Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 4-36.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 24

 

Page 214 of 444
PDF/HTML Page 241 of 471
single page version

background image
214 samayasār nāṭak
arthaḥ– jainashāstranā gnātā ek jaine ghaṇā sāvadhān thaīne vivekarūpī tīkṣhṇa
chhīṇī potānā hr̥udayamān nākhī dīdhī, jeṇe pravesh karatān ja nokarma, dravyakarma, bhāvakarma
ane nijasvabhāvanun judāpaṇun karī nākhyun. tyān te gnātāe vachche paḍīne ek
agnānamay ane ek gnānasudhārasamay evī be dhārā dekhī. tyāre te agnānadhārā
chhoḍīne gnānarūp amr̥utasāgaramān magna thayo. āṭalī badhī kriyā teṇe mātra ek
samayamān ja karī. 3.
vaḷī–
जैसै छैनीलोहकी, करै एकसौं दोइ।
जड़ चेतनकी भिन्नता, त्यौं सुबुद्धिसौं होई।। ४।।
arthaḥ– jevī rīte loḍhānī chhīṇī kāṣhṭha ādi vastunā be ṭukaḍā karī nākhe chhe
tevī ja rīte chetan-achetananun pr̥uthakkaraṇ bhedavignānathī thāy chhe. 4.
subuddhino vilās. (sarva varṇa laghu. chitrakāvya ghanākṣharī)
धरति धरम फल हरति करम मल,
मन वच तन बल करति समरपन।
भखति असन सित चखति रसन रित,
लखति अमित वित करि चित दरपन।।
कहति मरम धुर दहति भरम पुर,
गहति परम गुर उर उपसरपन।
रहति जगति हित लहति भगति रति,
चहति अगति गति यह मति परपन।। ५।।
shabdārthaḥ– bhakhati = khāy chhe. asan = bhojan. sit = ujjvaḷ.
amit = apramāṇ. dahati = bāḷī chhe. pur = nagar. upasarapan = sthir. agati
gati = mokṣha
arthaḥ– subuddhi dharmarūp phaḷ dhāraṇ kare chhe, karmamaḷ hare chhe, man, vachan, kāy
traṇe baḷone mokṣhamārgamān lagāve chhe, jībhathī svād līdhā vinā ujjvaḷ

Page 215 of 444
PDF/HTML Page 242 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 21p
gnānanun bhojan khāy chhe, potānī anant gnānarūp sampatti chitta-rūp darpaṇamān dekhe chhe,
marmanī vāt arthāt ātmānun svarūp batāve chhe, mithyātvarūp nagar bhasma kare chhe,
sadgurunī vāṇīnun grahaṇ kare chhe, chittamān sthiratā lāve chhe, jagatanī hitakārī
banīne rahe chhe, trilokanāthanī bhaktimān anurāg kare chhe, muktinī abhilāṣhā
utpanna kare chhe; evo subuddhino vilās chhe. pa.
samyaggnānīnun mahattva. (sarva varṇa guru savaiyā ekatrīsā)
राणाकौसौ बाना लीनै आप साधै थाना चीनै,
दानाअंगी नानारंगी खाना जंगी जोधा है।
मायाबेली जेती तेती रेतेमैं धारेती सेती,
फंदाहीकौ कंदा खौदै खेतीकौसौ लोधा है।।
बाधासेती हांता लोरै राधासेती तांता जोरै,
बांदीसेती नाता तोरै चांदीकौसौ सोधा है।
जानै जाही ताही नीकै मानै राही पाही पीकै,
ठानै बातैं डाही ऐसौ धाराबाही बोधा है।। ६।।
shabdārthaḥ– rāṇā = bādashāh. bānā = vesh. thānā = sthān. chīnai =
oḷakhe. dānāaṅgī = pratāpī. khānā jaṅgī jodhā = yuddhamān mahā shūravīr. kandā =
kānsanā mūḷiyā. khetīkausau lodhā = kheḍūt jevo. bādhā = klesh. hāntā lorai =
alag kare chhe. tāntā = dor. bāndī = dāsī. nātā= sambandh. ḍāhī = hoshiyārī.
bodhā = gnānī.
arthaḥ– bhedavignānī gnātāe rājā jevun rūp banāvelun chhe, te potānā
ātmarūp svadeshanī rakṣhā māṭe pariṇāmonī sambhāḷ rākhe chhe ane ātmasattā
bhūmirūp sthānane oḷakhe chhe. prasham, samveg, anukampā ādinī senā sambhāḷavāmān
dānā arthāt pravīṇ hoy chhe, shām, dām, daṇḍ, bhed ādi kaḷāomān shukaḷ rājānī
samān chhe, tap, samiti, gupti, pariṣhah-jay, dharma, anuprekṣhā ādi anek raṅg
dhāraṇ kare chhe, karmarūpī shatruone jītavāmān ghaṇo bahādur chhe, māyārūpī jeṭalun loḍhun

Page 216 of 444
PDF/HTML Page 243 of 471
single page version

background image
216 samayasār nāṭak
chhe te badhāno nāsh karavā māṭe retī samān chhe, karmanā phandārūp kānsane mūḷamānthī
ukheḍavā māṭe kisān samān chhe, karmabandhanā duḥkhothī bachāvanār chhe, sumati rādhikā
sāthe prīti joḍe chhe, kumatirūp dāsī sāthe sambandh toḍe chhe, ātmapadārtharūp chāndīnun
grahaṇ karavāmān ane parapadārtharūp dhūḷane chhoḍavāmān sonī samān chhe. padārthane jevo
jāṇe chhe tevo ja māne chhe, bhāv e chhe ke heyane hey jāṇe chhe ane hey māne chhe.
upādeyane upādey jāṇe chhe ane upādey māne chhe1, evī uttam vātonā ārādhak
dhārā pravāhī gnātā chhe. 6.
gnānī jīv ja chakravartī chhe (savaiyā ekatrīsā)
जिन्हकै दरब मिति साधन छखंड थिति,
बिनसैविभाव अरि पंकति पतन हैं।
जिन्हकै भगतिको विधान एई नौ निधान,
त्रिगुनके भेद मानौ चौदह रतन हैं।।
जिन्हकै सुबुद्धिरानी चूरै महा मोह वज्र,
पूरै मंगलीक जे जे मोखके जतन हैं।
जिन्हके प्रमान अंग सौहै चमू चतुरंग,
तेई चक्रवर्ती तनु धरैं पै अतन हैं।। ७।।
shabdārthaḥ– ari paṅkati = shatruono samūh. patan = naṣhṭa thavun. nav nidhān
= nav nidhi. maṅgalīk = maṇḍaḷ, chok. chamū = senā. chaturaṅg = senānā chār
aṅg-hāthī, ghoḍā, rath, pāyadaḷ. atan = sharīrarahit.
arthaḥ– gnānī jīv chakravartī samān chhe kāraṇ ke chakravartī chha khaṇḍ pr̥ithvī jīte
chhe, gnānī chha dravyone sādhe chhe, chakravartī shatruono nāsh kare chhe, gnānī jīv vibhāv
_________________________________________________________________
1. ātmā aḍadanā māvā (andarano bhāg) magaj samān ādi upādey chhe ane photarā vagere samān
sharīrādi hey chhe.

