Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 8,9,10,11,12,13,14,15 (Asrav Adhikar),1,2,3 (Samvar Dvar),4 (Samvar Dvar),5 (Samvar Dvar),6 (Samvar Dvar),7,10 (Samvar Dvar),11 (Samvar Dvar),3,4,5 (Nirjara Dvar),6 ; Paanchma adhikaarno saar; Samvar Dvar; Chhattha adhikaarno saar; Nirjara Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 24

 

Page 114 of 444
PDF/HTML Page 141 of 471
single page version

background image
114 samayasār nāṭak
tenā phaḷanī āshā nathī karatā, sansārī hovā chhatān paṇ mukta kahevāy chhe, kāraṇ ke
siddhonī jem deh ādithī alipta chhe, teo mithyātvathī rahit anubhav sahit chhe,
tethī gnānīone koī āsrav sahit kahetun nathī. 7.
rāg–dveṣh–moh ane gnānanun lakṣhaṇ (doharā)
जो हितभाव सु राग है, अनहितभाव विरोध।
भ्रामिक भाव विमोह हे, निरमल भाव सु बोध।। ८।।
shabdārthaḥ– bhrāmik=paradravyamān ahambuddhi. nirmaḷ=vikār rahit. bodh=gnān.
arthaḥ– premano bhāv rāg, ghr̥uṇāno bhāv dveṣh, paradravyamān ahambuddhino bhāv
moh ane traṇethī rahit nirvikārabhāv samyaggnān chhe. 8.
rāg–dveṣh–moh ja āsrav chhe. (doharā)
राग विरोध विमोह मल, एई आस्रवमूल।
एई करम बढाईकैं, करैं धरमकी भूल।। ९।।
arthaḥ– rāg-dveṣh-moh e traṇe ātmānā vikār chhe, āsravanān kāraṇ chhe
ane karmabandhakarīne ātmānun svarūp bhulāvanār chhe. 9.
samyagdraṣhṭi jīv nirāsrav chhe. (doharā)
जहां न रागादिक दसा, सो सम्यक परिनाम।
यातें सम्यकवंतकौ, कह्यौ निरास्रव नाम।। १०।।
arthaḥ– jyān rāg-dveṣh-moh nathī te samyakatvabhāv chhe, tethī ja samyagdraṣhṭine
āsravarahit kahyo chhe. 10.
_________________________________________________________________
रागद्वेषविमोहानां ज्ञानिनो यदसंभवः।
तत एव न बन्धोऽस्य ते हि बन्धस्य कारणम्।। ७।।

Page 115 of 444
PDF/HTML Page 142 of 471
single page version

background image
āsrav adhikār 11p
nirāsravī jīvono ānand (savaiyā ekatrīsā)
जे केई निकटभव्यरासी जगवासी जीव,
मिथ्यामतभेदि ग्यानभाव परिनए हैं।
जिन्हिकी सुद्रष्टिमैं न राग द्वेष मोह कहूं,
विमल विलोकनिमैं तीनौं जीति लए हैं।।
तजि परमाद घट सोधि जे निरोधि जोग,
सुद्ध उपयोगकी दसामैं मिलिगए हैं।
तेई बंधपद्धति विदारि परसंग डारि,
आपमैं भगत ह्वैकै आपरूप भए हैं।। ११।।
shabdārthaḥ– sudraṣhṭi=sāchun shraddhān. vimal=ujjavaḷ. vilokani=shraddhān.
paramād=asāvadhānī. ghaṭ=hr̥uday. sodhi=shuddha karīne. suddha upayog=vītarāgapariṇati.
vidāri=dūr karīne.
arthaḥ– je koī nikaṭ bhavyarāshi sansārī jīv mithyātva chhoḍīne samyagbhāv
grahaṇ kare chhe, jemaṇe nirmaḷ shraddhānathī rāg-dveṣh-moh traṇene jītī līdhā chhe ane je
pramādane dūr karī, chittane shuddha karī, yogono nigrah karī shuddha upayogamān līn thaī
jāy chhe, te ja bandh-paramparāno nāsh karīne, paravastuno sambandh chhoḍīne, potānā
rūpamān magna thaīne nijasvarūpane prāpta thāy chhe arthāt siddha thāy chhe. 11.
_________________________________________________________________
अध्यास्य शुद्धनयमुद्धतबोधचिह्न–
मैकाग्य्रमेव कलयन्तिसदैव ये ते।
रागादिमुक्तमनसः सततं भवन्तः–
पश्यन्ति बन्धविधुरं समयस्य सारम्।। ८।।

