇe ke teo māṭīnā pūtaḷā chhe athavā chitramān dorelā manuṣhya chhe.
12.
_________________________________________________________________
आसंसारात्प्रतिपदममी रागिणो नित्यमत्ताः
सुप्ता यस्मिन्नपदमपदं तद्विबुध्यध्वमन्धाः।
एतैतेतः पदमिदमिदं यत्र चैतन्यधातुः
शुद्धः शुद्धः स्वरसभरतः स्थायिभावत्वमेति।। ६।।

Page 138 of 444
PDF/HTML Page 165 of 471
single page version

background image
138 samayasār nāṭak
jīvanī shayan ane jāgr̥ut dashā kahevānī pratignā (doharā)
एतेपर बहुरौंसुगुरु, बोलैं वचन रसाल।
सैन दसा जागृत दसा, कहै दुहूंकी चाल।। १३।।
shabdārthaḥ– rasāl=mīṭhā. sain (shayan)=sūtelī. dasā=avasthā.
arthaḥ– ām chhatān pharīthī kr̥upāḷu suguru jīvanī nidrit ane jāgr̥ut dashānun
kathan madhur vachanomān kahe chhe. 13.
काया चित्रसारीमैं करम परजंक भारी,
मायाकी संवारी सेज चादरि कलपना।
सैन करै चेतन अचैतना नींद लियैं,
मोहकी मरोर यहै लोचनकौ ढपना।।
उदै बल जोर यहै स्वासकौ सबद घोर,
विषै–सुख कारजकी दौर यहै सपना।
ऐसी मूढ़ दसामैं मगन रहै तिहूं काल,
धावै भ्रम जालमैं न पावै रूप अपना।। १४।।
shabdārthaḥ– kāyā=sharīr. chitrasārī=shayanāgār, sūvānī jagyā, samvārī=sajī,
parajaṅk (paryaṅk)=palaṅg. sej=pathārī. chādari=oḍhavānun vastra. achetanā=svarūpane
bhūlī javun te. lochan=āṅkh. svāsakau sabad=nasakorān bolāvavān.
arthaḥ– sharīrarūpī mahelamān karmarūpī moṭo palaṅg chhe, māyānī pathārī sajelī
chhe, kalpanārūpī*chādar chhe, svarūpanī bhūlarūp nidrā laī rahyo chhe, mohanī laherothī
āṅkhanī pāmpaṇ ḍhaṅkāī gaī chhe, karmodayanī jorāvarī e nasakorānno ghurakāṭ chhe,
viṣhayasukhanān kāryo māṭe bhaṭakavun e svapna chhe; āvī agnān dashāmān ātmā sadā
magna thaīne mithyātvamān bhaṭakato phare chhe parantu potānā ātmasvarūpane joto nathī.
14.
_________________________________________________________________
* jyāre rāg-dveṣhanān bāhya nimitta nathī maḷatān tyāre manamān jātajātanān saṅkalpa-vikalpa karavā te.

Page 139 of 444
PDF/HTML Page 166 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 139
jīvanī jāgr̥ut dashā (savaiyā ekatrīsā)
चित्रसारी न्यारी परजंक न्यारौ सेज न्यारी,
चादरि भी न्यारी इहां झूठी मेरी थपना।
अतीत अवस्था सैन निद्रा वाहि कोऊ पै,
न विद्यमान पलक न यामैंअब छपना।।
स्वास औ सुपन दोऊ निद्राकी अलंग बूझै,
सुझै सब अंग लखि आतम दरपना।
त्यागी भयौ चेतन अचेतनता भाव त्यागि,
भालै द्रष्टि खोलिकैंसंभालै रूप अपना।। १५।।
shabdārthaḥ– thapanā= sthāpanā. atīt=bhūtakāḷ. nidrāvāhi=nidrāmān paḍelo.
yāmen=emān. chhapanā=lagāḍavun. alaṅg=sambandh. darapanā=darpaṇ. bhālai=dekhe.
arthaḥ– jyāre samyaggnān pragaṭ thayun tyāre jīv vichāre chhe ke sharīrarūp mahel
judo chhe, karmarūp palaṅg judo chhe, māyārūp pathārī judī chhe, kalpanārūp chādar judī chhe,
ā nidrāvasthā mārī nathī-pūrvakāḷamān nidrāmān paḍelī mārī bījī ja paryāy hatī.
have vartamānanī ek paḷ paṇ nidrāmān nahi vītāvun, udayano niḥshvās ane viṣhayanun
svapna-e banne nidrānā sanyogathī dekhātā hatā. have ātmārūp darpaṇamān mārā
samasta guṇo dekhāvā lāgyā. ā rīte ātmā achetan bhāvono tyāgī thaīne
gnānadraṣhṭithī joīne potānun svarūp sambhāḷe chhe. 1p.
jāgr̥ut dashānun phaḷ (doharā)
इहि विधि जे जागे पुरुष, ते शिवरूप सदीव।
जे सोवहि संसारमैं, ते जगवासी जीव।। १६।।
shabdārthaḥ– īhavidhi=ā prakāre. jāge=sachet thayā. te=teo. sadīv
(sadaiv)=hammeshān. jagavāsī=sansārī.
arthaḥ– je jīv sansāramān ā rīte ātma-anubhav karīne sachet thayā chhe te
hammeshān mokṣharūp ja chhe ane je achet thaīne sūī rahyā chhe te sansārī chhe. 16.