Page 217 of 444
PDF/HTML Page 244 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 217
pariṇatino vināsh kare chhe, chakravartīne navanidhi1 hoy chhe, gnānī navabhakti2 dhāraṇ
kare chhe, chakravartīne chaud ratna3 hoy chhe, gnānīone samyagdarshan-gnān-chāritranā
bhedarūp chaud ratna4 hoy chhe; chakravartīnī paṭarāṇī digvijay māṭe javāne samaye
chapaṭīthī vajraratnono bhūko karīne chok pūre chhe; gnānī jīvonī subuddhirūp paṭarāṇī
mokṣhamān javānā shukan karavā māṭe mahāmoharūp vajranun chūrṇa kare chhe; chakravartīne hāthī,
ghoḍā, rath, pāyadaḷ evī chaturaṅgiṇī senā hoy chhe, gnānī jīvone pratyakṣha, parokṣha,
nay, pramāṇ ane nikṣhep hoy chhe. visheṣh e chhe ke chakravartīne sharīr hoy chhe paṇ
gnānī jīv dehathī virakta hovāne kāraṇe sharīrarahit hoy chhe tethī gnānī jīvonun
parākram chakravartī samān chhe. 7.
nav bhaktinā nām (doharā)
श्रवन कीरतन चिंतवन, सेवन बंदन ध्यान।
लघुता समताएकता, नौधा भक्ति प्रवान।। ८।।
shabdārthaḥ– shravaṇ = upādey guṇonun sāmbhaḷavun. kīratan (kīrtan) = guṇonun
vyākhyān
_________________________________________________________________
1. mahākāl asi masike sādhan,det kālanidhi granth mahān;
mānav āyudh bhāṇḍ nasarap, subhag piṅgalā bhūṣhan khān.
pāṇḍuk nidhi sab dhānya det hai, karai shaṅkh vājintra pradān;
sarva ratan ratnoṅkī dātā, vastra det nidhi padma mahān.
2. nav bhaktinā nām āgaḷanā dohāmān chhe.
3. chakravartīne chaud ratnomān sāt sajīv ratna hoy chhe, ane sāt ajīv hoy chhe. te ā prakāre chheḥ-
doharā–senāpati grahapati thapit, prohit nāg turaṅg,
banitā mili sātaun ratan, hain sajīv saravaṅg. 1.
chakra chhatra asi daṇḍ maṇi, charma kāṅkaṇī nām;
ye ajīv sātaun ratan, chakravartī ke dhām. 2.
4. kavie chaud ratnonī saṅkhyā traṇ guṇanā bhedomān gaṇāvel chhe. te samyagdarshananā upasham,
kṣhayopasham, kṣhāyik e traṇ, gnānanā mati, shrut, avadhi, manaḥparyay, kevaḷ e pāñch; ane
chāritranā sāmāyik, chhedopasthāpanā, parihāravishuddhi, sūkṣhmasāmparāy ane sanyamāsanyam e chha, -
āvī rīte badhā maḷīne chaud jaṇāy chhe.

Page 218 of 444
PDF/HTML Page 245 of 471
single page version

background image
218 samayasār nāṭak
karavun. chintavan = guṇono vichār karavo. sevan = guṇonun adhyayan karavun.
vandan = guṇonī stuti karavī. dhyān = guṇonun smaraṇ karavun. laghutā = guṇono
garva na karavo. samatā = badhā upar ekasarakhī draṣhṭi rākhavī. ekatā = ek
ātmāne ja potāno mānavo, sharīrādine par mānavā.
arthaḥ– shravaṇ, kīrtan, chintavan, sevan, vandan, dhyān, laghutā, samatā,
ekatā-ā nav prakāranī bhakti chhe, je gnānī jīv kare chhe. 8.
gnānī jīvonun mantavya (savaiyā ekatrīsā)
कोऊ अनुभवी जीव कहै मेरे अनुभौमैं,
लक्षन विभेद भिन्न करमकौ जाल है।
जानै आपा आपुकौं जु आपुकरि आपुविषैं,
उतपति नास ध्रुव धारा असराल है।।
सारे विकलप मोसौं–न्यारे सरवथा मेरौ,
निहचै सुभाव यह विवहार चाल है।
मैं तौ सुद्ध चेतन अनंत चिनमुद्रा धारी,
प्रभुता हमारी एकरूप तिहूं काल है।। ९।।
arthaḥ– ātmānubhavī jīv kahe chhe ke amārā anubhavamān ātmasvabhāvathī
viruddha chihnonī dhārak karmonī jāḷ amārāthī bhinna chhe, teo pote1 potāne2 potā
dvārā3 potānāmān4 jāṇe chhe. dravyanī utpād, vyay ane dhruv e triguṇ dhārā je
mārāmān vahe chhe, te vikalpo vyavahāranayathī chhe, mārāthī sarvathā bhinna chhe; hun to
nishchayanayanā viṣhayabhūt shuddha ane anant chaitanyamūrtino dhārak chhun, mārun ā sāmarthya
sadā ekasarakhun rahe chhe-kadī ghaṭatun-vadhatun nathī. 9.
_________________________________________________________________
1. ā kartārūp chhe. 2. ā karmarūp chhe. 3. ā karaṇarūp chhe. 4. ā adhikaraṇ chhe.
भित्त्वा सर्वमपि स्वलक्षणबलाद्भेत्तुं हि यच्छक्यते
चिन्मुद्रांकितनिर्विभागमहिमा शुद्धश्चिदेवास्म्यहम्।
भिद्यन्ते यदि कारकाणि यदि वा धर्मा गुणा वा यदि
भिद्यन्तां न भिदास्ति काचन विभौ भावे विशुद्धे चिति।। ३।।