Page 116 of 444
PDF/HTML Page 143 of 471
single page version

background image
116 samayasār nāṭak
upasham ane kṣhayopashamabhāvonī asthiratā. (savaiyā ekatrīsā)
जेते जीव पंडित खयोपसमी उपसमी,
तिन्हकी अवस्था ज्यौं लुहारकी संडासी है।
खिन आगमांहि खिन पानीमांहि तैसैं एऊ,
खिनमैं मिथ्यात खिन ग्यानकला भासी है।।
जौलौं ग्यान रहैं तौलौं सिथिल चरन मोह,
जैसैं कीले नागकी सकतिगति नासी है।
आवत मिथ्यात तब नानारूप बंध करै,
ज्यौं उकीलै नागकी सकति परगासी है।। १२।।
shabdārthaḥ– paṇḍit=samyagdraṣhṭi. khayopashamī=kṣhayopasham samyagdraṣhṭi.
upasamī=upasham samyagdraṣhṭi. eū =te. khin (kṣhaṇ)=ahīn kṣhaṇano artha antarmuhūrta
chhe. sithil=nabaḷā. kīle=mantra athavā jaḍībuṭṭīthī bāndhī rākhel. nāg=sarpa.
ukīle=mantra-bandhanathī mukta. sakati(shakti)=baḷ. paragāsī (prakāshī)=pragaṭ karī.
arthaḥ– jevī rīte luhāranī sāṇasī koī vār agnimān tapelī ane koī
vār pāṇīmān ṭhaṇḍī hoy chhe, tevī ja rīte kṣhāyopashamik ane aupashamik samyagdraṣhṭi
jīvonī dashā chhe arthāt koī vār mithyātvabhāv pragaṭ thāy chhe ane koīvār
gnānanī jyot jhagamage chhe. jyān sudhī gnān rahe chhe tyān sudhī chāritramohanīyanī
shakti ane gati mantrathī bāndhel sāpanī jem shithil rahe chhe ane jyāre
mithyātvaras āpe chhe tyāre mantranā bandhanathī mukta sāpanī pragaṭ thayelī shakti ane
gatinī jem anant karmono bandh vadhāre chhe.
_________________________________________________________________
*anantānubandhīnī chār ane darshanamohanīyanī traṇ, e sāt prakr̥itiono upasham thavāthī upasham-
प्रच्युत्य शुद्धनयतः पुनरेव ये तु
रागादियोगमुपयान्ति विमुक्तबोधाः।
ते कर्मबन्धमिह बिभ्रति पूर्वबद्ध–
द्रव्यास्रवैः कृतविचित्रविकल्पजालम्।। ९।।

Page 117 of 444
PDF/HTML Page 144 of 471
single page version

background image
āsrav adhikār 117
visheṣhaḥ– *upasham samyakatvano utkr̥uṣhṭane jaghanya kāḷ ant-rmuhūrta ane
*kṣhayopasham samyakatvano utkr̥uṣhṭakāḷ +chhāsaṭh sāgar ane jaghanya kāḷ antarmuhūrta chhe.
ā banne samyakatva niyamathī naṣhṭa thāy ja chhe tethī jyān sudhī samyakatvabhāv rahe chhe
tyān sudhī ātmā ek vilakṣhaṇ shānti ane ānandano anubhav kare chhe ane jyāre
samyakatvabhāv nāsh pāmavāthī mithyātvano uday thāy chhe tyāre ātmā potānā
svarūpathī bhraṣhṭa thaīne karma-paramparā vadhāre chhe.12.
ashuddhanayathī bandh ane shuddhanayathī mokṣha chhe. (doharā)
यह निचोर या ग्रंथकौ, यहै परम रसपोख।
तजै सुद्धनय बंध है, गहै सुद्धनय मोख।। १३।।
shabdārthaḥ– nichor=sār. pokh=poṣhak. gahai=grahaṇ karavāthī. mokh=mokṣha.
arthaḥ– ā shāstramān sār vāt e ja chhe ane e ja param tattvanī poṣhak
chhe ke shuddhanayanī rīt chhoḍavāthī bandh ane shuddhanayanī rīt grahaṇ karavāthī mokṣha thāy
chhe. 13.
jīvanī bāhya ane antaraṅg avasthā (savaiyā ekatrīsā)
करमके चक्रमैं फिरत जगवासी जीव,
ह्वै रह्यौ बहिरमुख व्यापत विषमता।
अंतर सुमति आई विमल बड़ाई पाई,
पुद्गलसौं प्रीति टूटी छूटी माया ममता।।
_________________________________________________________________
samyakatva thāy chhe. *anantānubandhīnī chokaḍī ane mithyātva tathā samyak mithyātva e chha
prakr̥itiono anuday ane samyak prakr̥itino uday rahetān kṣhayopasham samyaktva thāy chhe.
* anant sansāranī apekṣhāe ā kāḷ paṇ thoḍo chhe.
इदमेवात्र तात्पर्य्य हेयः शुद्धनयो न हि।
नास्ति बन्धस्तदत्यागात्तत्त्यागाद् बन्ध एव हि।। १०।।
धीरोदारमहिम्न्यनादिनिधने बोधे निबध्नन्धृतिम्
त्याज्यः शुद्धनयो न जातु कृतिभिः सर्वंकषः कर्मणाम्।
तत्रस्थाः स्वमरीचिचक्रमचिरात्संहृत्य निर्यद्वहिः
पूर्णं ज्ञानघनौघमेकमचलं पश्यन्ति शान्तं महः।। ११।।

Page 118 of 444
PDF/HTML Page 145 of 471
single page version

background image
118 samayasār nāṭak
सुद्धनै निवास कीनौ अनुभौ अभ्यास लीनौ,
भ्रमभाव छांड़ि दीनौ भीनौ चित्त समता।
अनादि अनंत अविकलप अचल ऐसौ,
पद अवलंबि अवलोकै राम रमता।। १४।।
shabdārthaḥ– bahiramukh=sharīr, viṣhayabhog ādi bāhya vastuono grāhak.
viṣhamatā=ashuddhatā. sumati =samyaggnān. bhīnau=līn.
arthaḥ– sansārī jīv karmanā chakkaramān bhaṭakato mithyādraṣhṭi thaī rahyo chhe ane
tene ashuddhatāe gherī līdho chhe. jyāre antaraṅgamān gnān ūpajyun, nirmaḷ prabhutā prāpta
thaī, sharīr ādithī sneh chhūṭayo, rāg-dveṣh-moh chhūṭayā, samatā-rasano svād maḷ‌yo,
shuddhanayano sahāro līdho, anubhavano abhyās thayo, paryāyamān ahambuddhi nāsh pāmī
tyāre potānā ātmānā anādi anant, nirvikalpa, nityapadanun avalamban karīne
ātmasvarūpane dekhe chhe. 14.
shuddha ātmā ja samyadarshan chhe. (savaiyā ekatrīsā)
जाके परगासमैं न दीसैं राग द्वेष मोह,
आस्रव मिटत नहि बंधकौ तरस है।
तिहूं काल जामै प्रतिबिंबित अनंतरूप,
आपहूं अनंत सत्ता नंततैं सरसहै।।
भावश्रुत ग्यान परवान जो विचारि वस्तु,
अनुभौ करै न जहां बानीकौ परस है।
अतुल अखंड अविचल अविनासी धाम,
चिदानंद नाम ऐसौसम्यक दरस है।। १५।।
_________________________________________________________________
रागादीनां झगिति विगमात् सर्वतोऽप्यास्रवाणां
नित्योद्योतं किमपि परमं वस्तु सम्पश्यतोऽन्तः।
स्फारस्फारैः स्वरसविसरैः प्लावयत्सर्वभावा–
नालोकान्तादचलमतुलं ज्ञानमुन्मग्नमेतत्।। १२।।