Page 140 of 444
PDF/HTML Page 167 of 471
single page version

background image
140 samayasār nāṭak
ātma–anubhav grahaṇ karavānī shikhāmaṇ. (doharā)
जो पद भौपद भय हरै,सो पद सेऊ अनूप।
जिहि पद परसत और पद, लगै आपदारूप।। १७।।
shabdārthaḥ– bhau (bhav)=sansār. seu=svīkār karo. anūp=upamā rahit.
parasat (sparshat)=grahaṇ karatān ja. āpadā=kaṣhṭa.
arthaḥ– je janma-maraṇano bhay dūr kare chhe, upamā rahit chhe, jenun grahaṇ
karavāthī bījān badhān pad*vipattirūp bhāsavā lāge chhe te ātma-anubhavarūp padane
aṅgīkār karo. 17.
sansār sarvathā asatya chhe. (savaiyā ekatrīsā)
जब जीव सोवै तब समुझै सुपन सत्य,
वहि झूठ लागै तब जागै नींद खोइकै।
जागै कहै यह मेरौ तन यह मेरी सौंज,
ताहू झूठ मानत मरन–थिति जोइकै।।
जानै निज मरम मरन तब सूझै झूठ,
बूझै जब और अवतार रूप होइकै।
वाहू अवतारकी दसामैं फिरि यहै पेच,
याही भांति झूठौ जग देख्यौ हम टोइकै।। १८।।
shabdārthaḥ– sauñj=vastu. avatār=janma. ṭoīkai=shodhīne.
arthaḥ– jyāre jīv sūve chhe tyāre svapnane satya māne chhe, jyāre jāge chhe
tyāre te jūṭhun jaṇāy chhe. sharīr ke dhan-sāmagrīne potānī gaṇe chhe, pachhī mr̥utyuno
khyāl kare chhe tyāre tene paṇ jūṭhī māne chhe. jyāre potānā svarūpano vichār
_________________________________________________________________
*īndra, dharaṇendra, narendrādi.
एकमेव हि तत्स्वाद्यं विपदामपदं पदम्।
अपदान्येव भासन्ते पदान्यन्यानि यत्पुरः।। ७।।

Page 141 of 444
PDF/HTML Page 168 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 141
kare chhe tyāre mr̥utyu paṇ asatya jaṇāy chhe ane bījo janma satya lāge chhe. jyāre
bījā janmano vichār kare chhe tyāre pāchho ā ja chakrāvāmān paḍī jāy chhe- ā rīte
shodhīne joyun to ā janma-maraṇarūp ākho sansār jūṭho ja jūṭho jaṇāy chhe. 18.
samyaggnānīnun ācharaṇ (savaiyā ekatrīsā)
पंडित विवेक लहि एकताकी टेक गहि,
दुंदज अवस्थाकी अनेकता हरतु है।
मति श्रुति अवधि इत्यादि विकलप मेटि,
निरविकलप ग्यान मनमैं धरतु है।।
इंद्रियजनित सुख दुखसौं विमुख ह्वैकै,
परमके रूप ह्वै करम निर्जरतुहै।
सहज समाधि साधि त्यागि परकी उपाधि,
आतम आराधि परमातम करतुहै।। १९।।
shabdārthaḥ– ṭek=haṭh. dundaj=vikalparūp, ākuḷatārūp. meṭi=dūr karīne.
samādhi=dhyān. parakī upādhi=rāg-dveṣh-moh.
arthaḥ– samyagdraṣhṭi jīv bhedagnān prāpta karīne ek ātmānun ja grahaṇ kare chhe,
dehādithī mamatvanā anek vikalpo chhoḍī de chhe, mati, shrut, avadhi ītyādi
kṣhāyopashamikabhāv chhoḍīne nirvikalpa kevaḷagnānane potānun svarūp jāṇe chhe,
īndriyajanit sukh duḥkhamānthī ruchi khaseḍīne shuddha ātma-anubhav karīne karmonī
nirjarā kare chhe ane rāg-dveṣh-mohano tyāg karīne ujjavaḷ dhyānamān līn thaīne
ātmānī ārādhanā karīne paramātmā thāy chhe. 19.
_________________________________________________________________
एकज्ञायकभावनिर्भरमहास्वादं समासादयन्
स्वादं द्वन्द्वमयं विधातुमसहः स्वां वस्तुवृत्तिं विदन्।
आत्मात्मानुभवानुभावविवशो भ्रश्यद्विशेषोदयं
सामान्यं कलयन् किलैष सकलं ज्ञानं नयत्येकताम्।। ८।।

