Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 33-58 (Bandh Dvar),1,2,3 (Moksha Dvar); Aathma adhikaarno saar; Moksha Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 24

 

Page 194 of 444
PDF/HTML Page 221 of 471
single page version

background image
194 samayasār nāṭak
निरविकलप निरुपाधि आतम समाधि,
साधि जे सुगुन मोख पंथकौ ढुकत हैं।
तेई जीव परम दसामैं थिररूप ह्वैकै,
धरममैं धुके न करमसौं रुकत हैं।। ३२।।
shabdārthaḥ– asaṅkhyāt lok paravānn= jeṭalā lokālokanā pradesho chhe.
ukat=kahelā. niyat=nishchayanay. mukta=chhūṭelā.
arthaḥ– jinarājanun kathan chhe ke jīvane je lokālokanā pradesho jeṭalā
mithyātvabhāvanā adhyavasāyo chhe te vyavahāranayathī chhe. je jīvane mithyātva naṣhṭa
thatān samyagdarshan pragaṭ thāy chhe te vyavahār chhoḍī nishchayamān līn thāy chhe, te
vikalpa ane upādhirahit ātma-anubhav grahaṇ karīne darshan-gnān-chāritrarūp
mokṣhamārgamān lāge chhe ane te ja paramadhyānamān sthir thaīne nirvāṇ prāpta kare chhe,
karmono rokayo rokāto nathī. 32.
shiṣhyano prashna (kavitta)
जे जे मोह करमकी परनति,
बंध–निदान कहीतुम सब्ब।
संतत भिन्न सुद्ध चेतनसौं,
तिन्हकौ मूल हेतु कहु अब्ब।।
कै यह सहज जीवकौ कौतुक,
कै निमित्त है पुग्गलदब्ब।
सीस नवाइ शिष्य इम पूछत,
कहै सुगुरु उत्तरसुन भब्ब।। ३३।।
shabdārthaḥ– paranati=chāl. nidān=kāraṇ. santat=sadaiv. mūl hetu=mukhya
kāraṇ.
_________________________________________________________________
रागादयो बन्धनिदानमुक्तास्तेशुद्धचिन्मात्रमहोऽतिरिक्ताः।
आत्मा परो वा किमु तन्निमित्तमिति प्रणुन्नाः पुनरेवमाहुः।। १२।।

Page 195 of 444
PDF/HTML Page 222 of 471
single page version

background image
bandh dvār 19p
kautuk=khel.
arthaḥ– shiṣhya mastak namāvīne prashna karee chhe ke he gurujī! āpe mohakarmanī
sarva pariṇatine bandhanun kāraṇ kahī chhe tethī te shuddha chaitanyabhāvothī sadā nirāḷī ja
chhe. have kaho ke bandhanun mukhya kāraṇ shun chhe? bandh jīvano ja svābhāvik dharma chhe
athavā emān pudgal dravyanun nimitta chhe? tyān shrīguru uttar āpe chhe ke he bhavya?
sāmbhaḷo. 33.
shiṣhyanī shaṅkānun samādhān (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं नाना बरन पुरी बनाइ दीजै हेठ,
उज्जल विमल मनि सूरज–करांतिहै।
उज्जलता भासै जब वस्तुकौ विचार कीजै,
पुरीकी झलकसौं बरन भांति भांति है।।
तैसैं जीव दरबकौं पुग्गल निमित्तरूप,
ताकी ममतासौं मोह मदिराकीमांति है।।
भेदग्यान द्रिष्टिसौं सुभाव साधि लीजै तहां,
सांची शुद्ध चेतना अवाची सुख सांति है।। ३४।।
shabdārthaḥ– nānā-baran=anek raṅg. purī=ḍaṅk. heṭh=nīche. karānti
(krānti)=chamak. mānti = unmattapaṇun. avāchī= vachan-agochar.
arthaḥ– jem svachchha ane saphed sūryakāntamaṇi athavā sphaṭikamaṇinī nīche
anek prakāranā ḍaṅk mūkavāmān āve to te anek prakāranā raṅg-beraṅgī dekhāy chhe ane
jo vastunā asal svarūpano vichār karavāmān āve to ujjavaḷatā ja jaṇāy chhe,
tevī ja rīte jīvadravyamān pudgalanā nimitte tenī mamatānā kāraṇe moh-madirānun
unmattapaṇun thāy chhe, paṇ bhedavignān dvārā svabhāv vichāravāmān āve to satya ane
shuddha chaitanyanī vachanātīt sukh-shānti pratītamān āve chhe. 34.
_________________________________________________________________
न जातु रागादिनिमित्तभावमात्मात्मनो याति यथार्ककान्तः।
तस्मिन्निमित्तं परसंग एववस्तुस्वभावोऽयमुदेति तावत्।। १३।।

Page 196 of 444
PDF/HTML Page 223 of 471
single page version

background image
196 samayasār nāṭak
vaḷī–
जैसैं महिमंडलमैं नदीकौ प्रवाह एक,
ताहीमैं अनेक भांति नीरकीढरनि है।
पाथरकौ जोर तहां धारकी मरोर होति,
कांकरकी खांनि तहां झागकी झरनि है।।
पौंनकी झकोर तहां चंचल तरंग ऊठै,
भूमिकी निचांनि तहां भौरकी परनि है।
तैसैं एक आतमा अनंत–रस पुदगल,
दुहूंके संजोगमैं विभावकी भरनि है।। ३५।।
shabdārthaḥ– pāthar=patthar. jhāg=phīṇ. paunn=pavan. nichānni=ḍhāḷ.
arthaḥ– jevī rīte pr̥ithvī upar joke nadīno pravāh ekarūp hoy chhe, topaṇ
pāṇīnī anek avasthāo thāy chhe, arthāt jyān patthar sāthe athaḍāy chhe tyān
pāṇīno pravāh vaḷāṅk le chhe, jyān retīno samūh hoy chhe tyān phīṇ paḍī jāy chhe,
jyān pavanano jhapāṭo lāge chhe tyān taraṅgo ūṭhe chhe, jyān jamīn ḍhāḷavāḷī hoy chhe
tyān vamaḷ utpanna thāy chhe tevī ja rīte ek ātmāmān jātajātanā pudgalonā
sanyog thavāthī anek prakāranī vibhāvapariṇati thāy chhe. 3p.
jaḍ ane chaitanyanun pr̥uthakpaṇun (doharā)
चेतन लच्छन आतमा, जड़ लच्छन तन–जाल।
तनकी ममतात्यागिकै, लीजै चेतन–चाल।। ३६।।
arthaḥ– ātmānun lakṣhaṇ chetanā chhe ane sharīr ādinun lakṣhaṇ jaḍ chhe, tethī
sharīr ādinun mamatva chhoḍīne shuddha chaitanyanun grahaṇ karavun uchit chhe. 36.
_________________________________________________________________
इति वस्तुस्वभावं स्वं ज्ञानी जानाति तेन सः।
रागादीन्नात्मनः कुर्यान्नातो भवतिकारकः।। १४।।