Page 119 of 444
PDF/HTML Page 146 of 471
single page version

background image
āsrav adhikār 119
shabdārthaḥ– paragās=prakāsh. taras (trās)=kaṣhṭa. pratibimbit=jhaḷake chhe.
vānī=vachan paras=pravesh=pahoñch. atul=anupam.
arthaḥ– jenā prakāshamān rāg-dveṣh-moh rahetā nathī, āsravano abhāv thāy
chhe, bandhano trās maṭī jāy chhe, jemān samasta padārthonā trikāḷavartī anant guṇ-
paryāy jhaḷake chhe ane je pote svayam anantānant guṇaparyāyanī sattā sahit chhe, evo
anupam, akhaṇḍ, achaḷ, nitya, gnānanun nidhān chidānand ja samyagdarshan chhe.
bhāvashrutagnān-pramāṇathī padārthano vichār karavāmān āve to te anubhavagamya chhe ane
dravyashrut arthāt shabdashāstrathī vichāravāmān āve to vachanathī kahī shakātun nathī. 1p.
e pramāṇe āsrav adhikār pūrṇa thayo. pa.
pāñchamā adhikārano sār
rāg-dveṣh-moh to bhāvāsrav chhe ane ashuddha ātmā dvārā kārmaṇavargaṇārūp
pudgalapradeshonun ākarṣhit thavun te dravyāsrav chhe. ā dravyāsrav ane bhāvāsravathī rahit
samyaggnān chhe. samyagdarshanano uday thatān ja jīvanun vartamān gnān samyaggnān kahevāy
chhe, ā samyaggnānanī dashāmān āsravano abhāv chhe. samyaggnānī avratī paṇ kem na
hoy, topaṇ temane āsrav nathī thato, enun kāraṇ e chhe ke antaraṅgamān
samyagdarshanano uday thavāthī teo sharīr ādimān ahambuddhi rākhatā nathī ane viṣhay
ādimān tallīn thatā nathī. joke bāhyadraṣhṭithī lokonā jovāmān mithyādraṣhṭi jīvo
ane avratī samyagdraṣhṭionā viṣhay-bhog, parigrah-saṅgrah ādinī pravr̥utti
ekasarakhī dekhāy chhe parantu bannenā pariṇāmomān moṭo taphāvat hoy chhe,
agnānīonī shubh-ashubh kriyā phaḷanī abhilāṣhā sahit hoy chhe ane gnānī
jīvonī shubhāshubh kriyā phaḷanī abhilāṣhāthī rahit hoy chhe, tethī agnānīonī
kriyā āsravanun kāraṇ ane gnānīonī kriyā nirjarānun kāraṇ thāy chhe. gnān-
vairāgyano evo ja mahimā chhe. jevī rīte rogī abhiruchi na hovā chhatān paṇ
auṣhadhinun sevan kare chhe ane ghaṇā loko shokh māṭe sharabat, murabbā vagere chākhe
chhe, tevī ja rīte gnānīonā udayanī baḷajorīthī āsakti rahit bhogavel
bhogomān ane moj māṭe gr̥uddhi-sahit agnānīonā bhogomān

Page 120 of 444
PDF/HTML Page 147 of 471
single page version

background image
120 samayasār nāṭak
moṭo taphāvat chhe.
āsravanun thavun teramā guṇasthān sudhī yogonī pravr̥utti hovāthī rahe chhe ane
chothā guṇasthānamān to sitter prakr̥itiono bandh kahyo chhe, vaḷī samyagdraṣhṭi jīvone
avratanī dashāmān je nirāsrav kahyā chhe teno abhiprāy e chhe ke anant sansāranun mūḷ
kāraṇ mithyātva ane tenī sāthe anubandh karanārī anantānubandhī chokaḍīno uday
samyakatvanī dashāmān raheto nathī tethī mithyātva ane anantānubandhī janit
ekatāḷīs prakr̥itiono to samvar ja rahe chhe, bākīnī prakr̥itiono bahu ja ochhā
anubhāg athavā sthitivāḷo bandh thāy chhe ane guṇashreṇi nirjarā sharū thāy chhe
tethī agnānīnā sitter kroḍākroḍī sāgar-pramāṇ ane tīvratam anubhāganī sāme
gnānīno ā bandh koī gaṇatarīmān nathī, tethī gnānīone nirāsrav kahyā chhe.
vāstavamān mithyātva ja āsrav chhe ane te samyakatvanā udayamān nathī rahetun. āsrav
vibhāv-pariṇati chhe, pudgalamay chhe, pudgalajanit chhe, ātmāno nij-svabhāv
nathī, em jāṇīne gnānīo potānā svarūpamān vishrām le chhe ane atul, akhaṇḍ,
avichaḷ, avināshī, chidānandarūp samyagdarshanane nirmaḷ kare chhe.