Page 142 of 444
PDF/HTML Page 169 of 471
single page version

background image
142 samayasār nāṭak
samyaggnānane samudranī upamā. (savaiyā ekatrīsā)
जाके उर अंतर निरंतर अनंत दर्व,
भाव भासि रहे पै सुभाव न टरतु है।
निर्मलसौं निर्मल सु जीवन प्रगट जाके,
घटमैं अघट–रस कौतुक करतु है।।
जामैं मति श्रुति औधि मनपर्यै केवल सु,
पंचधा तरंगनि उमंगि उछरतु है।
सो है ग्यान उदधि उदार महिमा अपार,
निराधार एकमैंअनेकता धरतु है।। २०।।
shabdārthaḥ– antar=andar. aghaṭ=pūrṇa. audhi (avadhi)=dravya-kṣhetra-kāḷ-
bhāvanī maryādāthī rūpī padārthone ekadesh spaṣhṭa jāṇanār gnān. pañchadhā=pāñch
prakāranī. taraṅgani=lahero. gyān udadhi=gnānano samudra. niradhār=svatantra.
arthaḥ– je gnānarūp samudramān anant dravya potānā guṇ-paryāyo sahit hammeshān
jhaḷake chhe, paṇate,te dravyorūp thato nathī ane potānā gnāyak svabhāvane chhoḍato nathī.
te atyant nirmaḷ jaḷarūp ātmā pratyakṣha chhe je potānā pūrṇa rasamān moj kare chhe
tathā jemān mati, shrut, avadhi, manaḥparyay ane kevaḷagnān ā pāñch prakāranī lahero
ūṭhe chhe, je mahān chhe, jeno mahimā aparampār chhe, je nijāshrit chhe te gnān ek chhe
topaṇ gneyone jāṇavānī anekatā sahit chhe.
bhāvārthaḥ– ahīn gnānane samudranī upamā āpī chhe. samudramān ratnādi anant
dravyo rahe chhe, gnānamān paṇ anant dravyo pratibimbit thāy chhe. samudra ratnādirūp thaī
jato nathī, gnān paṇ gneyarūp thatun nathī. samudranun jaḷ nirmaḷ rahe chhe, gnān paṇ
nirmaḷ rahe chhe. samudra paripūrṇa rahe chhe, gnān paṇ paripūrṇa rahe chhe. samudramān lahero
utpanna thāy chhe.
_________________________________________________________________
*ghaṭ=ochhun. aghaṭ=ochhun nahi, sampūrṇa.
अच्छाच्छाः स्वयमुच्छलन्ति यदिमाः संवेदनव्यक्तयो
निष्पीताखिलभावमण्डलरसप्राग्भारमत्ता इव।
यस्याभिन्नरसः स एव भगवानेकोऽप्यनेकीभवन्
वल्गत्युत्कलिकाभिरद्भुतनिधिश्चैतन्यरत्नाकरः।। ९।।

Page 143 of 444
PDF/HTML Page 170 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 143
gnānamān paṇ mati, shrut, ādi taraṅgo chhe. samudra mahān hoy chhe, gnān paṇ mahān
hoy chhe, samudra apār hoy chhe, gnān paṇ apār chhe. samudranun jaḷ nijādhāre rahe chhe,
gnān paṇ nijādhār chhe. samudra potānā svarūpanī apekṣhāe ek ane taraṅgonī
apekṣhāe anek hoy chhe, gnān paṇ gnāyakasvabhāvanī apekṣhāe ek ane gneyone
jāṇavānī apekṣhāe anek hoy chhe. 20.
gnānarahit kriyāthī mokṣha thato nathī. (savaiyā ekatrīsā)
कोइ क्रूर कष्ट सहैं तपसौं सरीर दहैं,
धूम्रपान करैं अधोमुख ह्वैकैझूले हैं।
केई महाव्रत गहैं क्रियामैं मगन रहैं,
वहैं मुनिभार पै पयारकैसेपूले हैं।
इत्यादिक जीवनकौं सर्वथा मुकति नांहि,
फिरैं जगमांहि ज्यौं वयारिके बघूले हैं।
जिन्हके हियमैं ग्यान तिन्हिहीकौ निरवान,
करमके करतार भरममैं भूले हैं।। २१।।
shabdārthaḥ– keī=anek. krūr=mūrkha. dahain=bāḷe. adhomukh hvai=nīche māthun ane
upar pag karīne. bayāri=havā. niravān=mokṣha.
arthaḥ– anek mūrkha kāyakalesh kare chhe, pañchāgni tap ādithī sharīrane bāḷe chhe,
gāñjo, charas, vagere pīve chhe, nīche mastak ane upar pag rākhīne laṭake chhe,
mahāvratanun grahaṇ karīne tapācharaṇamān līn rahe chhe, pariṣhah ādinun kaṣhṭa uṭhāve chhe;
parantu gnān vinā temanī ā badhī kriyā, kaṇ vinānā ghāsanā pūḷā jevī nissār
chhe. āvā jīvone kadī mokṣha maḷī shakato nathī, teo pavananā vaṇṭoḷiyānī
_________________________________________________________________
क्लिश्यन्तां स्वयमेव दुष्करतरैर्मोक्षोन्मुखैः कर्मभिः
क्लिश्यन्तां च परे महाव्रततपोभारेणभग्नाश्चिरं।
साक्षान्मोक्ष इदं निरामयपदं संवेद्यमानं स्वयं
ज्ञानं ज्ञानगुणं विना कथमपि प्राप्तुं क्षमन्ते न हि।। १०।।

