Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 4-32.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 24

 

Page 174 of 444
PDF/HTML Page 201 of 471
single page version

background image
174 samayasār nāṭak
karmabandhanun kāraṇ ashuddha upayog chhe. (savaiyā ekatrīsā)
कर्मजाल–वर्गनासौं जगमैं न बंधै जीव,
बंधै न कदापि मन–वच–काय–जोगसौं।
चेतन अचेतनकी हिंसासौं न बंधै जीव,
बंधै न अलख पंच–विषै–विष–रोगसौं।।
कर्मसौं अबंध सिद्ध जोगसौं अबंध जिन,
हिंसासौं अबंध साधु ग्याता विषै–भोगसौं।
इत्यादिक वस्तुके मिलापसौं न बंधै जीव,
बंधै एक रागादि असुद्ध उपयोगसौं।। ४।।
shabdārthaḥ– varganā= karmaparamāṇuonā samūhane vargaṇā kahe chhe. kadāpi= kadī
paṇ. alakh= ātmā. pañch viṣhai=pāñch indriyonā viṣhay-bhog. asuddha
upayog=jīvanī shubhāshubh pariṇati.
arthaḥ– jīvane bandhanun kāraṇ na to kārmāṇ vargaṇā chhe, na man-vachan-kāyānā
yog chhe, na chetan-achetananī hinsā chhe ane na īndriyonā viṣhayo chhe, kevaḷ rāg
ādi ashuddha upayog bandhanun kāraṇ chhe. kemake kārmāṇ vargaṇā rahevā chhatān paṇ siddha
bhagavān abandh rahe chhe, yog hovā chhatān paṇ arahant bhagavān abandh rahe chhe,
hinsā
* thaī javā chhatān paṇ muni mahārāj abandh rahe chhe ane
_________________________________________________________________
* manoyog be-satya manoyog, anubhay manoyog. vachanayog be-satya vachanayog, anubhay
vachanayog. kāyayog traṇ-audārik kāyayog, audārik mishra kāyayog ane kārmāṇ kāyayog-
evā sāt yog sayogī jinarājane hoy chhe.
* tras sthāvar hinsānā tyāgī mahāvratī muni īryāsamitipūrvak vihār kare chhe ane akasmāt koī
jīv temanā pag nīche āvī paḍe tathā marī jāy to pramattayog na hovāthī temane hinsāno bandh
thato nathī.
न कर्मबहुलं जगन्न चलनात्मकं कर्म वा
न नैककरणानि वा न चिदचिद्वधो बन्धकृतः।
यदैक्यमुपयोगभूः समुपयाति रागादिभिः
स एव किल केवलं भवतिबन्धहेतुर्नृणाम्।। २।।

Page 175 of 444
PDF/HTML Page 202 of 471
single page version

background image
bandh dvār 17p
pāñch īndriyonā bhog bhogavavā chhatān paṇ samyagdraṣhṭi jīv abandh rahe chhe.
bhāvārthaḥ– kārmāṇavargaṇā, yog, hinsā, īndriy-viṣhayabhog-e bandhanā kāraṇ
kahevāy chhe parantu siddhālayamān anantānant kārmāṇ pudgalavargaṇāo bharelī chhe, te
rāgādi vinā siddha bhagavān sāthe bandhātī nathī; teramā guṇasthānavartī arihant
bhagavānane man-vachan-kāyānā yog rahe chhe parantu rāg-dveṣh ādi thatān nathī tethī
temane karmabandh thato nathī; mahāvratī sādhuothī abuddhipūrvak hinsā thayā kare chhe parantu
rāg-dveṣh na hovāthī temane bandh nathī, avratī samyagdraṣhṭi jīv pañchendriyanā viṣhayo
bhogave chhe paṇ tallīnatā na hovāthī temane nirjarā ja thāy chhe, tethī spaṣhṭa chhe ke
kārmāṇavargaṇāo yog, hinsā ane sānsārik viṣhay bandhanā kāraṇ nathī; kevaḷ
ashuddha upayogathī ja bandh thāy chhe. 4.
vaḷī–
कर्मजाल–वर्गनाकौ वास लोकाकासमांहि,
मन–वच–कायकौ निवास गति आउमैं।
चेतन अचेतनकी हिंसा वसै पुग्गलमैं,
विषैभोग वरतै उदैके उरझाउमैं।।
रागादिक सुद्धता असुद्धता है अलखकी,
यहै उपादान हेतु बंधके बढ़ाउमैं।
याहीतैं विचच्छन अबंध कह्यौ तिहूं काल,
राग दोष मोह नाहीं सम्यक सुभाउमैं।। ५।।
shabdārthaḥ– lokākās=jeṭalā ākāshamān jīv, pudgal, dharma, adharma ane
kāḷ-e pāñch dravyo prāpta thāy chhe te. upādān hetu = je svayam kārya kare. vichachchhan
=samyagdraṣhṭi. tihūn kāl= bhūt, bhaviṣhya, vartamān.
_________________________________________________________________
लोकः कर्म ततोऽस्तु सोऽस्तु च परिस्पन्दात्मकं कर्म तत्
तान्यस्मिन्करणानि सन्तु चिदचिद्व्यापादनं चास्तु तत्।
रागादीनुपयोगभूमिमनयन् ज्ञानं भवेत् केवलं
बन्धं नैव कुतोऽप्युपैत्ययमहो सम्यग्द्रगात्मा ध्रुवम्।। ३।।