Page 121 of 444
PDF/HTML Page 148 of 471
single page version

background image


samvar dvār
(6)
pratignā (doharā)
आस्रवकौ अधिकार यह, कह्यौ जथावत जेम।
अब संवर वरनन करौं, सुनहु भविक धरि प्रेम।। १।।
shabdārthaḥ– āsrav=bandhanun kāraṇ. jathāvat=jevun joīe tevun samvar=āsravano
nirodh. varanan=kathan.
arthaḥ– āsravanā adhikāranun yathārtha varṇan karyun, have samvaranun svarūp kahun chhun,
te he bhavyo! tame premapūrvak sāmbhaḷo. 1.
gnānarūp samvarane namaskār (savaiyā ekatrīsā)
आतमकौ अहित अध्यातमरहित ऐसौ,
आस्रव महातम अखंडअंडवत है।
ताकौ विसतार गिलिबेकौं परगट भयौ,
ब्रहमंडकौ विकासी ब्रहमंडवत है।।
जामैं सब रूप जो सबमैं सबरूपसौ पै,
सबनिसौं अलिप्त आकास–खंडवतहै।
सोहै ग्यानभान सुद्ध संवरकौ भेष धरै,
ताकी रुचि–रेखकौ हमारी दंडवत है।। २।।
shabdārthaḥ– ahit=būrun karanār. adhyātam=ātma-anubhav. mahātam=ghor
_________________________________________________________________
आसंसारविरोधिसंवरजयैकान्तावलिप्तास्रव–
न्यक्कारात्प्रतिलब्धनित्यविजयं सम्पादयत्संवरम्।
व्यावृत्तं पररूपतो नियमितं सम्यक्स्वरूपे स्फुर–
ज्ज्योतिश्चिन्मयमुज्ज्वलं निजरसप्राग्भारमुज्जृन्म्भते।। १।।

Page 122 of 444
PDF/HTML Page 149 of 471
single page version

background image
122 samayasār nāṭak
andhakār. akhaṇḍ=pūrṇa. aṇḍavat=aṇḍākār. visatār=phelāvo. gilivekaun=gaḷī javāne
māṭe. brahamaṇḍ (brahmāṇḍ)=traṇ lok. vikās=ajavāḷun. alipta=alag. ākās-
khaṇḍ=ākāshano pradesh. bhān (bhānu)=sūrya. ruchi-rekh=kiraṇarekhā, prakāsh.
daṇḍavat=pramāṇ.
arthaḥ– je ātmāno ghātak chhe ane ātma-anubhavathī rahit chhe evo
āsravarūp mahā andhakār akhaṇḍ īṇḍānī jem jagatanā badhā jīvone gherī rahel chhe.
teno nāsh karavāne māṭe traṇ lokamān phelātā sūrya jevo jeno prakāsh chhe ane jemān
sarva padārtho pratibimbit thāy chhe ane pote te badhā padārthonā ākārarūp thāy chhe*,
topaṇ ākāshanā pradeshanī jem temanāthī alipta rahe chhe, te gnānarūpī sūrya shuddha
samvaranā veshamān chhe, tenā prakāshane amārā praṇām chhe. 2.
bhedavignānanun mahattva (savaiyā ekatrīsā)
सुद्ध सुछंद अभेद अबाधित,
भेद–विग्यान सुतीछन आरा।
अंतरभेद सुभाव विभाऊ,
करै जड़–चेतनरूप दुफारा।।
सो जिन्हके उरमैं उपज्यौ,
न रुचै तिन्हकौं परसंग–सहारा।
आतमकौ अनुभौ करि ते,
हरखैं परखैं परमातम–धारा।। ३।।
shabdārthaḥ– suddha (shuddha)=nirvikār. suchhand (svachchhand)=svatantra. abhed=bhed
rahit-ek. abādhit=bādhā rahit. sutīchhan (sutīkṣhṇa)=atishay tīkṣhṇa.
ārā=karavat. duphārā=bebhāg.
_________________________________________________________________
* ‘gnāyak gneyākār’ athavā ‘gneyākār gnānanī pariṇati’ e vyavahār-vachan chhe.
चैद्रूप्यं जडरूपतां च दधतोः कृत्वा विभागं द्वयो–
रन्तर्दारुणदारुणेन परितो ज्ञानस्य रागस्य च।
भेदज्ञानमुदेत्ति निर्मलमिदं मोदध्वमध्यासिताः
शुद्धज्ञानघनौघमेकमधुना सन्तो द्वितीयच्युताः।। २।।

Page 123 of 444
PDF/HTML Page 150 of 471
single page version

background image
samvar dvār 123
arthaḥ– shuddha, svatantra, ekarūp, nirābādh, bhedavignānarūp tīkṣhṇa karavat andar
praveshīne svabhāv-vibhāv ane jaḍ-chetanane judā judā karī nākhe chhe. te
bhedavignān jemanā hr̥udayamān utpanna thayun chhe temane sharīr ādi par vastuno āshray
ruchato nathī, teo ātma-anubhav karīne prasanna thāy chhe ane paramātmānun svarūp
oḷakhe chhe.
bhāvārthaḥ– gnān parabhāvathī rahit chhe tethī shuddha chhe, nij-paranun svarūp
batāve chhe tethī svatantra chhe, emān koī par vastuno mel nathī tethī ek chhe, nay-
pramāṇanī emān bādhā nathī. tethī abādhit chhe. ā bhedavignānanī tīkṣhṇa karavat
jyāre andar pravesh kare chhe tyāre svabhāv-vibhāvanun pr̥uththakaraṇ karī nākhe chhe ane
jaḍ-chetanano bhed batāve chhe. tethī bhed-vignānīonī ruchi paradravyamānthī khasī jāy
chhe. teo dhan, parigrah, ādimān rahe topaṇ khūb ānandathī paramatattvanī parīkṣhā
karīne ātmik rasano ānand le chhe. 3.
samyakatvathī samyaggnān ane ātmasvarūpanī prāpti (savaiyā tevīsā)
जो कबहुं यह जीव पदारथ,
औसर पाइ मिथ्यात मिटावे।
सम्यक धार प्रबाह बहै गुन,
ज्ञान उदै मुख ऊरध धावै।।
तो अभिअंतर दर्वित भावित,
कर्मकलेस प्रवेस न पावै।
आतम साधि अध्यातमके पथ,
पूरन ह्वै परब्रह्म कहावै।। ४।।
shabdārthaḥ– kabahūn=koīvār. ausar (avasar)=moko. prabāh=vaheṇ. ūradh=
_________________________________________________________________
यदि कथमपि धारावाहिना बोधनेन
ध्रुवमुपलभमानः शुद्धमात्मानमास्ते।
तदयमुदयदात्माराममात्मानमात्मा
परपरिणतिरोधाच्छुद्धमेवाभ्युपैति।। ३।।