Page 144 of 444
PDF/HTML Page 171 of 471
single page version

background image
144 samayasār nāṭak
jem sansāramān bhaṭake chhe-kayāny ṭhekāṇun pāmatā nathī. jemanā hr̥udayamān samyaggnān chhe,
temane ja mokṣha chhe; je gnānashūnya kriyā kare chhe teo bhramamān bhūlelā chhe. 21.
vyavahāralīnatānun pariṇām. (doharā)
लीन भयौ विवहारमैं, उकति न उपजै कोइ।
दीन भयौ प्रभुपद जपै, मुकति कहासौं कोइ?।। २२।।
shabdārthaḥ– ukati=bhedagnān. kahāsau=kevī rīte.
arthaḥ– je kriyāmān līn chhe, bhedavignān rahit chhe ane dīn thaīne
bhagavānanān charaṇono jāp kare chhe ane enāthī ja mokṣhanī īchchhā rākhe chhe te
ātmānubhav vinā mokṣha kevī rīte meḷavī shake? 22.
vaḷī–(doharā)
प्रभु सुमरौ पूजौ पढ़ौ करौ विविध विवहार।
मोख सरूपी आतमा, ग्यानगम्य निरधार।। २३।।
shabdārthaḥ– sumarau=smaraṇ karo. vividh vivahār=judā judā prakāranun chāritra.
arthaḥ– bhagavānanun smaraṇ karavāthī, pūjā-stuti karavāthī athavā anek
prakāranun chāritra grahaṇ karavāthī kāī thaī shakatun nathī, kem ke mokṣha-svarūp ātmā
anubhav-gnānagochar chhe. 23.
gnān vinā mokṣhamārga jāṇī shakāto nathī. (savaiyā ekatrīsā)
काज विना न करै जिय उद्यम,
लाज विना रन मांहि न जूझै।
डील विना न सधै परमारथ,
सील विनासतसौं न अरूझै।।
नेम विना न लहै निहचै पद,
प्रेम विना रस रीति न बूझै।

Page 145 of 444
PDF/HTML Page 172 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 14p
ध्यान विना न थंभै मनकी गति,
ग्यान विना सिव पंथ न सूझै।। २४।।
shabdārthaḥ– udyam=udyog. lāj=svābhimān, ḍīl=sharīr. jūjhai=laḍe.
paramārath (paramārtha)=mokṣha. arūjhai=maḷe. nem=niyam. būjhai=samaje.
sivapanth=mokṣhamārga. sūjhai=dekhāy.
arthaḥ– prayojan vinā jīv udyam karato nathī, svābhimān vinā saṅgrāmamān
laḍato nathī, sharīr vinā mokṣha saghāto nathī, shīl dhāraṇ karyā vinā satyano meḷāp
thato nathī, sanyam vinā mokṣhapad maḷatun nathī; prem vinā rasanī rīt jāṇī shakātī
nathī. dhyān vinā chitta sthir thatun nathī ane gnān vinā mokṣhamārga jāṇī shakāto
nathī. 24.
gnānano mahimā (savaiyā tevīsā)
ग्यान उदै जिन्हकै घट अंतर,
जोति जगी मति होत न मैली।
बाहिज दिष्टि मिटी जिन्हके हिय,
आतमध्यान कला विधि फैली।
जे जड चेतन भिन्न लखैं,
सुविवेक लियैं परखैं गुन–थैली।
ते जगमैं परमारथ जानि,
गहैं रुचि मानि अध्यातमसैली।। २५।।
shabdārthaḥ– antar=andar, mati=buddhi. mailī= ashuddha. bāhij diṣhṭi=sharīr
ādimān ātmabuddhi. bhinna=judā. parakhain=parīkṣhā kare. ruchi=shraddhān. adhyātam
sailī=ātma-anubhav.
arthaḥ– jemanā antaramān samyaggnānano uday thayo chhe, jemanī ātmajyoti
jāgr̥ut thaī chhe ane buddhi nirmaḷ rahe chhe, jemane sharīr ādimānthī ātmabuddhi khasī
gaī chhe, je ātmadhyānamān nipuṇ chhe, teo jaḍ ane chaitanyanā guṇonī parīkṣhā
karīne temane judā judā māne chhe ane mokṣhamārgane sārī rīte samajīne ruchipūrvak
ātma-anubhav kare chhe. 2p.