Page 176 of 444
PDF/HTML Page 203 of 471
single page version

background image
176 samayasār nāṭak
arthaḥ– kārmāṇavargaṇāo lokākāshamān rahe chhe, man-vachan-kāyānā yogonī
sthiti gati ane āyuṣhyamān rahe chhe, chetan-achetananī hinsānun astitva pudgalamān
chhe, īndriyonā viṣhay-bhog udayanī preraṇāthī thāy chhe; tethī vargaṇā, yog, hinsā
ane bhog-ā chāreno sadbhāv pudgal sattāmān chhe- ātmānī sattāmān nathī, tethī
e jīvane karmabandhanā kāraṇ nathī ane rāg-dveṣh-moh jīvanā svarūpane bhūlāvī de chhe
tethī bandhanī paramparāmān ashuddha upayog ja antaraṅg kāraṇ chhe, samyaktvabhāvamān
rāg-dveṣh-moh hotā nathī tethī samyaggnānīne sadā bandharahit kahyā chhe. pa.
joke gnānī abandh chhe topaṇ puruṣhārtha kare chhe. (savaiyā ekatrīsā)
कर्मजालजोग हिंसा–भोगसौं न बंधै पै,
तथापि ग्याता उद्दिमी बखान्यौ जिन बैनमैं।
ग्यानदिष्टि देत विषै–भोगनिसौं हेत दोऊ
क्रिया एक खेत यौं तौं बनै नांहि जैनमैं।।
उदै–बल उद्दिम गहै पै फलकौं न चहै,
निरदै दसा न होइ हिरदैके नैनमैं।
आलस निरुद्दिमकी भूमिका मिथ्यात मांहि,
जहां न संभारै जीव मोह नींद सैनमैं।। ६।।
shabdārthaḥ– uddimī= puruṣhārthī. bakhānyau=kahyo. bain= vachan. niradai=kaṭhor. na
sambhārai (na samhālai) = asāvadhān rahe. sain (shayan)= nidrā.
arthaḥ– svarūpanī sambhāḷ ane bhogono prem - e banne vāto ek sāthe ja
jainadharmamān hoī shake nahi, tethī joke samyaggnānanī vargaṇā, yog, hinsā ane
bhogothī abandh chhe topaṇ tene puruṣhārtha karavāne māṭe jinarājanī āgnā chhe. teo
_________________________________________________________________
तथापि न निरर्गलं चरितुमिष्यते ज्ञानिनां
तदायतनमेव सा किल निरर्गलाव्यापृतिः।
अकामकृत्कर्म तन्मतमकारणं ज्ञानिनां
द्वयं न हि विरुध्यते किमु करोति जानाति च।। ४।।

Page 177 of 444
PDF/HTML Page 204 of 471
single page version

background image
bandh dvār 177
shakti pramāṇe puruṣhārtha kare chhe paṇ phaḷanī abhilāṣhā rākhatā nathī ane hr̥udayamān
sadā dayābhāv rākhe chhe, nirday hotā nathī. pramād ane puruṣhārthahīnatā to
mithyātvadashāmān ja hoy chhe jyān jīv mohanidrāthī achet rahe chhe, samyakatvabhāvamān
puruṣhārthahīnatā nathī. 6.
udayanī prabaḷatā (doharā)
जब जाकौ जैसौ उदै, तब सो है तिहि थान।
सकति मरोरै जीवकी, उदै
महा बलवान।। ७।।
shabdārthaḥ– jākau= jenā. thān=sthān. udai (uday)=karmano vipāk.
arthaḥ– jyāre je jīvano jevo uday hoy chhe tyāre te jīv tenī jem ja varte
chhe. karmano uday bahu ja prabaḷ hoy chhe te jīvanī shaktione kachaḍī nākhe chhe ane
tene potānā udayane anukūḷ pariṇamāve chhe. 7.
udayanī prabaḷatā par draṣhṭānt (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं गजराज परयौ कर्दमकै कुंडबीच,
उद्दिम अहूटै पै न छूटै दुख–दंदसौं।
जैसैं लोह–कंटककी कोरसौं उरइयौ मीन,
ऐंचत असाता लहै साता लहै संदसौं।।
जैसैं महाताप सिर वाहिसौं गरास्यौ नर,
तकै निज काज उठि सकै न सुछंदसौं।
तैसैं ग्यानवन्त सब जानै न बसाइ कछू,
बंध्यौ फिरै पूरब करम–फल–फंदसौं।। ८।।
shabdārthaḥ– gajarāj=hāthī. kardam=kīchaḍ. kaṇṭak=kāṇṭo. kor=aṇī.
urajhayo=phasāyelī. mīn = māchhalī. sandasaun = chhūṭavāthī.
arthaḥ– jevī rīte kādavanā khāḍāmān paḍelo hāthī anek prayatno karavā chhatān
paṇ duḥkhathī chhūṭato nathī, jevī rīte loḍhānā kāṇṭāmān phasāyelī māchhalī duḥkh pāme

Page 178 of 444
PDF/HTML Page 205 of 471
single page version

background image
178 samayasār nāṭak
chhe- nīkaḷī shakatī nathī, jem ākarā tāv ane māthānā shūḷamān paḍelo manuṣhya
potānun kārya karavā māṭe svatantratāthī ūṭhī shakato nathī, tevī ja rīte samyaggnānī
jīv jāṇe chhe badhun paṇ pūrvopārjit karmanī jāḷamān phasāyelo hovāthī tenun kāni vash
chālatun nathī arthāt vrat, sanyam ādinun grahaṇ karī shakatā nathī. 8.
mokṣhamārgamān agnānī jīv puruṣhārthahīn ane gnānī puruṣhārthī hoy chhe. (chopāī)
जे जिय मोह नींदमैं सोवैं।
ते आलसी निरुद्दिम होवैं।।
द्रिष्टि खोलि जे जगे प्रवीना।
तिनि आलस तजि उद्दिम कीना।। ९।।
arthaḥ– je jīv mithyātvanī nidrāmān sūī rahe chhe teo mokṣhamārgamān pramādī
athavā puruṣhārthahīn hoy chhe ane je vidvān gnānanetra ughāḍīne jāgr̥ut thayā chhe teo
pramād chhoḍīne mokṣhamārgamān puruṣhārtha kare chhe. 9.
gnānī ane agnānīnī pariṇati par draṣhṭānt (savaiyā ekatrīsā)
काच बांधै सिरसौं सुमनि बांधि पाइनिसौं,
जानै न गंवार कैसी मनि कैसौ काच है।
यौंही मूढ़ झूठमैं मगन झूठहीकौं दोरै,
झूठी बात मानै पै न जानै कहा साचहै।।
मनिकौं परखि जानैं जौंहरी जगत मांहि,
सचकी समुझि ग्यान लोचनकी जाचहै।
जहांको जु वासी सो तौ तहांकौ मरम जानै,
जाको जैसौ स्वांग ताकौ ताही रूप नाच है।। १०।।
shabdārthaḥ– sir=mastak. sumani=ratna. pāīnisaun= pagothī. parakhi =
parīkṣhā. lochan= netra. svāṅg=veṣh.
arthaḥ– jevī rīte vivekahīn manuṣhya māthāmān kāch ane pagamān ratna pahere