Page 124 of 444
PDF/HTML Page 151 of 471
single page version

background image
124 samayasār nāṭak
ūñche. dhāvai=doḍe. abhiantar=(abhyantar)=antaraṅgamān. darvitakarma=gnānāvaraṇīy
ādi dravyakarma. bhāvit karma=rāg-dveṣh-moh ādi bhāvakarma. kalesh=duḥkh.
praves=pahoñch. path=mārga. pūran=pūrṇa. parabrahma=paramātmā.
arthaḥ– jyāre koī vār ā jīvapadārtha avasar pāmīne mithyātvano nāsh
kare chhe ane samyakatva jaḷanā pravāhamān vahīne gnānaguṇanā prakāshamān ūñche chaḍhe chhe
tyāre tenā antaraṅgamān dravyakarma ane bhāvakarmanun duḥkh kāī asar karatun nathī. te
ātmashuddhinā sādhan evā anubhavanā mārgamān lāgīne paripūrṇa avasthāne prāpta
thāy chhe. tene ja paramātmā kahe chhe.
bhāvārthaḥ– anant sansāramān paribhramaṇ karato jīv koīvār kāḷalabdhi,
darshanamohanīyano anuday ane guru-upadesh ādino avasar pāmīne tattvashraddhān kare
chhe tyāre dravyakarmo athavā bhāvakarmonī shakti shithil thaī jāy chhe ane anubhavanā
abhyāsathī unnati karatān karatān karmabandhanathī mukta thaīne ūrdhvagaman kare chhe arthāt
siddhagatine pāme chhe. 4.
samyagdraṣhṭino mahimā (savaiyā tevīsā)
भेदि मिथ्यात सु वेदि महारस,
भेद–विज्ञान कला जिन्ह पाई।
जो अपनी महिमा अवधारत,
त्याग करैं उरसौंज पराई।
उद्धत रीति फुरी जिन्हके घट,
होत निरंतर जोति सवाई।
ते मतिमान सुवर्न समान,
लगै तिन्हकौं न सुभासुभ काई।। ५।।
_________________________________________________________________
निजमहिमरतानां भेदविज्ञानशक्त्या
भवति नियतमेेषां शुद्धतत्त्वोपलम्भः।
अचलितमखिलान्यद्रव्यदूरेस्थितानां
भवति सति च तस्मिन्नक्षयः कर्ममोक्षः।। ४।।

Page 125 of 444
PDF/HTML Page 152 of 471
single page version

background image
samvar dvār 12p
shabdārthaḥ– bhedi=naṣhṭa karīne. vedi=jāṇīne. mahāras=ātmānubhavanun amr̥ut
avadhārat=grahaṇ karato. uddhat=chaḍhatī. phurī (skurit)=pragaṭ. suvarna=sonun.
kāī=maḷ.
arthaḥ– jemaṇe mithyātvano vināsh karīne ane samyakatvano amr̥ut ras
chākhīne gnānajyoti pragaṭ karī chhe, potānā nijaguṇ-darshan. gnān, chāritra grahaṇ
karyā chhe, hr̥udayamānthī paradravyonī mamatā chhoḍī dīdhī chhe ane deshavrat, mahāvratādi ūñchī
kriyāonun grahaṇ karīne gnānajyotinī savāī vr̥uddhi karī chhe, te vidvāno suvarṇa
samān chhe; temane shubhāshubh karmamaḷ lāgato nathī. pa.
bhedagnān, samvar–nirjarā ane mokṣhanun kāraṇ chhe. (aḍilla chhand)
भेदग्यान संवर–निदान निरदोष है।
संवरसौं निरजरा, अनुक्रम मोषहै।।
भेदग्यान सिवमूल, जगतमहि मानिये।
जदपि हेय है तदपि, उपादेय जानिये।। ६।।
shabdārthaḥ– nidān=kāraṇ. niradoṣh=shuddha. nirajarā=karmonun ekadesh kharavuen
anukram=krame krame. siv=mokṣha. mūl=mūḷiyun. hey=chhoḍavā yogya. upādey=grahaṇ
karavā yogya.
arthaḥ– lokamān bhedavignān nirdoṣh chhe, samvaranun kāraṇ chhe; samvar nirjarānun
kāraṇ chhe ane nirjarā mokṣhanun kāraṇ chhe. tethī unnatinā kramamān bhedavignān ja
paramparāe mokṣhanun kāraṇ chhe. joke te tyājya chhe topaṇ upādey chhe.
bhāvārthaḥ– bhedavignān ātmānun nijasvarūp nathī tethī mokṣhanun paramparā kāraṇ
chhe, mūḷ kāraṇ nathī. parantu tenā vinā mokṣhanā asal kāraṇ samyakatva, samvar,
nirjarā thatān nathī tethī pratham avasthāmān upādey chhe ane kārya thatān kāraṇ-kalāp
prapañch ja hoy chhe tethī shuddha ātmasvarūpanī prāpti thatān hey chhe. 6.
_________________________________________________________________
सम्पद्यते संवर एव साक्षाच्छुद्धात्मतत्त्वस्य किलोपलम्भात्।
स भेदविज्ञानत एव तस्मात्तद्भेदविज्ञानमतीव भाव्यम्।। ५।।