Page 219 of 444
PDF/HTML Page 246 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 219
ātmānā chetan lakṣhaṇanun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
निराकार चेतना कहावै दरसन गुन,
साकार चेतना सुद्धज्ञान गुनसार है।
चेतना अद्वैत दोऊ चेतन दरब मांहि,
सामान विशेष सत्ताहीकौविसतार है।।
कोऊ कहै चेतना चिहन नांही आतमामैं,
चेतनाके नास होत त्रिविध विकार है।
लक्षनकौ नास सत्ता नास मूल वस्तु नास,
तातै जीव दरबकौ चेतना आधार है।। १०।।
shabdārthaḥ– nirākār chetanā = jīvano darshanaguṇ je ākār ādine jāṇato
nathī. sākār chetanā = jīvano gnānaguṇ je ākār ādi sahit jāṇe chhe. advait =
ek. sāmānya = jemān ākār ādino vikalpa hoto nathī. visheṣh = je ākār
ādi sahit jāṇe chhe. chihan (chihna) = lakṣhaṇ. trividh = traṇ prakāranā. vikār
= doṣh.
arthaḥ– chaitanyapadārtha ekarūp ja chhe, paṇ darshanaguṇane nirākār1 chetanā ane
gnānaguṇane sākār2 chetanā kahe chhe. tyān ā sāmānya ane visheṣh banne ek
chaitanyanā ja bhedo chhe, ek ja dravyamān rahe chhe. vaisheṣhik ādi matavādīo ātmāmān
_________________________________________________________________
1-2. padārthane jāṇavā pahelān padārthanā astitvanun je kiñchit bhān thāy chhe te darshan chhe, darshan e
nathī jāṇatun ke padārtha kevā ākār ke raṅgano chhe, te to sāmānya astitva mātra jāṇe chhe tethī
ja darshanaguṇ nirākār ane sāmānya chhe. emān mahāsattā arthāt sāmānya sattāno pratibhās
thāy chhe. ākār, raṅg ādinun jāṇavun te gnān chhe, tethī gnān sākār chhe, savikalpa chhe, visheṣh
jāṇe chhe. emān avāntar sattā arthāt visheṣh sattāno pratibhās thāy chhe. (visheṣh samajavā māṭe
‘br̥uhad dravyasaṅgrah’nī जं सामण्णं गह्णं,’ ādi gāthāonun adhyayan karavun joīe.)
अद्वैतापि हि चेतना जगति चेद् द्रग्ज्ञप्तिरूपं त्यजेत्
तत्सामान्यविशेषरूपविरहात्साऽस्तित्वमेव त्यजेत्।
तत्त्यागे जडता चितोऽपि भवति व्याप्यो विना व्यापका–
दात्मा चान्तमुपैति तेन नियतं द्रग्ज्ञप्तिरूपास्तु चित्।। ४।।

Page 220 of 444
PDF/HTML Page 247 of 471
single page version

background image
220 samayasār nāṭak
chaitanyaguṇ mānatā nathī, tethī temane jain matavādīonun kahevun chhe ke e chetanāno
abhāv mānavāthī traṇ doṣh utpanna thāy chhe. pratham to lakṣhaṇano nāsh thāy chhe,
bījun lakṣhaṇano nāsh thavāthī sattāno nāsh thāy chhe, trījun sattāno nāsh thavāthī
mūḷ vastuno ja nāsh thāy chhe. tethī jīvadravyanun svarūp jāṇavā māṭe chaitanyanun ja
avalamban chhe. 10.
(doharā)
चेतन लक्षन आतमा, आतम सत्ता मांहि।
सत्तापरिमित वस्तु है,भेद तिहूंमैं नांहि।। ११।।
arthaḥ– ātmānun lakṣhaṇ chetanā chhe ane ātmā sattāmān chhe, kāraṇ ke sattā-
dharma vinā ātma-padārtha siddha thato nathī, ane potānī sattā-pramāṇ vastu chhe; dravya-
apekṣhāe traṇemān bhed nathī ek ja chhe. 11.
ātmā nitya chhe. (savaiyā tevīsā)
ज्यौं कलधौत सुनारकी संगति,
भूषन नाम कहै सब कोई।
कंचनता न मिटी तिहि हेतु,
वहै फिरि औटिकेकंचन होई।।
त्यौं यह जीव अजीव संजोग,
भयौ बहुरूपभयौनहि दोई।
चेतनता न गई कबहूं,
तिहि कारन ब्रह्म कहावत सोई।। १२।।
shabdārthaḥ– kaladhaut = sonun. bhūṣhan = ghareṇun. auṇṭat = gāḷavāthī. brahma =
nitya ātmā.
arthaḥ– jevī rīte sonī dvārā ghaḍavāmān āvatān sonun ghareṇānnā rūpamān thaī
jāy chhe, paṇ gāḷavāthī pāchhun sonun ja kahevāy chhe, tevī ja rīte ā jīv ajīvarūp
karmanā nimitte anek veṣh dhāraṇ kare chhe, paṇ anyarūp thaī jato nathī kāraṇ ke
chaitanyano guṇ kayāny chālyo jato nathī, e ja kāraṇe jīvane sarva avasthāomān
brahma kahe chhe. 12.