Page 179 of 444
PDF/HTML Page 206 of 471
single page version

background image
bandh dvār 179
chhe, te kāch ane ratnanun mūlya samajato nathī, tevī ja rīte mithyātvī jīv
atattvamān magna rahe chhe ane atattvane ja grahaṇ kare chhe, te sat-asatne jāṇato
nathī. sansāramān hīrānī parīkṣhā jhaverī ja jāṇe chhe, sāch-jūṭhanī oḷakhāṇ mātra
gnānadraṣhṭithī thāy chhe. je je avasthāmān rahevāvāḷo chhe te tene ja sārī jāṇe chhe ane
jenun jevun svarūp chhe te tevī ja pariṇati kare chhe, arthāt mithyādraṣhṭi jīv mithyātvane
ja grāhya samaje chhe ane tene apanāve chhe tathā samyakatvī samyakatvane grāhya jāṇe chhe
athavā tene apanāve chhe.
bhāvārthaḥ– jhaverī maṇinī parīkṣhā karī le chhe ane kāchane kāch jāṇīne tenī
kadar karato nathī, paṇ mūrkhāo kāchane hīro ane hīrāne kāch samajīne kāchanī kadar
ane hīrāno anādar kare chhe, tevī ja rīte samyadraṣhṭi ane mithyādraṣhṭinī hālat rahe
chhe arthāt mithyādraṣhṭi jīv atattvanun ja tattvashraddhān kare chhe ane samyagdraṣhṭi jīv
padārthanun yathārtha svarūp grahaṇ kare chhe.10.
jevī kriyā tevun phaḷ (doharā)
बंध बढ़ावै अंध ह्वै, ते आलसी अजान।
मुकति हेतु करनी करैं, ते नर उद्दिमवान।। ११।।
shabdārthaḥ– andh=vivekahīn. ālasī=pramādī. ajān (agnān) =agnānī.
uddimavān=puruṣhārthī.
arthaḥ– je vivekahīn thaīne karmanībandh-paramparā vadhāre chhe teo agnānī tathā
pramādī chhe ane je mokṣha prāpta karavāno prayatna kare chhe teo puruṣhārthī chhe. 11.
jyānsudhī gnān chhe tyānsudhī vairāgya chhe. (savaiyā ekatrīsā)
जबलग जीव सुद्धवस्तुकौं विचारै ध्यावै,
तबलग भौंगसौं उदासी सरवंग है।
_________________________________________________________________
जानाति यः स न करोति करोति यस्तु
जानात्ययं न खलु तत्किल कर्मरागः।
रागं त्वबोधमयमध्यवसायमाहु–
र्मिथ्याद्रशः स नियतं स च बन्धहेतुः।। ५।।

Page 180 of 444
PDF/HTML Page 207 of 471
single page version

background image
180 samayasār nāṭak
भोगमैं मगन तब ग्यानकी जगन नांहि,
भोग–अभिलाषकी दसा मिथ्यात अंग है।।
तातैं विषै–भोगमैं मगन सो मिथ्याती जीव,
भोगसौं उदास सो समकिती अभंगहै।
ऐसी जानि भोगसौं उदास ह्वै मुकति साधै,
यहै मनचंग तौ कठौती मांहि गंग है।। १२।।
shabdārthaḥ– udāsī=virakta. saravaṅg=taddan. jagan=uday. abhilāṣh=īchchhā.
mukit (mukati)= mokṣha. chaṅg (chaṅgā)=pavitra. kaṭhautī =katharoṭ.
arthaḥ– jyān sudhī jīvano vichār shuddha vastumān rame chhe tyān sudhī te bhogothī
sarvathā virakta rahe chhe ane jyāre bhogomān līn thāy chhe tyāre gnānano uday raheto
nathī kāraṇ ke bhogonī īchchhā agnānanun rūp chhe. tethī spaṣhṭa chhe ke je jīv bhogomān
magna rahe chhe te mithyātvī chhe ane je bhogothī virakta chhe te samyagdraṣhṭi chhe. em
jāṇīne bhogothī virakta thaīne mokṣhanun sādhan karo! jo man pavitra hoy to
katharoṭanā pāṇīmān nāhavun te ja gaṅgā-snān samān chhe ane jo man mithyātva,
viṣhayakaṣhāy ādithī malin chhe to gaṅgā ādi karoḍo tīrthonā snānathī paṇ
ātmāmān pavitratā āvatī nathī. 12.
chār puruṣhārtha (doharā)
धरम अरथ अरु काम सिव, पुरुषारथ चतुरंग।
कुधी कलपना गहि रहै, सुधी गहै सरवंग।। १३।।
shabdārthaḥ– puruṣhārath= uttam padārtha. chaturaṅg=chār. kudhī=mūrkha. sudhī =gnānī.
saravaṅg (sarvāṅg)=pūrṇa.
arthaḥ– dharma, artha, kām ane mokṣha-e puruṣhārthanā chār aṅg chhe, durbuddhi jīv
temanun man phāve tem grahaṇ kare chhe ane samyagdraṣhṭi gnānī jīv sampūrṇa rīte vāstavik
rūpamān aṅgīkār kare chhe. 13.