Page 146 of 444
PDF/HTML Page 173 of 471
single page version

background image
146 samayasār nāṭak
बहुविधि क्रिया कलेससौं, सिवपद लहै न कोइ।
ग्यानकला परकाशसौं, सहज मोखपद होइ।। २६।।
ग्यानकला घटघट बसै, जोग जुगतिके पार।
निज निज, कला उदोत करि,मुक्त होइ संसार।। २७।।
shabdārthaḥ– bahuvidhi=anek prakāranī. basai=rahe. pār (pare)=agamya.
udot=pragaṭ. mukta=mukta.
arthaḥ– anek prakāranī bāhya kriyāonā kaleshathī koī mokṣha pāmī shakatun
nathī ane samyaggnān pragaṭ thatān kalesh vinā ja mokṣhapadanī prāpti thāy chhe. 26.
arthaḥ– gnānajyoti samasta jīvonā antaraṅgamān rahe chhe, te man, vachan, kāy
ane yuktithī agamya chhe, he bhavyo! potapotānī gnānajyoti pragaṭ karīne sansārathī
mukta thāo. 27.
anubhavanī prashansā (kuṇḍaliyā)
अनुभव चिंतामनि रतन, जाके हिय परगास।
सो पुनीत सिवपद लहै, दहै चतुरगतिवास।।
दहै चतुरगतिवास, आस धरि क्रिया न मंडै।
नूतन बंध निरोधि, पूब्बकृत कर्म बिहंडै।।
ताके न गनु विकार, न गनु बहु भार न गनु भव।
जाके हिरदै मांहि, रतन चिंतामनि अनुभव।। २८।।
_________________________________________________________________
पदमिदं ननु कर्मदुरासदं सहजबोधकलासुलभं किल।
तत इदं निजबोधकलाबलात् कलयितुं यततां सततं जगत्।। ११।।
अचिन्त्यशक्तिःस्वयमेव देवश्चिन्मात्रचिन्तामणिरेष यस्मात्।
सर्वार्थसिद्धात्मतया विधत्ते ज्ञानी किमन्यस्य परिग्रहेण।। १२।।

Page 147 of 444
PDF/HTML Page 174 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 147
shabdārthaḥ– punit=pavitra. dahai=bāḷe. ās=āshā. maḍai (māṇḍai)=kare.
nirodhi=rokīne. vihaṇḍai=kherave. bhār=janma.
arthaḥ– anubhavarūp chintāmaṇi ratnano prakāsh jenā hr̥udayamān thaī jāy chhe te
pavitra ātmā chaturgati bhramaṇarūp sansārano nāsh karīne mokṣhapad pāme chhe. tenun
ācharaṇ īchchhā rahit hoy chhe, te karmono samvar ane pūrvakr̥ut karmonī nirjarā kare chhe.
te anubhavī jīvane rāg-dveṣh, parigrahano bhār ane bhāvī janma kāī gaṇatarīmān
nathī arthāt alpakāḷamān ja te siddhapad pāmashe. 28.
samyagdarshananī prashansā (savaiyā ekatrīsā)
जिन्हके हियेमैं सत्य सूरज उदोत भयौ,
फैली मति किरन मिथ्याततम नष्ट है।
जिन्हकी सुदिष्टिमैं न परचै विषमतासौं,
समतासौं प्रीति ममतासौंलष्ट पुष्ट है।।
जिन्हके कटाक्षमैं सहज मोखपंथ सधै,
मनकौ निरोध जाके तनकौ न कष्ट है।।
तिन्हके करमकी कलोलै यह है समाधि,
डोलै यह जोगासन बोलै यह मष्ट है।। २९।।
shabdārthaḥ– parachai(parichay)=sambandh. viṣhamatā=rāg-dveṣh. samatā=vītarāgatā.
laṣhṭa puṣhṭa=viruddha. kaṭākṣha=najar. karamakī kalolai=karmanā jhapāṭā. samādhi=dhyān.
ḍolai=phare. maṣhṭa=maun.
arthaḥ– jemanā hr̥udayamān anubhavano satya sūrya prakāshit thayo chhe ane
subuddhirūp kiraṇo phelāīne mithyātvano andhakār naṣhṭa kare chhe; jemane sāchā shraddhānamān
rāg-dveṣh sāthe sambandh nathī, samatā pratye jemane prem ane mamatā pratye dveṣh chhe;
jemanī draṣhṭi mātrathī mokṣhamārga sadhāy chhe ane je kāyakalesh ādi vinā man ādi
yogono nigrah kare chhe, te samyaggnānī jīvone viṣhay-bhog paṇ samādhi chhe,
hālavun-chālavun e yog athavā āsan chhe ane bolavun-chālavun e ja maunavrat chhe.