Page 221 of 444
PDF/HTML Page 248 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 221
subuddhi sakhīne brahmanun svarūp samajāve chhe. (savaiyā tevīsā)
देखु सखी यह ब्रह्म विराजित,
याकी दसा सब याहीकौ सोहै।
एकमैं एक अनेक अनेकमैं,
दुंद लियैं दुविधामह दो है।।
आपु संभारि लखै अपनौ पद,
आपु विसारिकै आपुहि मोहै।
व्यापकरूप यहै घट अंतर,
ग्यानमैं कौन अग्यानमैं को है।। १३।।
shabdārthaḥ– virājit = shobhāyamān. dasā = pariṇati. visārikain = bhūlīne.
arthaḥ– subuddhi sakhīne kahe chhe ke he sakhī! jo, ā potāno ishvar sushobhit
chhe, tenī sarva pariṇati tene ja shobhā āpe chhe, evī vichitratā bījā koīmān
nathī. ene ātma-sattāmān juo to ekarūp chhe, parasattāmān juo to anekarūp chhe;
gnānadashāmān juo to gnānarūp, agnānadashāmān juo to agnānarūp, āvī badhī
duvidhāo emān chhe. koīvār te sachet thaīne potānī shaktinī sambhāḷ kare chhe ane
koī vār pramādamān paḍīne potānā svarūpane bhūlī jāy chhe, paṇ e ishvar nijaghaṭamān
vyāpak rahe chhe, have vichār karo ke gnānarūp pariṇaman karanār koṇ chhe ane
agnānadashāmān vartanār koṇ chhe? arthāt te ja chhe. 13.
ātma–anubhavanun draṣhṭānt (savaiyā tevīsā)
ज्यौं नट एक धरै बहु भेख,
कला प्रगटै बहु कौतुक देखै।
आपु लखै अपनी करतूति,
वहै नट भिन्न विलोकत भेखै।।

Page 222 of 444
PDF/HTML Page 249 of 471
single page version

background image
222 samayasār nāṭak
त्यौं घटमैं नट चेतन राव,
विभाउ दसा धरि रूप विसेखै।
खोलि सुद्रष्टि लखै अपनौं पद,
दुंद विचारि दसा नहि लेखै।। १४।।
arthaḥ– jevī rīte naṭ anek svāṅg dhāre chhe ane te svāṅganā tamāshā joīne
loko kutūhal samaje chhe, paṇ te naṭ potānā asalī rūpathī kr̥utrim dhāraṇ karelā
veṣhane bhinna jāṇe chhe, tevī ja rīte ā naṭarūp chetanarājā paradravyanā nimitte
anek vibhāv paryāyone prāpta thāy chhe parantu jyāre antaraṅgadraṣhṭi kholīne potānun rūp
dekhe chhe tyāre anya avasthāone potānī mānato nathī. 14.
hey–upādey bhāvo upar upadesh (chhand aḍilla)
जाके चेतन भाव, चिदानंद सोइ है।
और भाव जो धरै, सौ औरौ कोइ है।।
जो चिनमंडित भाउ, उपादे जाननैं
त्याग जोग परभाव, पराये माननैं।। १५।।
shabdārthaḥ– chidānand = chetanavant ātmā. upāde (upādey) = grahaṇ karavāne
yogya. hey = tyāgavā yogya. parāye = bījā. mānanain = shraddhā karavī joīe.
arthaḥ– jemān chaitanyabhāv chhe te chidātmā chhe ane jemān anya bhāv chhe te
bījā ja arthāt anātmā chhe. chaitanyabhāv upādey chhe, paradravyonā bhāv par chhe-
tyāgavā yogya chhe. 1p.
gnānī jīv chāhe gharamān rahe, chāhe vanamān rahe, paṇ mokṣhamārga sādhe chhe.
(savaiyā ekatrīsā)
जिन्हकैं सुमति जागी भोगसौं भये विरागी,
परसंग त्यागी जे पुरुष त्रिभुवनमैं।
_________________________________________________________________
एकश्चितश्चिन्मय एव भावो भावाः परे ये किल ते परेषाम्।
ग्राह्यस्ततश्चिन्मय एव भावो भावाः परे सर्वतएव हेयाः।। ५।।

Page 223 of 444
PDF/HTML Page 250 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 223
रागादिक भावनिसौं जिनिकी रहनि न्यारी,
कबहूं मगन ह्वै न रहै धाम धनमैं।।
जे सदैव आपकौं विचारैं सरवांग सुद्ध,
जिन्हकै विकलता न व्यापै कहूं मनमैं।
तेई मोख मारगके साधक कहावैं जीव,
भावै रहौ मंदिरमैं भावै रहौ वनमैं।। १६।।
shabdārthaḥ– sumati = sārī buddhi. jāgī = pragaṭī. parasaṅg tyāgī = deh
ādithī mamatvano tyāg karavo. tribhuvan = traṇ lok-ūrdhva, madhya, pātāḷ.
saravāṅg (sarvāṅg) = pūrṇa rīte. vikalatā = bhram. bhāvai = chāhe to. mandiramain =
gharamān.
arthaḥ– jemane subuddhino uday thayo chhe, je bhogothī virakta thayā chhe, jemaṇe
sharīr ādi paradravyonun mamatva dūr karyun chhe, je rāg-dveṣh ādi bhāvothī rahit chhe, je
kadī ghar ane dhan-sampatti ādimān līn thatā nathī, je sadā potānā ātmāne
sampūrṇa rīte shuddha vichāre chhe, jemane manamān kadī ākuḷatā vyāpatī nathī, te ja jīvo
traṇalokamān1 mokṣhamārganā sādhak chhe, bhale teo gharamān rahe ke jaṅgalamān rahe. 16.
mokṣhamārgī jīvonī pariṇati (savaiyā tevīsā)
चेतन मंडित अंग अखंडित,
सुद्ध पवित्र पदारथ मेरो।
राग विरोध विमोह दसा,
समुझै भ्रम नाटक पुदगल केरो।।
_________________________________________________________________
1. chāhe teo ūrdhvalok athavā devagatimān hoy, madhyalok arthāt manuṣhya-tiryañch jātimān hoy ke
pachhī pātāḷalok arthāt bhavanavāsī, vyantar ke narak gatimān hoy.
सिद्धान्तोऽयमुदात्तचित्तचरितैर्मोक्षार्थिभिः सेव्यतां
शुद्धंचिन्मयमेकमेव परमं ज्योतिः सदैवास्म्यहम्।
एते ये तु समुल्लसन्ति विविधा भावाः पृथग्लक्षणा–
स्तेऽहं नास्मि यतोऽत्र ते मम परद्रव्यं समग्रा अपि।। ६।।