Page 197 of 444
PDF/HTML Page 224 of 471
single page version

background image
bandh dvār 197
ātmānī shuddha pariṇati (savaiyā ekatrīsā)
जो जगकी करनी सब ठानत,
जो जग जानत जोवत जोई।
देह प्रवांन पै देहसौं दूसरौ,
देह अचेतन चेतन सोई।।
देह धरै प्रभु देहसौं भिन्न,
रहैपरछ लखै नहि कोई।
लच्छन वेदि विचच्छन बूझत,
अच्छनसौं परतच्छ न होई।। ३७।।
shabdārthaḥ– jovat=dekhe chhe. pravānn=barābar. parachhanna (prachchhanna)= gupta,
ḍhāṅkel. vedi=jāṇīne. vichachchhan=gnānī. būjhat=samaje chhe. achchhanasaun=īndriyothī.
paratachchha (pratyakṣha)=pragaṭ.
arthaḥ– je sansāramān sarva kriyāo* kare chhe, je jagatane jāṇanār, dekhanār
chhe, je sharīr pramāṇ rahe chhe, paṇ sharīrathī bhinna chhe, kem ke sharīr jaḍ chhe ane te
chaitanya chhe, te prabhu (ātmā) joke dehamān chhe paṇ dehathī nirāḷo chhe, te ḍhaṅkāīne rahe
chhe, badhāne dekhāto nathī, gnānīo lakṣhaṇ ādithī tene oḷakhe chhe, te īndriyagochar
nathī. 37.
sharīranī avasthā (savaiyā tevīsā)
देह अचेतन प्रेत–दरी रज–
रेत–भरी मल–खेतकी क्यारी।
व्याधिकी पोट अराधिकी ओट,
उपाधिकी जोट समाधिसौं न्यारी।।
_________________________________________________________________
* chaturgati gaman, rāg-dveṣh ādi.
इति वस्तुस्वभावं स्वं नाज्ञानी वेत्ति तेन सः।
रागादीनात्मनः कुर्यादतो भवति कारकः।। १५।।

Page 198 of 444
PDF/HTML Page 225 of 471
single page version

background image
198 samayasār nāṭak
रे जिय! देह करै सुख हानि,
इते पर तौ तोहि लागत प्यारी।
देह तौ तोहि तजेगी निदान पै,
तूही तजै किन देहकी यारी।। ३८।।
shabdārthaḥ– pret-darī = mr̥ut sharīr rākhavānun sthān. raj=rakta. ret=vīrya.
kayārī=vāḍī. poṭ = gānsaḍī. arādhi = ātmasvarūp. upādhi = kalesh. joṭ =
samūh.
arthaḥ– deh jaḍ chhe jāṇe ek maḍadānun sthān ja chhe. te raj ane vīryathī
bharelun chhe, maḷ-mūtrarūpī khetarono kayāro chhe, rogonun poṭalun chhe, ātmānun svarūp
ḍhāṅkanār chhe, kaṣhṭono samūh chhe ane ātmadhyānathī bhinna chhe. he jīv! ā deh
sukhano ghāt kare chhe, topaṇ tane priy lāge chhe, chhevaṭe e tane chhoḍashe ja to pachhī tun
ja eno sneh kem chhoḍī deto nathī? 38.
vaḷī–(doharā)
सुन प्रानी सदगुरु कहै, देह खेहकी खांनि।
धरै सहज दुख दोषकौं, करै मोखकी हांनि।। ३९।।
shabdārthaḥ– kheh = māṭī. sahaj =svabhāvathī.
arthaḥ– shrīguru upadesh āpe chhe ke he jīv! sharīr māṭīnī khāṇ chhe,
svabhāvathī ja duḥkh ane doṣhamay chhe tathā mokṣhasukhamān bādhak chhe. 39.
vaḷī– (savaiyā ekatrīsā)
रेतकीसी गढ़ी किधाैं मढ़ी है मसानकीसी,
अंदर अंधेरी जैसी कंदरा है सैलकी।
ऊपरकी चमक दमक पट भूषनकी,
धोखै लागै भली जैसी कली है कनैलकी।।
औगुनकी औंडी महा भौंडी मोहकी कनौडी,
मायाकी मसूरति है मूरति है मैलकी।