Page 126 of 444
PDF/HTML Page 153 of 471
single page version

background image
126 samayasār nāṭak
ātmasvarūpanī prāpti thatān bhedagnān hey chhe (doharo)
भेदग्यान तबलौं भलौ, जबलौं मुकति न होइ।
परम जोति परगट जहां, तहां न विकलप कोइ।। ७।।
shabdārthaḥ– tabalau= tyān sudhī. bhalau=sārun. param joti=utkr̥uṣhṭa gnān. paragaṭ
(pragaṭ)=prakāshit.
arthaḥ– bhedavignān tyān sudhī ja prashansanīy chhe jyān sudhī mokṣha arthāt
shuddhasvarūpanī prāpti na thāy ane jyān gnānanī utkr̥uṣhṭa jyoti prakāshamān chhe tyān
koī paṇ vikalpa nathī. (bhedavignān to raheshe ja kevī rīte?) 7.
bhedagnān paramparā mokṣhanun kāraṇ chhe. (chopāī)
भेदज्ञान संवर जिन्ह पायौ।
सो चेतन सिवरूप कहायौ।।
भेदग्यान जिन्हके घट नांही।
ते जड़ जीव बंधैं घट मांही।। ८।।
shabdārthaḥ– chetan=ātmā. sivarūp=mokṣharūp. ghaṭ=hr̥uday.
arthaḥ– je jīvoe bhedavignānarūp samvar prāpta karyo chhe teo mokṣharūp ja
kahevāy chhe, ane jenā hr̥udayamān bhedavignān nathī te mūrkha jīvo sharīr ādithī bandhāy
chhe. 8.
bhedagnānathī ātmā ujjavaḷ thāy chhe. (doharā)
भेदग्यान साबू भयौ, समरस निरमल नीर।
धोबी अंतर आतमा, धोवै निजगुन चीर।। ९।।
shabdārthaḥ– samaras=samatābhāv. nīr=pāṇī. antar ātamā=samyagdraṣhṭi.
chīr=kapaḍān.
_________________________________________________________________
भावयेद्भेदविज्ञानमिदमच्छिन्नधारया।
तावद्यावत्पराच्च्युत्वा ज्ञानं ज्ञाने प्रतिष्ठते।। ६।।
भेदविज्ञानतः सिद्धाः सिद्धा ये किल केचन।
अस्येवाभावतो बद्धा बद्धा ये किलकेचन।। ७।।

Page 127 of 444
PDF/HTML Page 154 of 471
single page version

background image
samvar dvār 127
arthaḥ– samyagdraṣhṭirūp dhobī, bhedavignānarūp sābu ane samatārūp nirmaḷ
jaḷathī ātmaguṇarūp vastrane sāph kare chhe. 9.
bhedavignānanī kriyāmān draṣhṭānt (savaiyā ekatrīsā)
जैसे रजसोधा रज सोधिकैं दरब काढ़ै,
पावक कनक काढ़ि दाहत उपलकौं।
पंकके गरभमैं ज्यौं डारिये कतक फल,
नीर करैउज्जल नितारि डारै मलकौं।।
दधिकौ मथैया मथि काढ़ै जैसे माखनकौं
राजहंस जैसैं दूध पीवै त्यागि जलकौं।
तैसैं ग्यानवंत भेदग्यानकी सकति साधि,
वेदै निजसंपति उछेदै पर–दलकौं।। १०।।
shabdārthaḥ– raj=dhūḷ. drarab (dravya)=sonun, chāndī. pāvak=agni. kanak =sonun.
dāhat=bāḷe chhe. upal=patthar. paṅk=kādav. garabh=andar. katak phal=nirmaḷī.
vedai=anubhav kare. uchhedai (uchchhedai)=tyāg kare. par-dal=ātmā sivāy nā bījā
padārtho.
arthaḥ– jevī rīte dhūḷadhoyo dhūḷ shodhīne sonun-chāndī grahaṇ kare chhe, agni
dhātune gāḷīne sonun judun paḍe chhe, kādavamān nirmaḷī nākhavāthī te pāṇīne sāph karīne
mel dūr karī de chhe, dahīnnun manthan karanār dahīn mathīne mākhaṇ kāḍhī le chhe, hans dūdh
pī le chhe ane pāṇī chhoḍī de chhe; tevī ja rīte gnānīo bhedavignānanā baḷathī
ātma-sampadā grahaṇ kare chhe ane rāg-dveṣh ādi athavā pudgalādi
_________________________________________________________________
भेदज्ञानोच्छलनकलनाच्छुद्धतत्त्वोपलम्भा–
द्रागग्रामप्रलयकरणात्कर्म्मणां संवरेण।
बिभ्रत्तोषं परमममलालोकमम्लानमेकं
ज्ञानं ज्ञाने नियतमुदितं शाश्चतोद्योतमेतत्।। ८।।
इति संबराधिकारः।। ६।।

Page 128 of 444
PDF/HTML Page 155 of 471
single page version

background image
128 samayasār nāṭak
parapadārthone tyāgī de chhe. 10.
mokṣhanun mūḷ bhedavignān chhe. (chhappā chhand)
प्रगटि भेदविग्यान, आपगुन परगुन जानै।
पर परनति परित्याग,सुद्ध अनुभौ थिति ठानै।।
करि अनुभौ अभ्यास, सहज संवर परगासै।
आस्रव द्वार निरोधि, करमघन–तिमिर विनासै।।
छय करि विभाव समभाव भजि,
निरविकलप निज पद गहै।
निर्मल विसुद्धि सासुत सुथिर
परम अतींद्रिय सुखलहै।। ११।।
shabdārthaḥ– parityāg=chhoḍīne. thiti ṭhānai=sthir kare. paragāsai
(prakāshai)=pragaṭ kare. nirodhi=rokīne. timir=andhakār. samabhāv=samatābhāv.
bhaji=grahaṇ karīne. sāsut (shāshvat)=svayansiddha. suthir=achaḷ. atīndriy=je
īndriy-gochar na hoy te.
arthaḥ– bhedavignān ātmānā ane paradravyonā guṇone spaṣhṭa jāṇe chhe,
paradravyomānthī potāpaṇun chhoḍīne shuddha anubhavamān sthir thāy chhe ane teno abhyās
karīne samvarane pragaṭ kare chhe, āsravadvārano nigrah karīne karmajanit mahā andhakār
naṣhṭa kare chhe, rāg-dveṣh ādi vibhāv chhoḍīne samatābhāv grahe chhe ane vikalparahit
potānun pad prāpta kare chhe tathā nirmaḷ, shuddha, anant, achaḷ ane param atīndriy
sukh prāpta kare chhe. 11.