Page 224 of 444
PDF/HTML Page 251 of 471
single page version

background image
224 samayasār nāṭak
भोग संयोग वियोग बिथा,
अवलोकि कहै यह कर्मज घेरौ।
है जिन्हकौ अनुभौ इह भांति,
सदा तिनकौं परमारथ नेरौ।। १७।।
shabdārthaḥ– maṇḍit = shobhit. akhaṇḍit = je chhedāto-bhedāto nathī te.
arthaḥ– jeo vichāre chhe ke māro ātmapadārtha chaitanyarūp chhe, achhedya, abhedya,
shuddha ane pavitra chhe, je rāg-dveṣh-mohane pudgalanun nāṭak samaje chhe, je bhog-
sāmagrīnā sanyog ane viyoganī āpattione joīne kahe chhe ke ā karmajanit chhe-
emān āpaṇun kāī nathī, evo anubhav jemane sadā rahe chhe, temanī samīp ja mokṣha
chhe. 17.
samyagdraṣhṭi jīv sādhu chhe ane mithyādraṣhṭi jīv chor chhe. (doharā)
जो पुमान परधन हरै, सो अपराधी अग्य।
जो अपनौ धन व्यौहरै, सो धनपति सरवग्य।। १८।।
परकी संगतिजौ रचै, बंध बढ़ावै सोइ।
जो निज सत्तामैं मगन, सहज मुक्त सो होइ।। १९।।
shabdārthaḥ– pumān = manuṣhya. paradhan harai = paradravyane aṅgīkār kare chhe.
agya = mūrkha. dhanapati = shāhūkār. rachai = līn thāy.
arthaḥ– je manuṣhya paradravyanun haraṇ kare chhe te mūrkha chhe, chor chhe; je potānā
dhanano upayog kare chhe te samajaṇo chhe, shāhūkār chhe. 18. je paradravyanī saṅgatimān magna
rahe chhe te bandhanī paramparā vadhāre chhe ane je nijasattāmān līn rahe chhe te sahajamān
ja mokṣha pāme chhe. 19.
_________________________________________________________________
परद्रव्यग्रहं कुर्वन् बध्येतैवापराधवान्।
बध्येतानपराधो न स्वद्रव्ये संवृतो यतिः।। ७।।
अनवरतमनन्तैर्बध्यते सापराधः
स्पृशति निरपराधो बंधनं नैव जातु।
नियतमयमशुद्धं स्वं भजन्सापराधो
भवति निरपराधः साधु शुद्धात्मसेवी।। ८।।

Page 225 of 444
PDF/HTML Page 252 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 22p
bhāvārthaḥ– lokamān pravr̥utti chhe ke je bījānun dhan le chhe tene agnānī, chor
athavā ḍākū kahevāmān āve chhe, te gunegār ane daṇḍane pātra thāy chhe ane je
potānā dhanano upayog kare chhe te mahājan athavā samajadār kahevāy chhe, tenī
prashansā karavāmān āve chhe. tevī ja rīte je jīv paradravya arthāt sharīr ke sharīranā
sambandhī chetan-achetan padārthone potānā māne chhe athavā temān līn thāy chhe te
mithyātvī chhe, sansāranun duḥkh bhogave chhe. ane je nijātmāne potāno māne chhe
athavā teno ja anubhav kare chhe, te gnānī chhe, mokṣhano ānand pāme chhe.18.19.
dravya ane sattānun svarūp (doharā)
उपजै विनसै थिर रहै, यह तो वस्तु वखान।
जो मरजादा वस्तुकी, सो सत्ता परवांन।। २०।।
shabdārthaḥ– upajai = utpanna thāy. vinasai = naṣhṭa thāy. vastu = dravya. maryādā
= sīmā, kṣhetrāvagāh. paravānn (pramāṇ) = jāṇavun.
arthaḥ– je paryāyothī utpanna ane naṣhṭa thāy chhe paṇ svarūpe sthir rahe chhe tene
dravya kahe chhe, ane dravyanā kṣhetrāvagāhane sattā kahe chhe. 20.
chha dravyanī sattānun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
लोकालोक मान एक सत्ता है आकाश दर्व,
धर्म दर्व एक सत्ता लोक परमितिहै।
लोक परवान एक सत्ता है अधर्म दर्व,
कालके अनू असंखसत्ता अगनिति है।।
पुद्गल सुद्ध परवानुकी अनंत सत्ता,
जीवकी अनंत सत्ता न्यारी न्यारी छिति है।
कोऊ सत्ता काहूसौं न मिलि एकमेक होइ,
सबै असहाय यौं अनादिहीकी थिति है।। २१।।

Page 226 of 444
PDF/HTML Page 253 of 471
single page version

background image
226 samayasār nāṭak
shabdārthaḥ– lokālok = sarva ākāsh. paramiti = barābar. paravān
(pramāṇ) = barābar. aganiti = asaṅkhyāt. nyārī nyārī = judī judī. thiti
(sthiti) = hayātī. asahāy = svādhīn.
arthaḥ– ākāshadravya ek chhe, tenī sattā lok-alokamān chhe, dharma-dravya ek chhe,
tenī sattā lok-pramāṇ chhe, adharmadravya paṇ ek chhe, tenī sattā paṇ lok-pramāṇ
chhe, kāḷanā aṇu asaṅkhyāt chhe, tenī sattā asaṅkhyāt chhe, pudgal dravya anantānant
chhe, tenī sattā anantānant chhe, jīvadravya anantānant chhe, tenī sattā anantānant chhe,
ā chhae dravyonī sattāo judī judī chhe, koī sattā koīnī sāthe maḷatī nathī ane
ek-mek paṇ thatī nathī. nishchayanayamān koī koīne āshrit nathī sarva svādhīn chhe.
ā pramāṇe anādikāḷathī chālatun āvyun chhe. 21.
chha dravyathī ja jagatanī utpatti chhe. (savaiyā ekatrīsā)
एई छहौं दर्व इनहीकौ है जगतजाल,
तामैं पांच जड़ एक चेतन सुजान है।
काहूकी अनंत सत्ता काहूसौं न मिलै कोइ,
एक एक सत्तामैं अनंत गुन गानहै।।
एक एक सत्तामैं अनंत परजाइ फिरै,
एकमैं अनेक इहि भांतिपरवान है।
यहै स्यादवाद यहै संतनिकी मरजाद,
यहै सुख पोख यह मोखकौ निदान है।। २२।।
shabdārthaḥ– jagatajāl = sansār. sujān = gnānamay. santanakī =
satpuruṣhonī. marajād = sīmā. pokh = puṣhṭi karanār. nidān = kāraṇ.
arthaḥ– upar kahelā ja chha dravyo chhe, emanāthī ja jagat utpanna chhe. ā chha
dravyomān pāñch achetan chhe, ek chetanadravya gnānamay chhe. koīnī anantasattā koīnī
sāthe kadī maḷatī nathī. pratyek sattāmān anant guṇasamūh chhe ane anant avasthāo
chhe, ā rīte ekamān anek jāṇavā. e ja syādvād chhe, e ja satpuruṣhonun akhaṇḍit
kathan chhe. e ja ānand-vardhak chhe ane e ja gnān mokṣhanun kāraṇ chhe. 22.