Page 199 of 444
PDF/HTML Page 226 of 471
single page version

background image
bandh dvār 199
ऐसी देह याहीके सनेह याकी संगतिसौं,
ह्वै रही हमारी मति कोल्हूकेसे बैलकी।। ४०।।
shabdārthaḥ– gaḍhī=nāno gaḍh ke killo. maḍhī = nānun mandir-derī. kandarā =
guphā. sail= pahāḍ. kalī hai kanailakī = kanairanā phūlanī kaḷī. auṇḍī = ūṇḍī. bhāṇḍī.
= kharāb. kanauḍī = kāṇī āṅkh. masūrati=ādhār.
arthaḥ– ā deh retīnā gaḍh samān athavā smashānanī derī samān chhe ane
andar parvatanī guphā samān andhakāramay chhe, uparanā ṭhāṭhamāṭh ane vastrābhūṣhaṇothī
sāro dekhāy chhe parantu kanairanī kaḷī samān durgandhavāḷo chhe, avaguṇothī bharelo,
atyant kharāb ane kāṇī āṅkh samān nakāmo chhe, māyāno samūh ane melanī
mūrti ja chhe, enā ja prem ane saṅgathī āpaṇī buddhi ghāṇīnā baḷad jevī thaī gaī
chhe jethī sansāramān sadā bhramaṇ karavun paḍe chhe. 40.
vaḷī–
ठौर ठौर रकतके कुंड केसनिके झुंड,
हाड़निसौ भरी जैसे थरीहै चुरैलकी।
नैकुसे१ धकाके लगै ऐसै फटिजाय मानौ,
कागदकी पूरी किधौं चादरि है चैलकी।।
सूचै भ्रम वांनि ठानि मूढ़निसौं पहचांनि,
करै सुख हानि अरु खांनि बदफैलकी।
ऐसी देह याहीके सनेह याकी संगतिसौं,
ह्वै रही हमारीमति२ कोल्हूकेसे बैलकी।। ४१।।
shabdārthaḥ– ṭhaur-ṭhaur= ṭhekaṭhekāṇe. kesanike = vāḷanā. jhuṇḍ = samūh. tharī
(sthal) = sthān. churail = chuḍel. pūrī = paḍīkun. vānni = ṭev. chail = kapaḍān.
badaphail = būrā kām.
arthaḥ– ā dehamān ṭhekaṭhekāṇe lohīnā kuṇḍ ane vāḷanā jhuṇḍ chhe, e
_________________________________________________________________
1. ‘thorase’ paṇ pāṭh chhe. 2. ‘gati’ paṇ pāṭh chhe.

Page 200 of 444
PDF/HTML Page 227 of 471
single page version

background image
200 samayasār nāṭak
hāḍakānothī bharelo chhe jāṇe chuḍelonun nivāsasthān ja chhe. jarāk dhakko lāgatān evī
rīte phāṭī jāy chhe jāṇe kāgaḷanun paḍīkun athavā kapaḍānī jūnī chādar. e potāno
asthir svabhāv pragaṭ kare chhe paṇ mūrkhāo enā pratye sneh kare chhe. e sukhano
ghātak ane burāīonī khāṇ chhe. enā ja prem ane saṅgathī āpaṇī buddhi ghāṇīnā
baḷad jevī sansāramān bhaṭakanār thaī gaī chhe.41.
sansārī jīvonī dashā ghāṇīnā baḷad jevī chhe. (savaiyā ekatrīsā)
पाटी बांधी लोचनिसौं सकुचै दबोचनिसौं
कोचनिके सोचसौं न बेदै खेद तनकौ।
धायबो ही धंधा अरु कंधामांहि लग्यौ जोत,
बार बार आर सहै कायर है मनकौ।।
भूख सहै प्यास सहै दुर्जनको त्रास सहै,
थिरता न गहै न उसास लहै छनकौ।
पराधीन घूमै जैसौ कोल्हूकौ कमेरौ बैल,
तैसौईस्वभाव या जगतवासी जनकौ।। ४२।।
shabdārthaḥ– pāṭī = paṭṭī. lochanisaun = āṅkhothī. sukachai= saṅkochāī chhe.
kochanikai = chābukonā. dhāyabau = doḍavun. ār = ek prakāranī aṇī. kāyar =
sāhasahīn. trās = duḥkh. usās = visāmo. kamerau (kamāu) = nirantar
joḍānāro.
arthaḥ– sansārī jīvonī dashā* ghāṇīnā baḷad jevī ja thaī rahī chhe. te ā
rīte chhe- netro upar pāṭo bāndhelo chhe, jagyā sāṅkaḍī hovāthī dabāī- saṅkaḍāīne rahe
chhe, chābukanā māranī bīkathī kaṣhṭanī jarā paṇ darakār karato nathī,
_________________________________________________________________
* sansārī jīvonī āṅkho par agnānanī paṭṭī bāndhelī chhe, teo maryādit kṣhetrathī āgaḷ jaī shakatā
nathī e temane māṭe dabāvanār chhe, strī ādinā tīkhā vachan chābuk chhe, viṣhay-sāmagrīne māṭe
bhaṭakavun te temano dhandho chhe, gr̥uhasthapaṇun chhoḍīne nīkaḷī nathī shakatā e temanā upar jotarun chhe,
kaṣhāy, chintā vagere ār chhe, parigrahano saṅgrah karavā māṭe bhūkh-taras sahan kare chhe, sheṭh, rājā
vagereno trās sahan karavo paḍe chhe, karmonī parādhīnatā chhe, bhramaṇā karatān anantakāḷ vītī gayo
paṇ ek kṣhaṇ māṭey sāchun prāpta karyun nahi.