Page 148 of 444
PDF/HTML Page 175 of 471
single page version

background image
148 samayasār nāṭak
bhāvārthaḥ– samyaggnān pragaṭ thatān ja guṇashreṇi nirjarā pragaṭ thāy chhe; gnānī
jīv chāritramohanā prabaḷ udayamān jokesanyam letā nathī-avratanī dashāmān rahe chhe-
topaṇ karmanirjarā thāy ja chhe arthāt viṣhay ādi bhogavatān, hālatān-chālatān ane
bolatān-chālatān chhatān paṇ temane karma khare chhe. je pariṇām, samādhi, yog, āsan,
maunanun chhe te ja pariṇām gnānīne viṣhay-bhog, hāl-chāl ane bol-chālanun chhe,
samyakatvano āvo ja aṭapaṭo mahimā chhe. 29.
parigrahanā visheṣh bhed kathan karavānī pratignā. (savaiyā ekatrīsā)
आतम सुभाउ परभावकी न सुधि ताकौं,
जाकौ मन मगन परिग्रहमैं रह्यो है।
ऐसौ अविवेककौ निधान परिग्रह राग,
ताकौ त्याग इहांलौ समुच्चैरूप कह्यो है।।
अब निज पर भ्रम दूरि करिवैकै काज,
बहुरौं सुगुरु उपदेशको उमह्यो है।
परिग्रह त्याग परिग्रहकौ विशेष अंग,
कहिवैकौ उद्दिम उदार लहलह्यो है।। ३०।।
shabdārthaḥ– sudhi=khabar. avivek =agnān. rāg=prem. samuchchai=samagra.
umahyo hai=tatpar thayo chhe. kahivekau=kahevāne.
arthaḥ– jenun chitta parigrahamān rame chhe tene svabhāv-parabhāvanī khabar rahetī
nathī; tethī parigrahano prem agnānano khajāno ja chhe. teno ahīn sudhī sāmānya rīte
samagrapaṇe tyāg kahyo chhe, have shrīguru nij-parano bhram dūr karavā māṭe parigrah
ane parigrahanā visheṣh bhed kahevāne utsāhapūrvak sāvadhān thayā chhe. 30.
_________________________________________________________________
इत्थं परिग्रहमपास्य समस्तमेवसामान्यतः स्वपरयोरविवेकहेतुम्।
अज्ञानमुज्ज्ञितुमना अधुना विशेषाद् भूयस्तमेव परिहर्त्तुमयं प्रवृत्तः।। १३।।

Page 149 of 444
PDF/HTML Page 176 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 149
sāmānya–visheṣh parigrahano nirṇay (doharā)
त्याग जोग परवस्तु सब,यह सामान्य विचार।
विविध वस्तु नाना विरति, यह विशेष विस्तार।। ३१।।
shabdārthaḥ– paravastu=potānā ātmā sivāy anya sarva chetan-achetan
padārtha. sāmānya=sādhāraṇ. virati=tyāg.
arthaḥ– potānā ātma sivāy anya sarva chetan-achetan parapadārtha tyāgavā
yogya chhe e sāmānya upadesh chhe ane temano anek prakāre tyāg karavo e
parigrahano visheṣh tyāg chhe.
bhāvārthaḥ– mithyātva, rāg, dveṣh ādi chaud antaraṅg parigrah ane dhan-
dhānyādi das bāhya parigrah-ā badhāno tyāg e sāmānya tyāg chhe ane
mithyātvano tyāg, avratano tyāg, kaṣhāyano tyāg, kukathāno tyāg, pramādano
tyāg, abhakṣhyano tyāg, anyāyano tyāg ādi visheṣh tyāg chhe. 31.
parigrahamān rahevā chhatān paṇ gnānī jīv niṣhparigrahī chhe.
(chopāī)
पूरव करम उदै रस भुंजै,
ग्यान मगनममता न प्रयुंजै।
उरमैं उदासीनता लहिये,
यौं बुध परिग्रहवंत न कहिये।। ३२।।
shabdārthaḥ– pūrav(pūrva)=pahelānān. bhuñjai=bhogave. prayuñjai=līn thāy.
udāsīnatā=vairāgya. budh=samyagdraṣhṭi.
arthaḥ– gnānī jīv pūrve bāndhelā karmanā udayathī sukh-duḥkh banne bhogave chhe
paṇ teo temān mamatā ane rāg-dveṣh karatā nathī, gnānamān ja masta rahe chhe tethī
temane niṣhparigrahī ja kahyā chhe. 32.
_________________________________________________________________
पूर्वबद्धनिजकर्मविपाकात्ज्ञानिनो यदि भवत्युपभोगः।
तद्भवत्वथ च रागवियोगात् नूनमेति न परिग्रहभावम्।। १४।।