Page 227 of 444
PDF/HTML Page 254 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 227
साधी दधि मंथमैं अराधी रस पंथनिमैं,
जहां तहां ग्रंथनिमैं सत्ताहीकौ सोर है।
ग्यान भान सत्तामैं सुधा निधान सत्ताहीमैं,
सत्ताकी दुरनि सांझ सत्ता मुख भोर है।।
सत्ताकौ सरूप मोख सत्ता भूल यहै दोष,
सत्ताके उलंघे धूमधाम चहूं वोरहै।
सत्ताकी समाधिमैं विराजि रहै सोई साहू,
सत्तातैं निकसि और गहै सोई चोर है।। २३।।
shabdārthaḥ– dadhi = dahīn. manthamain = valovavāmān. ras panth = rasano upāy.
sor (shor) = āndolan. sattā = vastunun astitva, maujūdagī. dhūmadhām chahūn vor
= chār gatimān bhramaṇ. samādhi = anubhav. sāhū = bhalo māṇas. gahai = grahaṇ
kare.
arthaḥ– dahīnnā manthanathī ghīnī sattā sādhavāmān āve chhe, auṣhadhionī
kriyāmān rasanī sattā chhe, shāstromān jyān-tyān sattānun ja kathan chhe, gnānano sūrya
sattāmān chhe, amr̥utano puñj sattāmān chhe, sattāne chhūpāvavī e sāñjanā1 andhakār
samān chhe ane sattāne mukhya karavī e savāranā2 sūryano uday karavā samān chhe.
sattānun svarūp ja mokṣha chhe, sattānun bhūlavun te ja janma-maraṇ ādi doṣharūp sansār
chhe, potānī ātmasattānun ullaṅghan karavāthī chār gatimān bhaṭakavun paḍe chhe. je
ātmasattānā anubhavamān virājamān chhe te ja bhalo māṇas chhe ane je ātmasattā
chhoḍīne anyanī sattānun grahaṇ kare chhe te ja chor chhe. 23.
ātmasattāno anubhav nirvikalpa chhe. (savaiyā ekatrīsā)
जामैं लोक–वेद नांहि थापना उछेद नांहि,
पाप पुन्न खेद नांहि क्रिया नांहि करनी।
जामैं राग दोष नांहि जामैं बंध मोख नांहि,
जामैं प्रभु दास न अकासनांहि धरनी।।
_________________________________________________________________
1-2. sāñjanā andhakārano bhāv e jaṇāy chhe ke agnānano andhakār vadhato jāy. prabhātanā sūryodayano
e bhāv jaṇāy chhe ke gnānano prakāsh vadhato jāy.

Page 228 of 444
PDF/HTML Page 255 of 471
single page version

background image
228 samayasār nāṭak
जामैं कुल रीत नांहि जामैं हारि जीत नांहि,
जामैं गुरु सीष नांहि वीष नांहि भरनी।
आश्रम बरन नांहि काहूकी सरन नांहि
ऐसी सुद्ध सत्ताकी समाधिभूमिबरनी।। २४।।
shabdārthaḥ– lokaved = laukik gnān. thāpanā uchhed = laukik vātonun khaṇḍan.
(jem mūrtine ishvar kahevā e lokavyavahār chhe ane mūrtipūjānun khaṇḍan karavun te
lokasthāpanāno uchchhed karavā barābar chhe. sattāmān te banne nathī.) khed = kaṣhṭa. prabhu
= svāmī. dās = sevak. dharanī = pr̥ithvī. vīṣh bharanī = yātrā pūrī karavī. baran
āshram (varṇa āshram) = brāhmaṇ, kṣhatriy, vaishya, shūdra e chār.
arthaḥ– jemān laukik rītarivājonī na vidhi chhe ke na niṣhedh chhe, na pāp-
puṇyano klesh chhe, na kriyānī āgnā chhe, na rāg-dveṣh chhe, na bandh-mokṣha chhe, na
svāmī chhe, na sevak chhe, na ākāsh1 chhe, na dharatī2 chhe, na kuḷāchār chhe, na hārajīt
chhe, na guru chhe na shiṣhya chhe, na hālavun-chālavun chhe, na varṇāshram chhe, na koīnun sharaṇ
chhe. evī shuddha sattā anubhavarūp bhūmimān prāpta thāy chhe. 24.
je ātmasattāne jāṇato nathī te aparādhī chhe. (doharā)
जाकै घट समता नहीं, ममता मगन सदीव।
रमताराम न जानई, सो अपराधी जीव।। २५।।
अपराधी मिथ्यामती, निरदै हिरदै अंध।
परकौं मानैआतमा, करै करमकौ बंध।। २६।।
झूठी करनी आचरै, झूठे सुखकी आस।
झूठी भगति हिए धरै, झूठे प्रभुकौदास।। २७।।
_________________________________________________________________
1-2. ūñch-nīchano bhed nathī.
अतो हताः प्रमादिनो गताः सुखासीनतां
प्रलीनं चापलमुन्मूलितमालम्बनम्।
आत्मन्येवालानितं च चित्त–
मासंपूर्णविज्ञानघनोपलब्धेः।। ९।।