Page 201 of 444
PDF/HTML Page 228 of 471
single page version

background image
bandh dvār 201
doḍavun e ja tenun kām chhe, tenā gaḷā upar jotar lāgelun chhe (jethī nīkaḷī shakato
nathī,) darek kṣhaṇe ārano mār sahan karato manamān nāhimmat thaī gayo chhe, bhūkh-
taras ane nirday puruṣho dvārā prāpta kaṣhṭa bhogave chhe, kṣhaṇamātra paṇ visāmo levānī
sthiratā pāmato nathī ane parādhīn thaīne chakkar phare chhe. 42.
sansārī jīvonī hālat. (savaiyā ekatrīsā)
जगतमैं डोलैं जगवासी नररूप धरैं,
प्रेतकेसे दीप किधौं रेतकेसे थूहे हैं।
दीसैं पट भूषन आडंबरसौं नीके फिरि,
फीके छिनमांझ सांझ–अंबर ज्यौं सूहे हैं।।
मोहके अनल दगे मायाकी मनीसौं पगे,
डाभकी अनीसौं लगे ओसकेसे फूहे हैं।
धरमकी बूझ नांहि उरझे भरममांहि,
नाचि नाचि मरि जांहि मरीकेसे चूहे हैं।। ४३।।
shabdārthaḥ– ḍolai=phare. pretakese dīp=smashānamān je dīvo saḷagāvavāmān āve chhe
te. retakese thūhe=retīnā ḍhagalā. nīke=sārā. phīke=malin. sāñjh-ambar=sandhyānun
ākāsh. anal=agni. dage=baḷe. ḍābhakī=ghāsanī. anī=aṇī. phūhe=ṭīpā.
būjh=oḷakhāṇ. marī=pleg.
arthaḥ– sansārī jīv manuṣhya ādinun sharīr dhāraṇ karīne bhaṭakī rahyā chhe te
smashānanā dīvā1 ane retīnā ṭīmbā2 jevā kṣhaṇabhaṅgur chhe. vastra-ābhūṣhaṇ ādithī
sārā dekhāy chhe parantu sandhyānā ākāsh jevā kṣhaṇavāramān malin thaī jāy chhe. teo
mohanī agnithī baḷe chhe chhatān paṇ māyānī mamatāmān līn thāy chhe ane ghās par
paḍel jhākaḷanā ṭīpānī jem kṣhaṇamātramān nāsh pāmī jāy chhe. temane potānā
svarūpanī oḷakhāṇ nathī, bhramamān bhūlī rahyā chhe ane pleganā
_________________________________________________________________
1. jaladī olavāī jāy chhe, koi rokanār nathī.
2. māravāḍamān pavananā nimitte retīnā ṭīmbā bane chhe ane pāchhā maṭī jāy chhe.

Page 202 of 444
PDF/HTML Page 229 of 471
single page version

background image
202 samayasār nāṭak
undaronī* jem nāchī nāchīne tarat ja marī jāy chhe. 43.
dhanasampattino moh dūr karavāno upadesh. (savaiyā ekatrīsā)
जासौं तू कहत यह संपदा हमारी सो तौ,
साधनि अडारी ऐसैं जैसै नाकसिनकी।
ताहि तू कहत याहि पुन्नजोग पाई सो तौ,
नरककी साई है बड़ाई डेढ़ दिनकी।।
घेरा मांहि परयौ तू विचारै सुख आंखिनकौ,
माखिनके चूटत मिठाई जैसैभिनकी।
एते परि होहि न उदासी जगवासी जीव,
जगमैं असाता हैं न साता एक छिनकी।। ४४।।
shabdārthaḥ– aḍārī = chhoḍī dīdhun. sāī = nākhanār. gherā = chakkar.
arthaḥ– he sansārī jīvo! jene tame kaho chho ke ā amārun dhan chhe, tene
sajjano, jevī rīte nākano mel khaṅkherī nākhavāmān āve tem chhoḍī de chhe ane
pachhī grahaṇ karatā nathī. je dhan tame puṇyanā nimitte meḷavyun kaho chho te doḍh
divasanī moṭāī chhe ane pachhī narakamān nākhanār chhe arthāt pāparūp chhe. tamane
enāthī āṅkhonun sukh dekhāy chhe tethī tame kuṭumbījano vagerethī evā gherāī raho chho
jevī rīte miṭhāī upar mākhīo gaṇagaṇe chhe. āshcharyanī vāt chhe ke āṭalun hovā
chhatān paṇ sansārī jīvo sansārathī virakta thatā nathī. sāchun pūchho to sansāramān
ekalī ashātā ja chhe, kṣhaṇamātra paṇ shātā nathī. 44.
laukikajanono moh dūr karavāno upadesh. (doharā)
ए जगवासी यह जगत्, इन्हसौं तोहि न काज।
तेरै घटमैं जग बसै, तामैं तेरौ राज।। ४५।।
_________________________________________________________________
* jyāre undar upar pleganun ākramaṇ thāy chhe tyāre te daramānthī nīkaḷīne jamīn upar paḍe chhe ane
khūb ākuḷatāthī beek vār paṭakāīne tarat ja marī jāy chhe.

Page 203 of 444
PDF/HTML Page 230 of 471
single page version

background image
bandh dvār 203
arthaḥ– he bhavya! ā sansārī jīvo ane ā sansār sāthe tamāre kāī sambandh
nathī, tamārā gnānaghaṭamān1 samasta sansārano samāvesh chhe ane temān tamārun ja rājya
chhe. 4p.
sharīramān traṇalokano vilās garbhit chhe. (savaiyā ekatrīsā)
याही नर–पिंडमैं विराजै त्रिभुवन थिति,
याहीमैं त्रिविधि–परिनामरूप सृष्टि है।
याहीमैं करमकी उपाधि दुख दावानल,
याहीमैं समाधिसुख वारिदकी वृष्टि है।।
याहीमैं करतार करतूतिहीमैं विभूति,
यामैं भोग याहीमैं वियोग यामैं घृष्टि है।
याहीमैं विलास सब गर्भित गुपतरूप,
ताहीकौं प्रगटजाके अंतर सुद्रष्टि है।। ४६।।
shabdārthaḥ– nar-piṇḍ = manuṣhya sharīr. trividh = utpād-vyay-dhrauvyarūp.
vārid = vādaḷun. ghr̥uṣhṭi = gharṣhaṇ. garbhit = samāvesh.
arthaḥ– ā ja manuṣhya sharīramān2 traṇ lok mojūd chhe, emān ja traṇe prakāranā
pariṇām3 chhe, emān ja karma-upādhijanit duḥkharūp agni chhe, emān ja ātmadhyānarūp
sukhanī meghavr̥uṣhṭi chhe, emān karmano kartā ātmā chhe, emān ja tenī kriyā chhe, emān ja
gnān-sampadā chhe, emān ja karmano bhog athavā viyog chhe, emān ja sārā ke kharāb
guṇonun saṅgharṣhaṇ chhe ane ā ja sharīramān sarva vilās gupta rīte samāyelā chhe. parantu
jenā antaraṅgamān samyaggnān chhe tene ja sarva vilās jaṇāy chhe. 46.
_________________________________________________________________
1. nirmaḷ gnānamān samasta lok alok jhaḷake chhe.
2. keḍanī nīche pātāḷ lok, nābhi te madhyalok ane nābhinī upar ūrdhvalok.
3. utpād-vyay-dhrauvya.