Page 181 of 444
PDF/HTML Page 208 of 471
single page version

background image
bandh dvār 181
chār puruṣhārtha upar gnānī ane agnānīno vichār (savaiyā ekatrīsā)
कुलकौ आचार ताहि मूरख धरम कहै,
पंडित धरम कहै वस्तुकेसुभाउकौं।
खेहकौ खजानौं ताहि अग्यानी अरथ कहै,
ग्यानी कहै अरथ दरव–दरसाउकौं।।
दंपतिकौ भोग ताहि दुरबुद्धी काम कहै,
सुधी काम कहै अभिलाष चित चाउकौं।
इंद्रलोक थानकौं अजान लोग कहैं मोख,
सुधी मोख कहै एक बंधके अभाउकौं।। १४।।
shabdārthaḥ– kheh=māṭī. dampatī = strī-puruṣh. durabuddhi=mūrkha. sudhī =gnānī.
īndralok =svarga.
arthaḥ– agnānīo kuḷapaddhati -snān, chokā vagerene dharma kahe chhe ane paṇḍito
vastusvabhāvane dharma kahe chhe. agnānīo māṭīnā samūh evā sonā-chāndī ādine
dravya kahe chhe parantu gnānīo tattva-avalokanane dravya kahe chhe. agnānīo strī-puruṣhanā
viṣhay-bhogane kām kahe chhe, gnānī ātmānī nispr̥uhatāne kām kahe chhe. agnānīo
svargalokane vaikuṇṭh (mokṣha) kahe chhe paṇ gnānīo karmabandhananā nāshane mokṣha kahe chhe.
14.
ātmāmān ja chāre puruṣhārtha chhe. (savaiyā ekatrīsā)
धरमकौ साधन जु वस्तुकौ सुभाउ साधै,
अरथकौ साधन विलेछ दर्व षटमैं।
यहै काम–साधन जु संग्रहै निरासपद,
सहज सरूपमोख सुद्धता प्रगटमैं।।
अंतरकी द्रिष्टिसौं निरंतर विलोकै बुध,
धरम अरथ काम मोख निज घटमैं।

Page 182 of 444
PDF/HTML Page 209 of 471
single page version

background image
182 samayasār nāṭak
साधन आराधनकी सौंज रहै जाके संग,
भूल्यौ फिरै मूरख मिथ्यातकी अलटमैं।। १५।।
shabdārthaḥ– vilechh=bhinna bhinna grahaṇ karavun. saṅgrahai=grahaṇ kare.
nirāsapad=nispr̥uhatā. sauñj=sāmagrī. alaṭ=bhram.
arthaḥ– vastusvabhāvane yathārtha jāṇavun te dharma-puruṣhārthanī siddhi chhe, chha dravyonun
bhinna bhinna jāṇavun te artha - puruṣhārthanī sādhanā chhe, nispr̥uhatānun grahaṇ karavun te
kām-puruṣhārthanī siddhi chhe ane ātmasvarūpanī shuddhatā pragaṭ karavī te mokṣha-
puruṣhārthanī siddhi chhe. āvī rīte dharma, artha, kām ane mokṣha ā chāre puruṣhārthone
samyagdraṣhṭi jīv potānā hr̥udayamān sadā antardraṣhṭithī dekhe chhe ane mithyādraṣhṭi jīv
mithyātvanā bhramamān paḍīne chāre puruṣhārthonī sādhak ane ārādhak sāmagrī pāse
rahevā chhatān paṇ temane joto nathī ane bahār gotyā kare chhe. 1p.
vastunun satya svarūp ane mūrkhano vichār (savaiyā ekatrīsā)
तिहुं लोकमांहि तिहुं काल सब जीवनिकौ,
पूरव करम उदै आइ रस देतु है।
कोउ दीरधाउ धरै कोउ अलपाउ मरै,
कोउ दुखी कोउ सुखी कोउ समचेतु है।।
याहि मैं जिवायौ याहि मारौ याहि सुखी करौ,
याहि दुखी करौ ऐसे मूढ़ मानलेतु है।
याही अहंबुद्धिसौं न विनसैं भरम भूल,
यहै मिथ्या धरम करम–बंध–हेतु है।। १६।।
shabdārthaḥ– dīraghāu (dīrghāyu)=adhik ummar. alapāu (alpāyu)= nānī
ummar.
_________________________________________________________________
सर्वं सदैव नियतं भवति स्वकीय–
कर्मोदयान्मरणजीवितदुःखसौख्यम्।
अज्ञानमेतदिह यत्तु परः परस्य
कुर्यात्पुमान् मरणजीवितदुःखसौख्यम्।। ६।।

Page 183 of 444
PDF/HTML Page 210 of 471
single page version

background image
bandh dvār 183
jivāyau=jīvāḍayo. mūḍh=mithyādraṣhṭi. hetu=kāraṇ.
arthaḥ– traṇ lok ane traṇ kāḷamān jagatanā sarva jīvone pūrvaupārjit karma
udayamān āvīne phaḷ āpe chhe jethī koī adhik āyu meḷave chhe, koī nānī ummaramān
mare chhe, koī duḥkhī thāy chhe, koī sukhī thāy chhe ane koī sādhāraṇ sthitimān rahe
chhe. tyān mithyādraṣhṭi em mānavā lāge chhe ke men āne jīvāḍayo, āne māryo, āne
sukhī karyo, āne duḥkhī karyo chhe. ā ja ahambuddhithī agnānano paḍado dūr thato nathī
ane e ja mithyābhāv chhe je karmabandhanun kāraṇ chhe. 16.
vaḷī–
जहांलौं जगतके निवासी जीव जगतमैं,
सबै असहाइ कोऊ काहूकौ न धनीहै।
जैसी जैसी पूरव करम–सत्ता बांधी जिन,
तेसी उदैमैं अवस्था आइ बनी है।।
एतेपरि जो कोउ कहै कि मैं जिवाऊं मारूं,
इत्यादि अनेक विकलप बात घनीहै।
सो तौ अहंबुद्धिसौं विकल भयौ तिहूं काल,
डोलै निज आतम सकति तिन हनी है।। १७।।
shabdārthaḥ– asahāī=nirādhār. dhanī =rakṣhak. avasthā=hālat. ghanī=ghaṇī.
vikal=bechen. ḍolai=phare chhe. tihūṅkāl=sadaiv. hanī=nāsh karyo.
arthaḥ– jyān sudhī sansārī jīvone janma-maraṇarūp sansār chhe tyānsudhī teo
asahāy chhe-koī koīno rakṣhak nathī. jeṇe pūrve jevī karmasattā bāndhī chhe tenā udayamān
tenī tevī ja dashā thaī jāy chhe. ām hovā chhatān paṇ je koī kahe
_________________________________________________________________
अज्ञानमेतदधिगम्य परात्परस्य
पश्यन्ति ये मरणजीवितदुः खसौख्यम्।
कर्माण्यहंकृतिरसेन चिकीर्षवस्ते
मिथ्याद्रशो नियतमात्महनो भवन्ति।। ७।।