Page 129 of 444
PDF/HTML Page 156 of 471
single page version

background image
samvar dvār 129
chhaṭhṭhā adhikārano sār
pūrva adhikāramān kahetā āvyā chhīe ke mithyātva ja āsrav chhe, tethī
āsravano nirodh arthāt samyakatva te samvar chhe. ā samvar nirjarānun ane anukrame
mokṣhanun kāraṇ chhe. jyāre ātmā svayambuddhithī athavā shrīgurunā upadesh ādithī
ātmā-anātmānun bhedavignān athavā svabhāv-vibhāvanī oḷakhāṇ kare chhe tyāre
samyagdarshanaguṇ pragaṭ thāy chhe. svane sva ane parane par jāṇavun enun ja nām
bhedavignān chhe, ene ja sva- parano vivek kahe chhe. ‘tāsu gnānakau kāran sva-par
vivek bakhānau’ arthāt bhedavignān samyagdarshananun kāraṇ chhe. jevī rīte kapaḍān sāph
karavāmān sābu sahāyak bane chhe tevī ja rīte samyagdarshananī utpattimān bhedavignān
sahāyak thāy chhe ane jyāre kapaḍān sāph thaī jāy tyāre sābunun kāī kām rahetun
nathī ane sābu hoy to ek bhār ja lāge chhe; tevī ja rīte samyagdarshan thayā
pachhī jyāre sva-paranā vikalpanī āvashyakatā nathī rahetī tyāre bhedavignān hey ja
hoy chhe. bhāv e chhe ke bhedavignān pratham avasthāmān upādey chhe ane samyagdarshan
nirmaḷ thayā pachhī tenun kāī kām nathī, hey chhe. bhedavignān joke hey chhe topaṇ
samyagdarshananī prāptinun kāraṇ hovāthī upādey chhe, tethī svaguṇ ane paraguṇanī
oḷakhāṇ karīne par-pariṇatithī virakta thavun joīe ane shuddha anubhavano
abhyās karīne samatābhāv grahaṇ karavo joīe.

Page 130 of 444
PDF/HTML Page 157 of 471
single page version

background image

nirjarā dvār
(7)
pratignā (doharā)
वरनी संवरकी दसा, जथा जुगति परवांन।
मुकति वितरनी निरजरा, सुनहु भविक धरि कान।। १।।
shabdārthaḥ– jathā jugati paravānn=jevun āgamamān kahyun chhe tevun.
vitaranī=āpanārī.
arthaḥ– jevun āgamamān samvaranun kathan chhe tevun varṇan karyun. he bhavyo! have mokṣha
āpanār nirjarānun kathan kān daīne sāmbhaḷo. 1.
maṅgaḷācharaṇ (chopāī)
जो संवरपद पाइ अनंदै।
सो पूरवकृत कर्म निकंदै।।
जो अफंद ह्वै बहुरि न फंदै।
सो निरजरा बनारसि बंदै।। २।।
shabdārthaḥ– anandai=prasanna thāy. nikandai=naṣhṭa kare. bahuri=vaḷī. phande=guñchavāy.
arthaḥ– je samvaranī avasthā prāpta karīne ānand kare chhe, je pūrve bāndhelān
karmono nāsh kare chhe, je karmanī jāḷamānthī chhūṭīne pharī phasāto nathī, te nirjarābhāvane
paṇḍit banārasīdāsajī namaskār kare chhe. 2.
_________________________________________________________________
रागाद्यास्रवरोधतो निजधुरां धृत्वा परः संवरः
कर्मागामि समस्तमेव भरतो दूरान्निरुन्धन्, स्थितः।
प्राग्बद्धं तु तदेव दग्धुमधुना व्याजृम्भते निर्जरा
ज्ञानज्योतिरपावृतं न हि यतोरागादिभिर्मूर्च्छति।। १।।

Page 131 of 444
PDF/HTML Page 158 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 131
gnān–vairāgyanā baḷathī shubhāshubh kriyāothī paṇ bandh thato nathī.
(doharā)
महिमा सम्यकज्ञानकी, अरु विरागबल जोइ।
क्रिया करत फल भुंजतैं, करम बंध नहि होइ।। ३।।
shabdārthaḥ– mahimā=prabhāv. aru=ane. bhuñjatain=bhogavatā.
arthaḥ– samyaggnānanā prabhāvathī ane vairāgyanā baḷathī shubhāshubh kriyā karavā
chhatān ane tenun phaḷ bhogavavā chhatān paṇ karmabandh thato nathī. 3.
bhog bhogavavā chhatān paṇ gnānīone karmakālimā lāgatī nathī.
(savaiyā ekatrīsā)
जैसैं भूप कौतुक सरूप करै नीच कर्म,
कौतुकी कहावै तासौं कौन कहै रंकहै।
जैसैं विभचारिनी विचारै विभचार वाकौ,
जारहीसौं प्रेम भरतासौं चित्त बंकहै।।
जैसैं धाइ बालक चुँघाइ करै लालिपालि,
जानै ताहि औरकौ जदपि वाकै अंक है।
तैसैं ग्यानवंत नाना भांति करतूति ठानै,
किरियाकौं भिन्न मानैयाते निकलंक है।। ४।।
shabdārthaḥ– bhūp=rājā. kautuk=khel. nīch karma=halakun kām. raṅk=kaṅgāl.
vākau=tenun. jār (yār) mitra. bharatā =pati. baṅk=vimukh. chuṅghāī=pivaḍāvīne.
lālipāli=lālanapālan. aṅk=god. nikalaṅk=nirdoṣh.
arthaḥ– jevī rīte rājā khelarūp halakun kām*kare to paṇ te khelāḍī puruṣh
kahevāy chhe, tene koī garīb nathī kahetun athavā jevī rīte vyabhichāriṇī strī
_________________________________________________________________
* gadheḍā upar chaḍhavun vagere.
तज्ज्ञानस्यैव सामर्थ्यंविरागस्यैव वा किल।
यत्कोऽपि कर्मभिः कर्म भुञ्जानोऽपि न बध्यते।। २।।