Page 204 of 444
PDF/HTML Page 231 of 471
single page version

background image
204 samayasār nāṭak
ātmavilās jāṇavāno upadesh. (savaiyā tevīsā)
रे रुचिवंत पचारि कहै गुरु,
तू अपनौ पद बूझत नांही।
खोजु हियें निज चेतन लच्छन,
है निजमैं निज गूझत नांही।।
सुद्ध सुछंद सदा अति उज्जल,
मायाके फंद अरूझतनांही।
तेरौ सरूप न दुंदकी दोहीमैं,
तोहीमैं है तोहि सूझत नांही।। ४७।।
shabdārthaḥ– ruchivant = bhavya. pachāri = bolāvīne. būjhat = oḷakhato.
hiyen = hr̥udayamān. gūjhat nāhīn = guñchavāto nathī. suchhand = svatantra. ujjal =
nirmaḷ. arūjhat nāhīn = chhūṭatun nathī. dund (dvandva) = bhramajāḷ. dohī =duvidhā.
arthaḥ– shrīguru bolāvīne kahe chhe ke he bhavya! tun tārā svarūpane oḷakhato
nathī, potānā ghaṭamān chaitanyanun lakṣhaṇ goto, te potānāmān ja chhe, potāthī guñchavāto
nathī, tame shuddha, svādhīn ane atyant nirvikār chho, tamārī ātmasattāmān māyāno
pravesh nathī. tamārun svarūp bhramajāḷ ane duvidhāthī rahit chhe je tamane sūjhatun nathī.
47.
ātmasvarūpanī oḷakhāṇ gnānathī thāy chhe. (savaiyā tevīsā)
केई उदास रहैं प्रभु कारन,
केई कहैं उठि जांहि कहींकै।
केई प्रनाम करैं गढ़ि मूरति,
केई पहार चढैं चढ़िछींकै।।
केई कहैं असमानकै ऊपरि,
केई कहै प्रभु हेठि जमींकै।

Page 205 of 444
PDF/HTML Page 232 of 471
single page version

background image
bandh dvār 20p
मेरो धनी नहि दूर दिसन्तर,
मोहीमैं है मोहि सूझत नीकै।। ४८।।
shabdārthaḥ– udās = virakta. gaḍhi = banāvīne. mūrati (mūrti) = pratimā.
pahār (pahāḍ) = parvat. asamān (āsamān) = ūrdhvalok. heṭhi = nīche. jamīn
(jamīn) = dharatī. disantar (deshāntar) = anya kṣhetra, videsh.
arthaḥ– ātmāne jāṇavā māṭe arthāt ishvaranī khoj karavā māṭe koī to
tyāgī banī gayā chhe, koī bījā kṣhetramān yātrā ādi māṭe jāy chhe, koī pratimā
banāvīne namaskār, pūjan kare chhe, koī ḍoḷīmān besīne parvat par chaḍe chhe, koī kahe
chhe īshvar ākāshamān chhe ane koī kahe chhe ke pātāḷamān chhe, parantu āpaṇā prabhu dūr
deshamān nathī-āpaṇāmān ja chhe te āpaṇane sārī rīte anubhavamān āve chhe. 48.
vaḷī–(doharā)
कहै सुगरु जो समकिती, परम उदासी होइ।
सुथिर चित्त अनुभौ करै, प्रभुपद परसै सोइ।। ४९।।
shabdārthaḥ– param = atyant. udāsī = vītarāgī. parasai = prāpta kare.
arthaḥ– shrīguru kahe chhe ke je samyagdraṣhṭi atyant vītarāgī thaīne manane khūb
sthir karīne ātma-anubhav kare chhe te ja ātmasvarūpane prāpta thāy chhe. 49.
mananī chañchaḷatā (savaiyā ekatrīsā)
छिनमैं प्रवीन छिनहीमैं मायासौं मलीन,
छिनकमैं दीन छिनमांहि जैसौ सक्र है।
लियैं दौर धूप छिन छिनमैं अनंतरूप,
कोलाहल ठानत मथानकौसौ तक्र है।।
नटकौसौ थार किधौं हार है रहटकौसौ,
धारकौसौ भौंर कि कुंभारकौसौ चक्र है।