Page 229 of 444
PDF/HTML Page 256 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 229
shabdārthaḥ– samatā = rāg-dveṣharahit bhāv. mamatā = paradravyomān ahambuddhi.
ramatā rām = potānā rūpamān ānand karanār ātamarām. aparādhī = doṣhī. niradai
(nirday) = duṣhṭa. hiradai (hr̥uday) = manamān. ās (āshā) = umed. bhagati
(bhakti) = sevā, pūjā. dās = sevak.
arthaḥ– jenā hr̥udayamān samatā nathī, je sadā sharīr ādi par-padārthomān magna
rahe chhe ane potānā ātamarāmane jāṇato nathī te jīv aparādhī chhe. 2p. potānā
ātmasvarūpane nahīn jāṇanār aparādhī jīv mithyātvī chhe, potānā ātmāno hinsak
chhe, hr̥udayano andh chhe. te sharīr ādi padārthone ātmā māne chhe ane karmabandhane vadhāre
chhe. 26. ātmagnān vinā tenun tapācharaṇ mithyā chhe, tenī mokṣhasukhanī āshā jūṭhī
chhe, ishvarane jāṇyā vinā ishvaranī bhakti athavā dāsatva mithyā chhe. 27.
mithyātvanī viparīt vr̥utti (savaiyā ekatrīsā)
माटी भूमि सैलकी सो संपदा बखानै निज,
कर्ममैं अमृत जानै ग्यानमैं जहर है।
अपनौ न रूप गहै औरहीसौं आपौ कहै,
साता तो समाधि जाकै असाता कहर है।।
कोपकौ कृपान लिए मान मद पान कियैं,
मायाकी मरोर हियैं लोभकी लहर है।
याही भांति चेतन अचेतनकी संगतिसौं,
सांचसौं विमुख भयौ झूठमैं बहरहै।। २८।।
shabdārthaḥ– sail (shail) = parvat. jahar = viṣh. aurahīsaun = paradravyathī.
kahar = āpatti. kr̥upān = talavār. bahar hai = lāgī paḍayo chhe.
arthaḥ– sonun-chāndī je pahāḍonī māṭī chhe tene potānī sampatti kahe chhe,
shubhakriyāne amr̥ut māne chhe ane gnānane jher jāṇe chhe. potānā ātmarūpanun grahaṇ
karato nathī, sharīr ādine ātmā māne chhe, shātā-vedanīyajanit laukik-sukhamān
ānand māne chhe ane ashātānā udayane āphat kahe chhe, krodhanī talavār pakaḍī

Page 230 of 444
PDF/HTML Page 257 of 471
single page version

background image
230 samayasār nāṭak
rākhī chhe, mānano sharāb pīne beṭho chhe, manamān māyānī vakratā chhe ane lobhanā
chakkaramān paḍelo chhe. ā rīte achetananī saṅgatithī chidrūp ātmā satyathī parāṅmukh
thaīne jūṭhamān ja guñchavāī gayo chhe. 28.
तीन काल अतीत अनागत वरतमान,
जगमैं अखंडित प्रवाहकौ डहर है।
तासौं कहै यह मेरौ दिन यह मेरी राति,
यह मेरी धरी यह मेरौही पहरहै।।
खेहकौ खजानौ जोरै तासौं कहै मेरो गेह,
जहां बसै तासौं कहै मेरौही सहर है।
याहि भांति चेतन अचेतनकी संगतिसौं,
सांचसौं विमुख भयौ झूठमैं बहरहै।। २९।।
arthaḥ– atītakāl = bhūtakāḷ. anāgat = bhaviṣhya. kheh = kacharo. geh =
ghar. sahar (shahar) = nagar.
arthaḥ– sansāramān bhūt, vartamān ane bhaviṣhyakāḷanun dhārā-pravāh chakra chālī
rahyun chhe, tene kahe chhe ke māro divas, mārī rātri, mārī ghaḍī, māro pahor chhe.
kacharāno ḍhagalo bhego kare chhe ane kahe chhe ke ā mārun makān chhe, je pr̥ithvīnā
bhāgamān rahe chhe tene potānun nagar batāve chhe. ā rīte achetananī saṅgatithī chidrūp
ātmā satyathī parāṅmukh thaīne jūṭhamān muñjhāī rahyo chhe. 29.
samyagdraṣhṭi jīvono saddavichār (doharā)
जिन्हके मिथ्यामति नही, ग्यान कला घट मांहि।
परचै आतमरामसौं, ते अपराधी नांहि।। ३०।।
shabdārthaḥ– mithyāmati = khoṭī buddhi. parachai (parichay) = oḷakhāṇ.
arthaḥ– je jīvonī kubuddhi naṣhṭa thaī gaī chhe, jemanā hr̥udayamān gnānano prakāsh
chhe ane jemane ātmasvarūpanī oḷakhāṇ chhe te bhalā māṇas chhe. 30.

Page 231 of 444
PDF/HTML Page 258 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 231
जिन्हकै धरम ध्यान पावक प्रगट भयौ,
संसै मोह विभ्रमबिरख तीनौं डढ़े हैं।
जिन्हकी चितौनि आगे उदै स्वान भूसि भागै,
लागै न करम रज ग्यान गज चढ़े हैं।।
जिन्हकी समुझिकी तरंग अंग आगममैं,
आगममैं निपुन अध्यातममैं कढ़े हैं।
तेई परमारथी पुनीत नर आठौं जाम,
राम रस गाढ़ करैं यहै पाठ पढ़े हैं।। ३१।।
shabdārthaḥ– pāvak = agni. birakh (vr̥ukṣha) = jhāḍ. svān = kūtaro. raj =
dhūḷ. gyān gaj = gnānarūpī hāthī. adhyātam = ātmānun svarūp batāvanārī
vidyā. paramārathī (paramārthī) = param padārtha arthāt mokṣhanā mārgamān lāgelā.
punīt = pavitra. āṭhaun jām = āṭhey pahor-sadākāḷ.
arthaḥ– jemanī dharmadhyānarūp agnimān sanshay, vimoh ane vibhram e traṇe
vr̥ukṣha baḷī gayā chhe, jemanī sudraṣhṭi āgaḷ udayarūpī kūtarā bhasatān bhasatān bhāgī
jāy chhe, teo gnānarūpī hāthī upar beṭhelā chhe, tethī karmarūpī dhūḷ temanā sudhī
pahoñchatī nathī. jemanā vichāramān shāstragnānanī lahero uṭhe chhe, je siddhāntamān pravīṇ
chhe, je ādhyātmik vidyāmān pāragāmī chhe, teo ja mokṣhamārgī chhe-teo ja pavitra
chhe, sadā ātma-anubhavano ras draḍh kare chhe ane ātma-anubhavano ja pāṭh bhaṇe
chhe. 31.
जिन्हकी चिहुंटि चिमटासी गुन चूनिबेकौं,
कुकथाके सुनिबेकौं दोऊ कान मढ़े हैं।
जिन्हकौ सरल चित्त कोमल वचन बोलै,
सोमद्रष्टि लियैं डोलैंमोम कैसे गढ़े हैं।।
जिन्हकी सकति जगी अलख अराधिबेकौं,
परम समाधि साधिबेकौं मन बढ़े हैं।