Page 184 of 444
PDF/HTML Page 211 of 471
single page version

background image
184 samayasār nāṭak
chhe ke hun pāḷun chhun, hun mārun chhun ītyādi anek prakāranī kalpanāo kare chhe tethī te ā
ja ahambuddhithī vyākuḷ thaīne sadā bhaṭakato phare chhe ane potānī ātmashaktino ghāt
kare chhe. 17.
uttam, madhyam, adham ane adhamādham jīvono svabhāv (savaiyā ekatrīsā)
उत्तम पुरुषकी दसा ज्यौं किसमिस दाख,
बाहिज अभिंतरविरागी मृदु अंग है।
मध्यम पुरुष नारिअरकीसी भांति लियैं,
बाहिज कठिन होय कोमल तरंग है।।
अधम पुरुष बदरीफल समान जाकैं,
बाहिरसैं दीसै नरमाई दिल संग है।
अधमसैं अधम पुरुष पूंगीफल सम,
अंतरंग बाहिज कठोर सरवंग है।। १८।।
shabdārthaḥ– abhintar=andar. badarīphal=bor. naramāī=komaḷatā. dil =hr̥uday.
saṅg=paththar. pūṅgīphal=sopārī.
arthaḥ– uttam manuṣhyano svabhāv antaramān ane bahāramān kisamis drākṣha jevo
komaḷ (dayāḷu) hoy chhe. madhyam puruṣhano svabhāv nāḷiyer samān bahāramān to
kaṭhor (abhimānī) ane andarathī komaḷ rahe chhe, adham puruṣhano svabhāv bor
jevo bahārathī komaḷ paṇ andarathī kaṭhor rahe chhe ane adhamādham puruṣhano svabhāv
sopārī jevo andar ane bahārathī sarvāṅge kaṭhor rahe chhe. 18.
uttam puruṣhano svabhāv (savaiyā ekatrīsā)
कीचसौ कनक जाकै नीचसौ नरेस पद,
मीचसी मिताई गरुवाई जाकै गारसी।
जहरसी जोग–जाति कहरसी करामाति,
हहरसी हौस पुदगल–छबिछारसी।।

Page 185 of 444
PDF/HTML Page 212 of 471
single page version

background image
bandh dvār 18p
जालसौ जग–विलास भालसौ भुवन वास,
कालसौ कुटुंब काज लोक–लाज लारसी।
सीठसौ सुजसु जानै बीठसौ वखत मानै,
ऐसी जाकी रीति ताहि वंदतबनारसी।। १९।।
shabdārthaḥ– mīch=mr̥utyu. mitāī=mitratā. garuvāī=moṭāī. gār
(gāl)=gāḷ. jog-jāti=yoganī kriyāo. kahar=duḥkh, hahar=anartha.
haus=havis, mahattvakāṅkṣhā. pudgal-chhavi=sharīranī kānti. chhār=bhasma. bhāl=bāṇ
uparanī loḍhānī aṇī. lār=moḍhānī lāḷ. sīṭh=nākano mel. bīṭh=viṣhṭhā. vakhat
= bhāgyoday.
arthaḥ– sonāne kādav samān, rājyapadane atyant tuchchha, lokonī maitrīne
mr̥utyu samān, prashansāne gāḷ samān, yoganī kriyāone jher samān, mantrādik
yuktione duḥkh samān, laukik unnatine anartha samān, sharīranī kāntine rākh
samān, sansāranī māyāne jañjāḷ samān, gharanā nivāsane bāṇanī aṇī samān,
kuṭumbanā kāmane kāḷ samān, lokalājane lāḷ samān, suyashane nākamān melasamān
ane bhāgyodayane viṣhṭā samān je jāṇe chhe, (te uttam puruṣh chhe) tene pt..
banārasīdāsajī namaskār kare chhe. 19.
bhāvārtha e chhe ke gnānī jīv sānsārik abhyudayane ek āpatti ja samaje chhe.
madhyam puruṣhano svabhāv (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं कोऊ सुभट सुभाइ ठग–मूर खाइ,
चेरा भयौ ठगनीके घरामैं रहतु है।
ठगौरी उतरि गइ तबै ताहि सुधि भई,
परयो परवस नाना संकट सहतुहै।।
तैसेही अनादिकौ मिथ्याती जीव जगतमैं,
डोलै आठौं जामविसराम न गहतु है।
ग्यान कला भासी भयौ अंतर उदासी पै,
तथापि उदै व्याधिसौं समाधि न लहतु है।। २०।।

Page 186 of 444
PDF/HTML Page 213 of 471
single page version

background image
186 samayasār nāṭak
shabdārthaḥ– mūr=mūḷiyun, jaḍībūṭṭī. cherā=chelo. jām=pahor. visarām=chen.
vyādhi=āpatti. samādhi=sthiratā.
arthaḥ– jevī rīte koī sajjanane koī ṭhag jaḍībūṭṭī khavaḍāvī de to te
manuṣhya ṭhagono dās banī jāy chhe ane te ṭhagonī āgnā pramāṇe chāle chhe. parantu
jyāre te buṭṭīnī asar maṭī jāy chhe ane tene bhān āve chhe tyāre ṭhagone bhalā
na jāṇato hovā chhatān paṇ temane ādhīn rahīne anek prakāranā kaṣhṭo sahan kare chhe.
tevī ja rīte anādikāḷano mithyādraṣhṭi jīv sansāramān hammeshā bhaṭakato phare chhe ane
chen pāmato nathī. parantu jyāre gnānajyotino vikās thāy chhe tyāre antaraṅgamān joke
viraktabhāv rahe chhe topaṇ karma-udayanī prabaḷatāne kāraṇe shānti meḷavato nathī.
(evo madhyam puruṣh chhe.) 20.
adham puruṣhano svabhāv (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं रंक पुरुषकै भायैं कानी कौड़ी धन,
उलुवाके भायैं जैसैं संझा ही विहानहै।
कूकरुके भायैं ज्यौं पिडोर जिरवानी मठा,
सूकरुके भायैं ज्यौं पुरीष पकवानहै।।
बायसके भायैं जैसैं नींबकी निंबोरी दाख,
बालकके भायैं दंत–कथा ज्यौं पुरान है।
हिंसकके भायैं जैसैं हिंसामैं धरम तैसैं,
मूरखके भायैं सुभबंध निरवान है।। २१।।
shabdārthaḥ– raṅk=garīb. bhāyain=priy lāge. kāī=phūṭelī. uluvā=ghuvaḍ.
vihān=savār. kūkaru=kūtaro. piḍor=ulaṭī. sūkaru=suvvar. purīṣh=viṣhṭā. vāyas =
kāgaḍo. dantakathā= laukik vārtā. niravān=mokṣha.
arthaḥ– jem garīb māṇasane ek phūṭelī koḍī paṇ sampatti samān priy lāge
chhe, ghuvaḍane sandhyā ja savār samān īṣhṭa lāge chhe, kūtarāne ulaṭī ja dahīn samān