Page 150 of 444
PDF/HTML Page 177 of 471
single page version

background image
1pa0 samayasār nāṭak
parigrahamān rahevā chhatān paṇ gnānī jīvone parigrah rahit kahevānun kāraṇ. (savaiyā
ekatrīsā)
जे जे मनवंछित विलास भोग जगतमैं,
ते ते विनासीक सब राखे न रहत हैं।
और जे जे भोग अभिलाष चित्त परिनाम,
तेऊ विनासीक धारारूप ह्वै बहतहै।।
एकता न दुहूँ माँहि तातै वाँछा फुरै नांहि,
ऐसे भ्रम कारजकौ मूरख चहत हैं।
सतत रहैं सचेत परसौं न करैं हेत,
यातैं ग्यानवंतकौ अवंछक कहतहैं।। ३३।।
shabdārthaḥ– vināsīk=nāshavant. phurai=upaje. kāraj (kārya)=kām.
satat=hammeshā. sachet=sāvadhān. avañchhak=īchchhā rahit.
arthaḥ– sansāranī manavāñchhit bhog-vilāsanī sāmagrī asthir chhe, teo
anek prayatno karavā chhatān paṇ sthir rahetī nathī, evī ja rīte viṣhay-
abhilāṣhāonā bhāv paṇ anitya chhe. bhog ane bhoganī īchchhāo ā bannemān
ekatā nathī ane nāshavant chhe tethī gnānīone bhogonī abhilāṣhā ja ūpajatī
nathī, āvā bhramapūrṇa kāryone to mūrkhāo ja īchchhe chhe, gnānīo to sadā sāvadhān
rahe chhe - parapadārthomān sneh karatā nathī, tethī gnānīone vāñchhā rahit kahyā chhe. 33.
parigrahamān rahevā chhatān paṇ gnānī jīv niṣhparigrahī chhe enā upar draṣhṭānt.
(savaiyā ekatrīsā)
जैसैं फिटकड़ी लोद हरड़ेकी पुट बिना,
स्वेत वस्त्र डारिये मजीठ रंग नीरमैं।
_________________________________________________________________
वेद्यवेदकविभावचलत्वाद् वेद्यते न खलु कांक्षितमेव।
तेन कांक्षति न किञ्जन विद्वान् सर्वतोऽप्यतिविरक्तिमुपैति।। १५।।
ज्ञानिनो न हि परिग्रहभावं कर्मरागरसरिक्ततयैति।
रङ्गयुक्तिरकषायितवस्त्रे स्वीकृतैव हि बहिर्लुठतीव।। १६।।

Page 151 of 444
PDF/HTML Page 178 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 1pa1
भीग्यौ रहै चिरकाल सर्वथा न होइ लाल,
भेदै नहि अंतर सुफेदी रहै चीरमैं।।
तैसैं समकितवंत राग द्वेष मोह बिनु,
रहै निशि वासर परिग्रहकीभीरमैं।
पूरव करम हरै नूतन न बंध करै,
जाचै न जगत–सुख राचै न सरीरमैं।। ३४।।
shabdārthaḥ– majīṭh=lālaraṅg. chirakāḷ=sadaiv. sarvathā=sampūrṇapaṇe. chīr=vastra.
nishi vāsar=rāt-divas. bhīr=samudāy. jāchai=chāhe. rāchai=līn thāy.
arthaḥ– jevī rīte phaṭakaḍī, lodhar ane haraḍeno puṭ dīdhā vinā majīṭhanā
raṅgamān saphed kapaḍun boḷavāthī ane lāmbo samay boḷī rākhavā chhatān paṇ tenā par
raṅg chaḍato nathī-te taddan lāl thatun nathī, andaramān saphed ja rahe chhe. tevī ja rīte
rāg-dveṣh-moh rahit gnānī manuṣhya parigrah-samūhamān rāt-divas rahe chhe topaṇ
pūrva-sañchit karmonī nirjarā kare chhe, navīn bandh karato nathī. te viṣhayasukhanī vāñchhā
nathī karato ane na sharīr upar moh rākhe chhe.
bhāvārthaḥ– rāg-dveṣh-moh rahit hovāne kāraṇe samyagdraṣhṭi jīv parigrah
ādino saṅgrah rākhavā chhatān paṇ niṣhparigrahī chhe. 34.
vaḷī–
जैसैं काहू देशकौ बसैया बलवंत नर,
जंगलमैं जाइ मधु–छत्ताकौं गहतु है।
वाकौं लपटांहि चहुओर मधु–मच्छिका पै,
कंबलकी ओटसौं अडंकित रहतु है।।
तैसैं समकिती सिवसत्ताकौ स्वरूप साधै,
उदैकी उपाधिकौं समाधिसी कहतु है।