Page 232 of 444
PDF/HTML Page 259 of 471
single page version

background image
232 samayasār nāṭak
तेई परमारथी पुनीत नर आठौं जाम,
राम रस गाढ़ करैं यहै पाठ पढ़े हैं।। ३२।।
shabdārthaḥ– chihuṇṭi = buddhi. chūnibekaun = pakaḍavāne-grahaṇ karavāne. kukathā =
khoṭī vārtā-strīkathā ādi. somadraṣhṭi = krodh ādi rahit. alakh = ātmā.
arthaḥ– jemanī buddhi guṇ grahaṇ karavāmān chipiyā1 jevī chhe, vikathā
sāmbhaḷavāne māṭe jemanā kān maḍhelā arthāt baherā chhe, jemanun chitta niṣhkapaṭ chhe, je
mr̥udu bhāṣhaṇ kare chhe, jemanī krodhādi rahit saumyadraṣhṭi chhe, je evā komaḷ
svabhāvavāḷā chhe ke jāṇe mīṇanā2 ja banelā chhe, jemane ātmadhyānanī shakti pragaṭ
thaī chhe ane param samādhi sādhavāne jemanun chitta utsāhī rahe chhe, teo ja
mokṣhamārgī chhe, teo ja pavitra chhe, sadā ātma-anubhavano ras draḍh kare chhe ane
ātma-anubhavano ja pāṭh bhaṇe chhe-arthāt ātmānun ja raṭaṇ lāgyun rahe chhe. 32.
samādhi varṇan (doharā)
राम–रसिक अर राम–रस, कहन सुननकौं दोइ।
जब समाधि परगट भई, तब दुबिधा नहि कोइ।। ३३।।
shabdārthaḥ– rām-rasik = ātmā. rām-ras = anubhav. samādhi =
ātmāmān līn thavun. duvidhā = bhed.
arthaḥ– ātmā ane ātma-anubhav e kahevā-sāmbhaḷavāmān be chhe, paṇ
jyāre ātmadhyān pragaṭ thaī jāy chhe tyāre rasik ane rasano athavā bījo koī
bhed raheto nathī.33.
_________________________________________________________________
1. jem chipiyo nānī vastu paṇ upāḍī le chhe te ja rīte sūkṣhma tattvonun paṇ temanī buddhi grahaṇ kare
chhe.
2. jem mīṇ sahajamān ogaḷī jāy chhe athavā vaḷī jāy chhe tem teo paṇ thoḍāmān ja komaḷ thaī
jāy chhe, tattvanī vāt thoḍāmān ja samajī jāy chhe, pachhī haṭh karatā nathī.
यत्र प्रतिक्रमणमेव विषं प्रणीतम्
तत्राप्रतिक्रमणमेव सुधा कुतः स्यात्।
तत्किं प्रमाद्यति जनः प्रपतन्नधोऽधः
किं नोर्ध्वमूर्ध्वमधिरोहति निष्प्रमादः।। १०।।

Page 233 of 444
PDF/HTML Page 260 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 233
shubh kriyāonun spaṣhṭīkaraṇ (doharā)
नंदन वंदनथुति करन, श्रवन चिंतवन जाप।
पढ़न पढ़ावन उपदिसन, बहुविधि क्रिया–कलाप।। ३४।।
shabdārthaḥ– nandan = rasik avasthāno ānand. vandan = namaskār karavā. thuti
(stuti) = guṇagān karavā. shravan (shravaṇ) = ātmasvarūpano upadesh ādi
sāmbhaḷavā. chintavan = vichār karavo. jāp = vāramvār nāmanun uchchāraṇ karavun. paḍhan
= bhaṇavun. paḍhāvan = bhaṇāvavun. upadisan = vyākhyān devun.
arthaḥ– ānand mānavo, namaskār karavā, stavan karavun, upadesh sāmbhaḷavo,
dhyān dharavun, jāp japavo, bhaṇavun, bhaṇāvavun, vyākhyān āpavun ādi sarva shubh
kriyāo chhe. 34.
shuddhopayogamān shubhopayogano niṣhedh (doharā)
सुद्धातम अनुभव जहां, सुभाचार तहांनांहि।
करम करम मारग विषैं, सिव मारग सिवमांहि।। ३५।।
shabdārthaḥ– shubhāchār = shubh pravr̥utti. karam mārag (karmamārga) = bandhanun
kāraṇ. siv mārag (shivamārga) = mokṣhanun kāraṇ. sivamānhi = ātmāmān.
arthaḥ– upar kahelī kriyāo karatān karatān jyān ātmāno shuddha anubhav thaī
jāy chhe tyān shubhopayog raheto nathī; shubh kriyā karmabandhanun kāraṇ chhe ane mokṣhanī
prāpti ātma-anubhavamān chhe. 3p.
vaḷī–(chopāī)
इहि बिधि वस्तु–व्यवस्था जैसी।
कही जिनंद कही मैं तैसी।।
जे प्रमाद–संजुत मुनिराजा।
तिनके सुभाचारसौं काजा।। ३६।।
shabdārthaḥ– vastuvyavasthā = padārthanun svarūp. pramādasañjut = ātma-
anubhavamān asāvadhān, shubhopayogī.