Page 187 of 444
PDF/HTML Page 214 of 471
single page version

background image
bandh dvār 187
ruchikar hoy chhe, kāgaḍāne līmaḍānī līmboḷī drākṣha samān priy hoy chhe, bāḷakone
laukik vārtāo (gappā) ja shāstranī jem ruchikar lāge chhe, hinsak manuṣhyane
hinsāmān ja dharma dekhāy chhe, tevī ja rīte mūrkhane puṇyabandh ja mokṣha samān priy lāge
chhe. (evo adham puruṣh hoy chhe).21.
adhamādham puruṣhano svabhāv (savaiyā ekatrīsā)
कुंजरकौं देखि जैसैं रोस करि भूंसै स्वान,
रोस करै निर्धन विलोकिधनवंतकौं।
रैन के जगैय्याकौं विलोकि चोर रोस करै,
मिथ्यामतीरोस करै सुनत सिद्धंतकौं।
हंसकौं विलोकि जैसैं काग मन रोस करै,
अभिमानी रोस करै देखत महंतकौं।
सुकविकौं देखि ज्यौं कुकवि मन रोस करै,
त्यौं ही दुरजन रोस करै देखि संतकौं।। २२।।
shabdārthaḥ– kuñjar=hāthī. ros (roṣh)=gusso. svān=kūtaro. viloki=joīne.
kāg=kāgaḍo. durajan=adhamamān paṇ adham.
arthaḥ– jevī rīte kūtaro hāthīne joīne krodhit thaīne bhase chhe, dhanavān
māṇasane joīne nirdhan manuṣhya krodhit thāy chhe, rāte jāganārane joīne chor krodhit
thāy chhe, sāchun shāstra sāmbhaḷīne mithyātvī jīv krodhit thāy chhe, hansane joīne
kāgaḍo gusse thāy chhe, mahāpuruṣhane joīne ghamaṇḍī manuṣhya krodh kare chhe, sukavine joīne
kukavinā manamān krodh āve chhe, tevī ja rīte satpuruṣhane joīne adhamādham puruṣh
gusse thāy chhe. 22.
vaḷī–
सरलकौं सठ कहै वकताकौं धीठ कहै,
विनै करै तासौं कहै धनकौ अधीन है।

Page 188 of 444
PDF/HTML Page 215 of 471
single page version

background image
188 samayasār nāṭak
छमीकौं निबल कहै दमीकौं उदत्ति कहै,
मधुर वचन बोलै तासौं कहै दीनहै।।
धरमीकौं दंभी निसप्रेहीकौं गुमानी कहै,
तिसना घटावै तासौं कहै भागहीन है।
जहां साधुगुन देखै तिन्हकौं लगावै दोष,
ऐसौ कछु दुर्जनकौ हिरदौ मलीन है।। २३।।
shabdārthaḥ– saral=sīdhā, saṭh=mūrkha. vakatā=bolavāmān chatur. vinai
(vinay)= namratā. chhamī =kṣhamā karanār. damī=sanyamī. adatti=lobhī. dīn=garīb.
dambhī=ḍhoṅgī. nisaprehī (nispr̥uhī)=īchchhā rahit. tisanā (tr̥uṣhṇā)=lobh.
sādhugun=sadguṇ.
arthaḥ– adhamādham manuṣhya, saraḷ chittavāḷā manuṣhyane mūrkha kahe chhe, je
vātachītamān chatur hoy tene dhīṭh kahe chhe, vinayavānane dhanano āshrit batāve chhe,
kṣhamāvānane kamajor kahe chhe, sanyamīne
* lobhī kahe chhe, madhur bolanārane garīb kahe
chhe, dharmātmāne ḍhoṅgī kahe chhe, nispr̥uhīne ghamaṇḍī kahe chhe, santoṣhīne bhāgyahīn kahe chhe
arthāt jyān sadguṇ dekhe chhe tyān doṣh lagāve chhe. durjananun hr̥uday evun ja malin hoy
chhe. 23.
mithyādraṣhṭinī ahambuddhinun varṇan. (chopāī)
मैं करता मैंकीन्ही कैसी।
अब यौं करौं कहौ जो ऐसी।
ए विपरीत भाव है जामैं।
सो बरतैमिथ्यात दसामैं।। २४।।
_________________________________________________________________
* je pān, tamāku vagere vyasan rākhatā nathī athavā anāvashyak shr̥uṅgār chaṭak-maṭak karatā nathī tene
agnānī jīvo kañjūs-kr̥upaṇ ādi kahe chhe.
मिथ्याद्रष्टैः स एवास्य बन्धहेतुर्विपर्ययात्।
य एवाध्यवसायोऽयमज्ञानात्माऽस्य द्रश्यते।। ८।।