Page 206 of 444
PDF/HTML Page 233 of 471
single page version

background image
206 samayasār nāṭak
ऐसौ मन भ्रामक सुथिरु आजु कैसै होई,
औरहीकौ चंचल अनादिहीकौ वक्र है।। ५०।।
shabdārthaḥ– pravīṇ = chatur. sakra (shakra) = indra. ṭhānat = kare chhe. mathān =
valoṇun. takra = chhāsh. thār = thāḷī. hār = māḷā. chakra = chākaḍo. bhrāmak =
bhramaṇ karanār. chañchaḷ = chapaḷ. vakra = vāṅkun.
arthaḥ– ā man kṣhaṇamātramān paṇḍit banī jāy chhe, kṣhaṇamātramān māyāmān
malin thaī jāy chhe, kṣhaṇamātramān viṣhayone māṭe dīn bane chhe, kṣhaṇamātramān garvathī
indra jevun banī jāy chhe, kṣhaṇamātramān jyān-tyān doḍe chhe ane kṣhaṇamātramān anek veṣh
kāḍhe chhe. jem dahīn valovatān chhāshanī uthal-pāthal thāy chhe tevo kolāhal machāve chhe;
naṭano thāḷ, raheṇṭachakranī māḷ, nadīnā pravāhanun vamaḷ athavā kumbhāranā chākaḍānī
jem ghūmyā ja kare chhe. āvun bhramaṇ karanārun man āje kevī rīte sthir thaī shake ke
je svabhāvathī ja chañchaḷ ane anādikāḷathī vakra chhe. pa0.
mananī chañchaḷatā upar gnānano prabhāv. (savaiyā ekatrīsā)
धायौ सदा काल पै न पायौ कहूं साचौ सुख,
रूपसौं विमुख दुखकूपवास बसाहै।
धरमकौ घाती अधरमकौ संघाती महा,
कुरापाती जाकी संनिपातकीसी दसा है।।
मायाकौं झपटि गहै कायासौं लपटि रहै,
भूल्यौ भ्रम–भीरमैं बहीरकौसौ ससाहै।
ऐसौ मन चंचल पताकासौ अंचल सु,
ग्यानके जगेसौं निरवाण पथ धसा है।। ५१।।
shabdārthaḥ– dhāyau = doḍayo. vimukh = viruddha. saṅghātī = sāthī. kurāpātī =
upadravī. gahai = pakaḍe. bahīr = shikārī. sasā (shashā) = sasalun. patākā = dhvajā.
añchal = kapaḍun.
arthaḥ– ā man sukhane māṭe sadāy bhaṭakatun rahyun chhe paṇ kayāny sāchun sukh
meḷavyun nathī. potānā svānubhavanā sukhathī viruddha thaī duḥkhanā kuvāmān paḍī rahyo

Page 207 of 444
PDF/HTML Page 234 of 471
single page version

background image
bandh dvār 207
chhe. dharmano ghātak, adharmano sāthī, mahāupadravī sanepātanā rogī jevo asāvadhān
thaī rahyo chhe. dhan-sampatti ādinun sphūrtithī grahaṇ kare chhe ane sharīramān sneh kare
chhe, bhramajāḷamān paḍayo thako evo bhūlī rahyo chhe jevo shikārīnā gherāmān sasalun
bhaṭakī rahyun hoy. ā man dhajānā vastranī jem chañchaḷ chhe, te gnānano uday thavāthī
mokṣhamārgamān pravesh kare chhe. pa1.
mananī sthiratāno prayatna (doharā)
जो मन विषै–कषायमैं, बरतै चंचल सोइ।
जो मन ध्यान विचारसौं, रुकै सु अविचल होइ।। ५२।।
shabdārthaḥ– rukai = rokāy. avichal = sthir.
arthaḥ– je man viṣhay-kaṣhāy ādimān varte chhe te chañchaḷ rahe chhe ane je
ātmasvarūpanā chintavanamān lāgyun rahe chhe te sthir thaī jāy chhe. pa2.
vaḷī–(doharā)
तातैं विषै–कषायसौं, फेरि सु मनकी बांनि।
सुद्धातम अनुभौविषै, कीजै अविचल आनि।। ५३।।
shabdārthaḥ– bānni = ādat-svabhāv. avichal = sthir. āni = lāvīne.
arthaḥ– māṭe mananī pravr̥utti viṣhay-kaṣhāyathī khaseḍīne tene shuddha ātmānubhav
taraph lāvo ane sthir karo. pa3.
ātmānubhav karavāno upadesh. (savaiyā ekatrīsā)
अलख अमूरति अरूपी अविनासी अज,
निराधार निगम निरंजन निरंध है।
नानारूप भेस धरै भेसकौ न लेस धरै,
चेतन प्रदेस धरै चेतनकौ खंध है।।
मोह धरै मोहीसौ विराजै तोमैं तोहीसौ,
न तोहीसौ न मोहीसौ न रागी निरबंध है।

Page 208 of 444
PDF/HTML Page 235 of 471
single page version

background image
208 samayasār nāṭak
ऐसौ चिदानंद याही घटमें निकट तेरे,
ताहि तू विचारु मन और सब धंध है।। ५४।।
shabdārthaḥ– amūrati (amūrti) = ākār rahit. avināsī = nitya. aj
= janma rahit. nigam = gnānī. nirandh = akhaṇḍ. khandh (skandh) = piṇḍ dhandh
(dvandva) = dvividhā.
arthaḥ– ā ātmā alakh, amūrtik, arūpī, nitya, ajanma, nijādhār,
gnānī, nirvikār ane akhaṇḍ chhe. anek sharīr dhāraṇ kare chhe paṇ te sharīronā koī
ansharūp thaī jato nathī, chetan pradeshone dhāraṇ karel chaitanyano piṇḍ ja chhe. jyāre
ātmā sharīr ādi pratye moh kare chhe tyāre mohī thaī jāy chhe ane jyāre anya
vastuomān rāg kare chhe tyāre te rūp thaī jāy chhe, vāstavamān na sharīrarūp chhe ane
na anya vastuo rūp chhe, te sarvathā vītarāg ane karmabandhathī rahit chhe. he man!
āvo chidānand ā ja sharīramān tārī pāse chhe teno tun vichār kar, te sivāyanī
bījī badhī jañjāḷ chhe. pa4.
ātmānubhav karavānī vidhi (savaiyā ekatrīsā)
प्रथम सुद्रिष्टिसौं सरीररूप कीजै भिन्न,
तामें और सूच्छम सरीर भिन्नमानिये।
अष्टकर्मभावकी उपाधि सोऊ कीजै भिन्न,
ताहूमें सुबुद्धिकौ विलास भिन्न जानिये।।
तामें प्रभु चेतन विराजत अखंडरूप,
वहै श्रुतग्यानके प्रवांन उर आनिये।
वाहीकौ विचार करि वाहीमैं मगन हूजै,
वाकौ पद साधिबेकौं ऐसी विधि ठानिये।। ५५।।
shabdārthaḥ– sharīr = audārik, vaikriyak, āhārak. sūchchham sarīr (sūkṣhma
sharīr) = taijas, kārmaṇ. aṣhṭakarmabhāvakī upādhi = rāg-dveṣh-moh. subuddhikau
vilās = bhedavignān.
arthaḥ– pahelān bhedavignānathī sthūḷ sharīrane ātmāthī bhinna mānavun