Page 152 of 444
PDF/HTML Page 179 of 471
single page version

background image
1pa2 samayasār nāṭak
पहिरै सहजकौ सनाह मनमैं उछाह,
ठानै सुख–राह उदवेग न लहतु है।। ३५।।
shabdārthaḥ– samādhi=dhyān. sanāh=bakhtar. uchhāh=utsāh. udaveg=ākuḷatā.
arthaḥ– jem koī baḷavān puruṣh jaṅgalamān jaīne madhapūḍo toḍe chhe to tene
ghaṇī madhamākhīo choṇṭī jāy chhe, paṇ teṇe kāmaḷo oḍhelo hovāthī tene temanā ḍaṅkh
lāgī shakatā nathī. tevī ja rīte samyagdraṣhṭi jīv udayanī upādhi rahevā chhatān paṇ
mokṣhamārgane sādhe chhe, temane gnānanun svābhāvik bakhtar prāpta chhe, tethī ānandamān rahe
chhe- upādhijanit ākuḷatā vyāpatī nathī, samādhinun kām āpe chhe.
bhāvārthaḥ– udayanī upādhi samyaggnānī jīvone nirjarānun ja kāraṇ chhe tethī te
temane chāritra ane tapanun kām de chhe, tethī temanī upādhi paṇ samādhi chhe. 3p.
gnānī jīv sadā abandh chhe. (doharā)
ग्यानी ग्यानमगन रहै, रागादिक मल खोइ।
चित उदास करनी करै, करम बंध नहि होइ।। ३६।।
shabdārthaḥ– mal=doṣh. khoī=dūr karīne. karanī=kriyā.
arthaḥ– gnānī manuṣhya rāg-dveṣh-moh ādi doṣhone dūr karī gnānamān masta rahe
chhe ane shubhāshubh kriyā vairāgya sahit kare chhe, tethī tene karmabandh thato nathī. 36.
vaḷī–
मोहमहातम मल हरै, धरै सुमति परकास।
मुकति पंथ परगट करै, दीपक ग्यान विलास।। ३७।।
_________________________________________________________________
ज्ञानवान् स्वरसतोऽपि यतः स्यात् सर्वरागरसवर्जनशीलः।
लिप्यते सकलकर्मभिरेषः कर्ममध्यपतितोऽपि ततो न।। १७।।

Page 153 of 444
PDF/HTML Page 180 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 1pa3
shabdārthaḥ– sumati=sārī buddhi. mukti panth=mokṣhamārga.
arthaḥ– gnānarūpī dīpak moharūpī andhakārano maḷ naṣhṭa karīne subuddhino prakāsh
kare chhe ane mokṣhamārga batāve chhe. 37.
gnānarūpī dīpakanī prashansā. (savaiyā ekatrīsā)
जामैं धूमकौ न लेस वातकौ न परवेस,
करम पतंगनिकौं नास करैपलमैं।
दसाकौ न भोग न सनेहकौ संजोग जामैं,
मोह अंधकारकौ वियोग जाके थलमैं।।
जामैं न तताई नहि राग रकताई रंच,
लहलहै समता समाधि जोग जलमैं।
ऐसी ग्यान दीपकी सिखा जगी अभंगरूप,
निराधार फुरी पै दुरी है पुदगलमैं।। ३८।।
shabdārthaḥ– dhūm=dhūmāḍo. vāt=havā. paraves (pravesh)=pahoñch. dasā=battī.
saneh (sneh)=chīkāsh, (tel vagere). tatāī=garamī. raktāī=lālāsh.
abhaṅg=akhaṇḍ. phurī=sphurāyamān thaī. dūrī=dūr.
arthaḥ– jemān jarā paṇ dhūmāḍo nathī, je pavananā jhapāṭāthī bujhāī jato
nathī, je ek kṣhaṇamātramān karmarūpī pantagiyānone bāḷī nāṅkhe chhe, jemān battīnun
ḍhāṅkaṇ nathī ane jemān ghī, tel vagere āvashyak nathī, je moharūpī andhakārane maṭāḍe
chhe, jemān kiñchit paṇ āñch nathī tem ja na rāganī lālāsh chhe, jemān samatā,
samādhi ane yog prakāshit rahe chhe te gnānanī akhaṇḍ jyoti svayansiddha ātmāmān
sphurit thaī chhe- sharīramān nathī. 38.