Page 189 of 444
PDF/HTML Page 216 of 471
single page version

background image
bandh dvār 189
arthaḥ– hun kahun chhun ke men ā kām karyun (je bījāthī banī shake nahi), have paṇ
hun jevun kahun chhun tevun ja karīsh jenāmān āvā ahaṅkārarūp viparītabhāv hoy chhe te
mithyādraṣhṭi hoy chhe.24.
vaḷī– (doharā)
अहंबुद्धि मिथ्यादसा, धरै सो मिथ्यावंत।
विकल भयौ संसारमैं, करै विलाप अनंत।। २५।।
arthaḥ– ahaṅkārano bhāv mithyātva chhe, ā bhāv je jīvamān hoy chhe te
mithyādraṣhṭi chhe. mithyādraṣhṭi sansāramān duḥkhī thaīne bhaṭake chhe ane anek prakāranā
vilāp kare chhe. 2p.
mūḍh manuṣhya viṣhayothī virakta hotā nathī (savaiyā ekatrīsā)
रविकै उदोत अस्त होत दिन दिन प्रति,
अंजुलिकै जीवन ज्यौं जीवन घटतु है।
कालकैं ग्रसत छिन छिन होत छीन तन,
आरेके चलत मानौ काठ सौ कटतु है।।
ऐते परि मूरख न खौजै परमारथकौं,
स्वारथकै हेतु भ्रम भारत ठटतु है।
लगौ फिरै लोगनिसौं पग्यौ परै जोगनिसौं,
विषैरस भोगनिसौं नेकु न हटतुहै।। २६।।
shabdārthaḥ– jīvan=pāṇī. jīvan=jindagī. ārā=karavat. paramārath (paramārtha)
= mokṣha. svārath (svārtha)=potānun bhalun karavun te. logani=laukik-par vastu.
pagyau=līn. neku=jarā paṇ.
arthaḥ– jevī rīte khobāmānthī pāṇī krame krame ghaṭe chhe, tevī ja rīte sūryanā
uday-asta thāy chhe ane pratidin jindagī ochhī thāy chhe. jevī rīte karavat
_________________________________________________________________
अनेनाध्यवसायेन निष्फलेन विमोहितः।
तत्किञ्चनापि नैवास्ति नात्मात्मानं करोति यत्।। ९।।

Page 190 of 444
PDF/HTML Page 217 of 471
single page version

background image
190 samayasār nāṭak
kheñchavāthī lākaḍun kapāy chhe, tevī ja rīte kāḷ sharīrane kṣhaṇe kṣhaṇe kṣhīṇ kare chhe. ām
chhatān paṇ agnānī jīv mokṣhamārganī shodh karato nathī ane laukik svārtha māṭe
agnānano bhār upāḍe chhe, sharīr ādi paravastuomān prem kare chhe, man, vachan,
kāyānā yogomān ahambuddhi kare chhe ane sānsārik viṣhayabhogothī jarā paṇ virakta
thato nathī. 26.
agnānī jīvanī mūḍhatā upar mr̥ugajaḷ ane āndhaḷānun draṣhṭānt. (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं मृग मत्त वृषादित्यकी तपत मांहि,
तृषावंत मृषा–जल कारन अटतुहै।
तैसैं भववासी मायाहीसौं हित मानि मानि,
ठानि ठानि भ्रम श्रम नाटक नटतु है।
आगेकौं धुकत धाइ पीछे बछरा चवाइ,
जैसैं नैन हीन नर जेवरी बटतुहै।
तैसैं मूढ़ चेतन सुकृत करतूति करै,
रोवत हसत फल खोवतखटतु है।। २७।।
shabdārthaḥ– vr̥uṣhāditya=vr̥uṣh* saṅkrāntino sūrya. tr̥uṣhāvant=tarasyo. mr̥uṣhā=jūṭho.
aṭatu hai=bhaṭake chhe. naṭatu hai=nāche chhe. nainahīn nar=āndhaḷo manuṣhya.
arthaḥ– jevī rīte grīṣhmakāḷamān sūryano tīvra ātāp thatān tarasyun haraṇ
unmatta thaīne mithyā jaḷ taraph nakāmun ja doḍe chhe, tevī ja rīte sansārī jīv
māyāmān ja kalyāṇ mānīne mithyā kalpanā karīne sansāramān nāche chhe, jevī rīte
āndhaḷo manuṣhya āgaḷ āgaḷ doraḍun vaṇato jāy ane pāchhaḷ vāchhaḍun khātun jāy
to teno parishram vyartha jāy chhe, tevī ja rīte mūrkha jīv shubhāshubh kriyā kare chhe
athavā shubh kriyānā phaḷamān harṣha ane ashubh kriyānā phaḷamān khed karīne kriyānun phaḷ
khoī nākhe chhe. 27.
_________________________________________________________________
* jeṭh mahināmān sūrya vr̥uṣh saṅkrānti par āve chhe.

Page 191 of 444
PDF/HTML Page 218 of 471
single page version

background image
bandh dvār 191
agnānī jīv bandhanathī chhūṭī shakato nathī. tenā upar draṣhṭānt (savaiyā ekatrīsā)
लियैं द्रिढ़ पेच फिरै लोटन कबुतरसौ,
उलटौ अनादिकौ न कहूं सुलटतु है।
जाकौ फल दुःख चाहि सातासौं कहत सुख,
सहत–लपेटी असि–धारासी चटतुहै।।
ऐसैं मूढ़जन निज संपदा न लखै क्यौंही,
यौंहि मेरी मेरी निसिवासर रटतु है।
याही ममतासौं परमारथ विनसि जाइ,
कांजीकौ परस पाइ दूध ज्यौं फटतु है।। २८।।
shabdārthaḥ– driḍh (draḍh)=majabūt. sahat (shahad) =madh. asi =talavār.
nisivāsar = rāt-din. paras (sparsha)=aḍavun te.
arthaḥ– jem āḷoṭatā kabūtaranī pāṅkhomān majabūt gūñch paḍī hovāthī te
ulaṭun-sulaṭun (ūndhu-chattun) thayā kare chhe, tevī ja rīte sansārī jīv anādikāḷathī
karma-bandhananī gūñchamān ulaṭo thaī rahyo chhe, kadī sanmārganun grahaṇ karato nathī ane
jenun phaḷ duḥkh chhe evī viṣhay-bhoganī thoḍīk shātāne sukh mānīne madh chopaḍelī
talavāranī dhār chāṭe chhe. āvo agnānī jīv sadā paravastuone mārī mārī kahe chhe
ane potānā gnānādi vaibhavane joto nathī, paradravyanā ā mamatvabhāvathī ātmahit
evun nāsh pāme chhe jevun kāñjīnā sparshathī dūdh phāṭī jāy chhe. 28.
agnānī jīvanī ahambuddhi par draṣhṭānt. (savaiyā ekatrīsā)
रूपकी न झाँक हीयैं करमकौ डांक पियैं,
ग्यान दबि रह्यौ मिरगांक जैसैं घनमैं।
लोचनकी ढांकसौं न मानै सदगुरु हांक,
डोलै मूढ़ रांकसौ निसांकतिहूं पनमैं।।
टांक एक मांसकी डलीसी तामैं तीन फांक,
तीनकौसौ आंक लिखि राख्यौ काहू तनमैं।