Page 209 of 444
PDF/HTML Page 236 of 471
single page version

background image
bandh dvār 209
joīe, pachhī te sthūḷ sharīramān taijas, kārmāṇ sūkṣhma sharīr chhe, temane bhinna jāṇavā
yogya chhe. pachhī āṭh karmanī upādhijanit rāg-dveṣhane bhinna karavā ane pachhī
bhedavignānane paṇ bhinna mānavun joīe. te bhedavignānamān akhaṇḍ ātmā birājamān
chhe, tene shrutagnān-pramāṇ athavā nay-nikṣhep ādithī nakkī karīne teno ja vichār
karavo ane temān ja līn thavun joīe. mokṣhapad pāmavānī nirantar āvī ja rīt chhe.
pap.
ātmānubhavathī karmabandh thato nathī. (chopāī)
इहि विधि वस्तु व्यवस्था जानै।
रागादिक निज रूप न मानै।।
तातैं ग्यानवंत जगमांही।
करम बंधकौ करता नांही।। ५६।।
arthaḥ– sansāramān samyagdraṣhṭi jīv upar kahyā pramāṇe ātmānun svarūp jāṇe chhe
ane rāg-dveṣh ādine potānun svarūp mānatā nathī tethī te karmabandhananā kartā nathī.
pa6.
bhedagnānīnī kriyā (savaiyā ekatrīsā)
ग्यानी भेदग्यानसौं विलेछि पुदगल कर्म,
आतमीक धर्मसौंनिरालो करि मानतौ।
ताकौ मूल कारन असुद्ध रागभाव ताके,
नासिबेकौं सुद्ध अनुभौ अभ्यास ठानतौ।।
याही अनुक्रम पररूप सनबंध त्यागि,
आपमांहि अपनौ सुभाव गहिआनतौ।
_________________________________________________________________
इत्यालोच्य विवेच्य तत्किल परद्रव्यं समग्रं बलात्
तन्मूलां बहुभावसन्ततिमिमामुद्धर्तुकामः समम्।
आत्मानं समुपैति निर्भरवहत्पूर्णैकसंविद्युतम्
येनोन्मूलितबन्ध एष भगवानात्मात्मनि स्फूर्जति।। १६।।

Page 210 of 444
PDF/HTML Page 237 of 471
single page version

background image
210 samayasār nāṭak
साधि सिवचाल निरबंध होत तिहूं काल,
केवल विलोक पाइ लोकालोक जानतौ।। ५७।।
shabdārthaḥ– vilechhi = judo jāṇavo. nirālau = bhinna. anukram = kram
pramāṇe. sādhi = siddha karīne. sivachāl = mokṣhamārga. nirabandh = bandh rahit.
vilok = gnān.
arthaḥ– gnānī jīv bhedavignānanā prabhāvathī pudgal karmane judun jāṇe chhe ane
ātmasvabhāvathī bhinna māne chhe. te pudgal karmonun mūḷ kāraṇ rāg, dveṣh, moh ādi
vibhāvo chhe, teno nāsh karavā māṭe shuddha anubhavano abhyās kare chhe ane pa4mā
kavittamān kahelī rīte ātmasvabhāvathī bhinna ane pararūp evī bandhapaddhatine dūr
karīne potāmān ja potānā gnānasvabhāvanun grahaṇ kare chhe. ā rīte te sadaiv
mokṣhamārganun sādhan karīne bandhan rahit thāy chhe ane kevaḷagnān prāpta karīne
lokālokano gnāyak thāy chhe. pa7.
bhedagnānīnun parākram (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं कोऊ मनुष्य अजान महाबलवान,
खोदि मूल वृच्छकौ उखारै गहि बाहूसौं।
तैसैं मतिमान दर्वकर्म भावकर्म त्यागि,
ह्वै रहै अतीत मति ग्यानकी दशाहूसौं।।
याही क्रिया अनुसार मिटै मोह अंधकार,
जगै जोति केवल प्रधान सविताहूसौं।
चुकै न सकतीसौं लुकै न पुदगल मांहि,
धुकै मोख थलकौं रुकै न फिर काहूसौं।। ५८।।
_________________________________________________________________
रागादीनामुदयमदयं दारयत्कारणानां
कार्यं बन्धं विविधमधुना सद्य एव प्रणुद्य ।
ज्ञानज्योतिः क्षपिततिमिरं साधु सन्नद्धमेतत्
तद्वद्यद्वत्प्रसरमपरः कोऽपि नास्यावृणोति।। १७।।
iti bandho niṣhkrāntaḥ।। 8।।