Page 132 of 444
PDF/HTML Page 159 of 471
single page version

background image
132 samayasār nāṭak
patinī pāse rahe topaṇ tenun chitta yāramān ja rahe chhe-pati upar prem raheto nathī
athavā jevī rīte dhāv bāḷakane dūdh pīvaḍāve, lālan-pālan kare, ane godamān le
chhe topaṇ tene bījāno jāṇe chhe, tevī ja rīte gnānī jīv udayanī preraṇāthī*
jātajātanī shubhāshubh kriyā kare chhe parantu te kriyāne ātmasvabhāvathī bhinna
karmajanit māne chhe, tethī samyaggnānī jīvane karmakālimā lāgatī nathī. 4. vaḷī,
जैसैं निसि वासर कमल रहै पंकहीमैं,
पंकज कहावै पै न वाकै ढिग पंकहै।
जैसैं मंत्रवादी विषधरसौं गहावै गात,
मंत्रकी सकति वाकै विना–विष डंक है।।
जैसैं जीभ गहै चिकनाई रहै रूखे अंग,
पानीमैं कनक जैसैं काईसौंअटंकहै।
तैसैं ग्यानवंत नानभांति करतूति ठानै,
किरियाकौ भिन्न मानै यातै निकलंकहै।। ५।।
shabdārthaḥ– nisi (nishi)=rātri. vāsar=divas. paṅk=kādav. paṅkaj=kamaḷ.
viṣhadhar=sāp. gāt=sharīr. kāī= kāṭ.aṭaṅk=rahit.
arthaḥ– jem kamaḷ kādavamān utpanna thāy chhe ane rāt-divas kādavamān rahe chhe
parantu tenā upar kādav choṇṭato nathī athavā jem mantravādī potānā sharīr upar sāp
dvārā ḍaṅkh devaḍāve chhe paṇ mantranī shaktithī tenā upar viṣh chaḍatun nathī athavā jem
jībh chīkaṇā padārtha khāy chhe paṇ chīkaṇī thatī nathī, lūkhī rahe chhe athavā jem
sonun pāṇīmān paḍayun rahe topaṇ tenā par kāṭ lāgato nathī; tevī ja rīte gnānī
jīv udayanī preraṇāthī jātajātanī shubhāshubh kriyāo kare chhe. parantu tene
ātmasvabhāvathī bhinna karmajanit māne chhe tethī samyaggnānī jīvane karmakālimā
lāgatī nathī. pa.
_________________________________________________________________
* gr̥uhavāsī tīrthaṅkar, bharat chakravartī, rājā shreṇik vagerenī jem.

Page 133 of 444
PDF/HTML Page 160 of 471
single page version

background image
nirjarā dvār 133
vairāgyashaktinun varṇan (soraṭhā)
पूर्व उदै सनबंध, विषै भोगवै समकिती।
करै न नूतन बन्ध, महिमा ग्यान विरागकी।। ६।।
arthaḥ– samyagdraṣhṭi jīv pūrve bāndhelā karmonā udayathī viṣhay ādi bhogave chhe
paṇ karmabandh thato nathī, e gnān ane vairāgyano prabhāv chhe. 6.
gnān–vairāgyathī mokṣhanī prāpti chhe. (savaiyā ekatrīsā)
सम्यकवंत सदा उर अंतर,
ग्यान विराग उभै गुन धारै।।
जासु प्रभाव लखै निज लच्छन,
जीव अजीव दसा निखारै।।
आतमकौ अनुभौ करि ह्वै थिर,
आप तरै अर औरनि तारै।
साधि सुदर्व लहै सिव सर्म,
सु कर्म–उपाधि विथा वमि डारै।। ७।।
shabdārthaḥ– ur=hr̥uday. prabhāv=pratāpathī. niravārai=nirṇay kare.
aurani=bījāone. sudravya (svadravya)=ātmatattva. sarma(sharma)=ānand.
upādhi=dvandva-phand. vyathā=kaṣhṭa. vami ḍārai=kāḍhī nākhe chhe.
arthaḥ– samyagdraṣhṭi jīv sadaiv antaḥkaraṇamān gnān ane vairāgya banne guṇ
dhāraṇ kare chhe jenā pratāpathī nij ātmasvarūpane dekhe chhe ane jīv-ajīv tattvono
_________________________________________________________________
नाश्नुते विषयसेवनेऽपि यत्स्वं फलं विषयसेवनस्य ना।
ज्ञानवैभवविरागताबलात्सेवकोऽपि तदसावसेवकः।। ३।।
सम्यग्द्रष्टेर्भवति नियतं ज्ञानवैराग्यशक्तिः
स्वं वस्तुत्वं कलयितुमयं स्वान्यरूपाप्तिमुक्त्या।
यस्माज्ज्ञात्वा व्यतिकरमिदं तत्त्वतः स्वं परं च
स्वस्मिन्नास्ते विरमति परात्सर्वतो रागयोगात्।। ४।।