Page 192 of 444
PDF/HTML Page 219 of 471
single page version

background image
192 samayasār nāṭak
तासौं कहै नांक ताके राखिवैकौं करै कांक,
लांकसौं खड़ग बांधि बांक धरै मनमैं।। २९।।
shabdārthaḥ– miragāṅk (mr̥ugāṅk)= chandramā. ḍhāṅk=ḍhāṅkaṇun. hāṅk=pokār. ṭāṅk
(ṭaṅk)=jokhavānun ek māp (chār māshā). phāṅk=khaṇḍ. kāṅk= jhagaḍo.
lāṅk(laṅk)=kamar. khaḍag (khaḍga)= talavār. bāṅk =vakratā.
arthaḥ– agnānī jīvane potānā svarūpanī khabar nathī, temān karmodayano ḍāṅk*
lāgī rahyo chhe, tenun shuddha gnān evī rīte dabāī gayun chhe jem chandra vādaḷāothī
dabāi jāy chhe. gnānarūp netra ḍhaṅkāī javāthī te sadgurunī shikhāmaṇ mānato nathī,
mūrkhāīvash daridrī thaīne hammeshā niḥshaṅk phare chhe. nāk chhe te to mānsano ek ṭukaḍo chhe,
temān traṇ kāṇā chhe, jāṇe koīe sharīramān traṇano āṅkaḍo ja lakhī rākhyo chhe, tene
nāk kahe chhe. te nāk (ahaṅkār) rākhavā māṭe laḍāī kare chhe, kamare talavār bāndhe chhe
ane manamān vakratā dhāraṇ kare chhe. 29.
जैसैं कोउ कूकर छुधित सूके हाड़ चाबै,
हाड़निकी कोर चहुं ओरचुभैं मुखमैं।
गाल तालु रसना मसूढ़निकौ मांस फाटै,
चाटै निज रुधिरमगन स्वाद–सुखमैं।।
तैसैं मूढ विषयी पुरुष रति–रीति ठानै,
तामैं चित्त सानै हित मानै खेद दुखमैं।
देखै परतच्छ बल–हानि मल–मूत–खानि,
गहै न गिलानिपगि रहै राग–रुखमैं।। ३०।।
shabdārthaḥ– pagi rahai=magna thaī jāy. rukh=dveṣh.
arthaḥ– jem bhūkhyo kūtaro hāḍakun chāve chhe ane tenī aṇī chāre kor moḍhāmān
vāge chhe, jethī gāl, tāḷavun, jībh ane jaḍabānun māns chīrāī jāy chhe ane lohī
_________________________________________________________________
* saphed kāch upar je raṅgano ḍaṅk lagāvavāmān āve chhe te ja raṅgano kāch dekhāy chhe. tevī ja rīte
jīvarūp kāch par karmano ḍaṅk lāgī rahyo chhe, tethī karma jevo ras āpe tevā ja rūpe jīvātmā thaī
jāy chhe.

Page 193 of 444
PDF/HTML Page 220 of 471
single page version

background image
bandh dvār 193
nīkaḷe chhe. te nīkaḷelā potānā ja lohīne te khub svādathī chāṭato thako ānandit
thāy chhe, tevī ja rīte agnānī viṣhay-lolup jīv kām-bhogamān āsakta thaīne
santāp ane kaṣhṭamān bhalāī māne chhe. kāmakrīḍāmān shaktinī hāni ane maḷ-mutranī
khāṇ sākṣhāt dekhāy chhe, topaṇ glāni karato nathī, rāg-dveṣhamān magna ja rahe chhe.
30.
je nirmohī chhe te sādhu chhe (aḍilla)
सदा करमसौं भिन्न, सहज चेतन कह्यौ।
मोह–विकलता मानि,मिथ्याती ह्वै रह्यौ।।
करै विकल्प अनंत, अहंमति धारिकै।
सो मुनि जो थिर होइ, ममत्त निवारिकै।। ३१।।
shabdārthaḥ– ahammati=ahambuddhi. nivārikai= dūr karīne.
arthaḥ– vāstavamān ātmā karmothī nirāḷo sahaj chetanarūp chhe, parantu mohane
kāraṇe svarūp bhūlīne mithyātvī banī rahyo chhe ane sharīr ādimān ahambuddhi karīne
anek vikalpo kare chhe. je jīv paradravyomān mamatvabhāv chhoḍīne ātmasvarūpamān sthir
thāy chhe te sādhu chhe. 31.
samyagdraṣhṭi jīv ātmasvarūpamān sthir thāy chhe. (savaiyā ekatrīsā)
असंख्यात लोक परवांन जे मिथ्यात भाव,
तेई विवहार भाव केवली–उकत हैं।
जिन्हकौ मिथ्यात गयौ सम्यक दरस भयौ,
ते नियत–लीनविवहारसौं मुक्त है।।
_________________________________________________________________
विश्वाद्विभक्तोऽपि हि यत्प्रभावादात्मानमात्मा विद्धाति विश्वम्।
मोहैककन्दोऽध्यवसाय एष नास्तीह येषां यतयस्त एव।। १०।।
सर्वत्राध्यवसानमेवमखिलं त्याज्यं यदुक्तं जिनै–
स्तन्मन्ये व्यवहार एव निखिलोऽप्यन्याश्रयस्त्याजितः।
सम्यङ्निश्चयमेकमेव तदमी निष्कम्पमाक्रम्य किं
शुद्धज्ञानघने महिम्नि न निजेबध्नन्ति संतो धृतिम्।। ११।।