Page 211 of 444
PDF/HTML Page 238 of 471
single page version

background image
bandh dvār 211
shabdārthaḥ– atīt = khālī, shūnya. savitāhū = sūrya. lukai = chhupāy. dhukai =
chāle chhe.
arthaḥ– jevī rīte koī ajāṇyo mahā baḷavān manuṣhya potānā bāhubaḷathī
koī vr̥ukṣhane mūḷamānthī ukhāḍī nākhe chhe tevī ja rīte bhedavignānī manuṣhya gnānanī
shaktithī dravyakarma ane bhāvakarmane dūr karīne halakā thaī jāy chhe. ā rīte mohano
andhakār nāsh pāme chhe ane sūryathī paṇ shreṣhṭha kevaḷagnānanī jyot jāge chhe, pachhī
karma ane nokarmathī chhupāī na shakavā yogya anantashakti pragaṭ thāy chhe jethī te sīdhā
mokṣhamān jāy chhe ane koīnā rokayā rokātā nathī.pa8.
āṭhamā adhikārano sār
joke siddhālayamān anant kārmaṇ vargaṇāo bharelī chhe topaṇ siddha bhagavānane
karmano bandh thato nathī, arihant bhagavān yog sahit hovā chhatān abandh rahe chhe,
pramād vinā hinsā thaī javā chhatān munione bandh thato nathī, samyagdraṣhṭi jīv
asanyamī hovā chhatān paṇ bandh rahit chhe. ethī spaṣhṭa chhe ke kārmaṇ vargaṇāo, yog,
hinsā ane asanyamathī bandh thato nathī, kevaḷ shubh-ashubh ashuddhopayog ja bandhanun
kāraṇ chhe. ashuddha upayog rāg-dveṣh-moharūp chhe ane rāg-dveṣh-mohano abhāv
samyagdarshan chhe, māṭe bandhano abhāv karavā māṭe samyagdarshananī sambhāḷ karavī
joīe. emān pramād karavo uchit nathī kem ke samyagdarshan ja dharma, artha, kām ane
mokṣha e chāre puruṣhārthono dātā chhe. ā samyagdarshan viparīt abhinivesh rahit hoy
chhe. men karyun, mārun chhe, hun ichchhun te karīsh, e mithyābhāv samyagdarshanamān hoto nathī.
emān sharīr, dhan, kuṭumb athavā viṣhay-bhogathī viraktabhāv rahe chhe ane chañchaḷ
chittane vishrām maḷe chhe. samyagdarshan jāgr̥ut thatān vyavahāranī tallīnatā rahetī nathī,
nishchayanayanā viṣhayabhūt nirvikalpa ane nirupādhi ātmarāmanun svarūp-chintavan hoy
chhe ane mithyātvane ādhīn thaīne sansārī ātmā je anādikāḷathī ghāṇīnā
baḷadanī jem sansāramān paribhramaṇ karī rahyo hato tene vilakṣhaṇ shānti maḷe chhe.
samyaggnānīone potāno ishvar potānāmān ja dekhāy chhe; ane bandhanā kāraṇono
abhāv thavāthī temane parameshvarapad prāpta thāy chhe.

Page 212 of 444
PDF/HTML Page 239 of 471
single page version

background image


mokṣha dvār
(9)
pratignā (doharā)
बंधद्वार पूरौ भयौ, जो दुख दोष निदान।
अब बरनौं संक्षेपसौं,मोखद्वार सुखथान।। १।।
shabdārthaḥ– nidān = kāraṇ. varanaun = varṇan karun chhun. saṅkṣhepasaun = thoḍāmān.
arthaḥ– duḥkho ane doṣhonā kāraṇabhūt bandhano adhikār samāpta thayo. have
ṭuṅkāmān sukhanā sthānarūp mokṣha adhikāranun varṇan karun chhun. 1.
maṅgaḷācharaṇ (savaiyā ekatrīsā)
भेदग्यान आरासौं दुफारा करै ग्यानी जीव,
आतम करम धारा भिन्न भिन्नचरचै।
अनुभौ अभ्यास लहै परम धरम गहै,
करम भरमकौ खजानौ खोलि खरचै।।
यौही मोख मुख धावै केवल निकट आवै,
पूरन समाधि लहै परमकौ परचै।
भयौ निरदौर याहि करनौ न कछु और,
ऐसौ विश्वनाथ ताहि बनारसी अरचै।। २।।
_________________________________________________________________
द्विधाकृत्य प्रज्ञाक्रकचदलनाद्बन्धपुरुषौ
नयन्मोक्षं साक्षात्पुरुषमुपलम्भैकनियतम्।
इदानीमुन्मज्जत्सहजपरमानन्दसरसं
परं पूर्ण ज्ञानं कृतसकलकृत्यं विजयते।। १।।

Page 213 of 444
PDF/HTML Page 240 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 213
shabdārthaḥ– charachai = jāṇe. kharachai = dūr kare. parachai = oḷakhe. niradaur =
sthir. vishvanāth = sansārano svāmī. arachai = vandan kare chhe.
arthaḥ– gnānī jīv bhedavignānanī karavatathī ātmapariṇati ane
karmapariṇatine bhinna karīne temane judījudī jāṇe chhe ane anubhavano abhyās tathā
ratnatrayanun grahaṇ karīne gnānāvaraṇādi karma athavā rāg-dveṣh ādi vibhāvano
khajāno khālī karī nākhe chhe. ā rīte te mokṣhanī sanmukh doḍe chhe. jyāre kevaḷagnān
tenī samīp āve chhe tyāre pūrṇa gnān prāpta karīne paramātmā banī jāy chhe ane
sansāranun bhaṭakavun maṭī jāy chhe tathā karavānun kāī bākī rahetun nathī arthāt kr̥utakr̥utya
thaī jāy chhe. āvā trilokīnāthane paṇḍit banārasīdāsajī namaskār kare chhe. 2.
samyaggnānathī ātmānī siddhi thāy chhe. (savaiyā ekatrīsā)
काहू एक जैनी सावधान ह्वै परम पैनी,
ऐसी बुद्धि छैनी घटमांहि डार दीनी है।
पैठी नो करम भेदि दरव करम छेदि,
सुभाउ विभाउताकी संधि सोधि लीनी है।।
तहां मध्यपाती होय लखी तिन धारा दोय,
एक मुधामई एक सुधारस–भीनी है।
मुधासौं विरचि सुधासिंधुमैं मगन भई,
ऐती सब क्रियाएक समै बीचि कीनी है।। ३।।
shabdārthaḥ– sāvadhān = pramād rahit. painī = tīkṣhṇa. paiṭhī = ghūsī. sandhi =
milanasthān. madhyapātī = vachche paḍīne. mudhāmaī = agnānamay. sudhāras =
amr̥utaras. virachi = chhoḍīne.
_________________________________________________________________
प्रज्ञाछेत्री शितेयं कथमपि निपुणैः पातिता सावधानैः
सूक्ष्मेऽन्तःसन्धिबन्धे निपतति रभसादात्मकर्मोभयस्य।
आत्मानं मग्नमन्तःस्थिरविशदलसद्धाम्नि चैतन्यपूरे
बन्धं चाज्ञानभावे नियमितमभितः कुर्वती भिन्नभिन्नौ।। २।।