Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51,52,53 (Moksha Dvar),1,2,3,4,5,6,7 (Sarva Vishuddhi Dvar),8 (Sarva Vishuddhi Dvar),9,10,11,12,13 (Sarva Vishuddhi Dvar),14,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25 ; Nuvma adhikaarno saar; Sarva Vishuddhi Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 24

 

Page 234 of 444
PDF/HTML Page 261 of 471
single page version

background image
234 samayasār nāṭak
arthaḥ– granthakār kahe chhe ke ā rīte padārthanun jevun svarūp jin-rāje kahyun chhe
tevun ame varṇavyun. je munirāj pramādadashāmān rahe chhe, temane shubh kriyānun avalamban
levun ja paḍe chhe. 36.
जहां प्रमाद दसा नहि व्यापै।
तहां अवलंब आपनौ आपै।।
ता कारन प्रमाद उतपाती।
प्रगट मोख मारगकौ घाती।। ३७।।
shabdārthaḥ– avalamb = ādhār.
arthaḥ– jyān shubh-ashubh pravr̥uttirūp pramād nathī raheto, tyān potāne potānun
ja avalamban arthāt shuddhopayog hoy chhe, tethī spaṣhṭa chhe ke pramādanī utpatti
mokṣhamārgamān bādhak chhe. 37.
जे प्रमाद संजुगत गुसांई।
उठहिं गिरहिं गिंदुककी नांई।।
जे प्रमाद तजि उद्धत हौंहीं।
तिनकौं मोख निकट द्रिग सौंही।। ३८।।
shabdārthaḥ– gusānī = sādhu. ginduk = daḍo. nānī = jem. drig = āṅkh.
arthaḥ– je muni pramād sahit hoy chhe teo daḍānī peṭhe nīchethī upar chaḍe chhe
ane pāchhā nīche paḍe chhe ane je pramād chhoḍīne svarūpamān sāvadhān hoy chhe, temanī
draṣhṭimān mokṣha bilakul pāse ja dekhāy chhe.
visheṣhaḥ– sādhudashāmān chhaṭhṭhun guṇasthānak pramatta muninun chhe, te chhaṭhṭhāmānthī
sātamāmān ane sātamāmānthī chhaṭhṭhāmān asaṅkhyāt vār chaḍe-utare chhe. 38.
घटमैं है प्रमाद जब तांई।
पराधीन प्रानी तब तांई।।
जब प्रमादकी प्रभुता नासै।
तब प्रधान अनुभौ परगासै।। ३९।।

Page 235 of 444
PDF/HTML Page 262 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 23p
shabdārthaḥ– jab tāni = jyān sudhī. tab tāni = tyān sudhī. prabhutā = baḷ.
nāsai (nāshai) = naṣhṭa thāy pradhān = mukhya. paragāsai (prakāshai) = pragaṭ thāy.
arthaḥ– jyān sudhī hr̥udayamān pramād rahe chhe tyān sudhī jīv parādhīn rahe chhe
ane jyāre pramādanī shakti naṣhṭa thaī jāy chhe tyāre shuddha anubhavano uday thāy chhe.
39.
vaḷī–(doharā)
ता कारन जगपंथ इत, उत सिव मारग जोर।
परमादी जगकौं धुकै, अपरमादि सिव ओर।। ४०।।
shabdārthaḥ– jagapanth = sansārabhramaṇano upāy. it = ahīn. ut = tyān.
sivamārag (shivamārga) = mokṣhano upāy. dhukai = dekhe. aparamādi (apramādī) =
pramād rahit.
arthaḥ– tethī pramād sansāranun kāraṇ chhe ane anubhav mokṣhanun kāraṇ chhe.
pramādī jīv sansār taraph dekhe chhe ane apramādī jīv mokṣha taraph dekhe chhe. 40.
जे परमादी आलसी, जिन्हकैं विकलप भूरि।
होइ सिथल अनुभौविषै, तिन्हकौं सिवपथ दूरि।। ४१।।
shabdārthaḥ– ālasī = nirudyamī. vikalap (vikalpa) = rāg-dveṣhanī lahero.
bhūri = ghaṇī. sithal (shithil) = asamartha. sivapath = svarūpācharaṇ.
arthaḥ– je jīv pramādī ane āḷasu chhe, jemanā chittamān anek vikalpo thāy
chhe ane je ātma-anubhavamān shithil chhe, temanāthī svarūpācharaṇ dūr ja rahe chhe.
41.
जे परमादी आलसी, ते अभिमानी जीव।
जे अविकलपी अनुभवी, ते समरसी सदीव।। ४२।।
_________________________________________________________________
प्रमादकलितः कथं भवति शुद्धभावोऽलसः
कषायभरगौरवादलसत्ता प्रमादो यतः।
अतः स्वरसनिर्भरे नियमितः स्वभावे भवन्
मुनिः परमशुद्धतां व्रजति मुच्यते वाऽचिरात्।। ११।।

Page 236 of 444
PDF/HTML Page 263 of 471
single page version

background image
236 samayasār nāṭak
shabdārthaḥ– abhimānī = ahaṅkār sahit. avikalapī (avikalpī) = rāg-
dveṣh rahit.
arthaḥ– je jīv pramād sahit ane anubhavamān shithil chhe, teo sharīr
ādimān ahambuddhi kare chhe ane je nirvikalpa anubhavamān rahe chhe temanā chittamān sadā
samatā-ras rahe chhe.42.
जे अविकलपी अनुभवी, सुद्ध चेतना युक्त।
ते मुनिवर लघुकालमैं, हौंहि करमसौं मुक्त।। ४३।।
shabdārthaḥ– suddha chetanā = shuddha gnān-darshan.
arthaḥ– je munirāj vikalpa rahit chhe. anubhav ane shuddha gnān-darshan sahit
chhe, teo thoḍā ja samayamān karmarahit thāy chhe arthāt mokṣha prāpta kare chhe. 43.
gnānamān sarva jīv ekasarakhā bhāse chhe. (kavitta)
जैसैं पुरुष लखै परवत चढ़ि,
भूचर–पुरुष ताहि लघु लग्गै।
भूचर–पुरुष लखै ताकौं लघु,
उतरि मिलैं दुहुकौ भ्रम भग्गै।।
तैसैं अभिमानी उन्नत लग,
और जीवकौ लघुपद दग्गै।
अभिमानीकौं कहैं तुच्छ सब,
ग्यानजगै समता रस जग्गै।। ४४।।
shabdārthaḥ– bhūchar = dharatī par rahenār. laghu = nāno. unnat lag = ūñchun
mastak rākhanār.
arthaḥ– jevī rīte parvat upar chaḍelā manuṣhyane nīcheno manuṣhya nāno dekhāy
chhe ane nīchenā manuṣhyane parvat upar chaḍelo manuṣhya nāno dekhāy chhe, paṇ jyāre te
nīche āve chhe tyāre banneno bhram dūr thaī jāy chhe ane viṣhamatā maṭī jāy chhe,
tevī ja rīte ūñchun mastak rākhanār abhimānī manuṣhyane badhā manuṣhyo tuchchha

Page 237 of 444
PDF/HTML Page 264 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 237
dekhāy chhe ane badhāne te abhimānī tuchchha dekhāy chhe, parantu jyāre gnānano uday
thāy chhe tyāre mān-kaṣhāy gaḷī javāthī samatā pragaṭ thāy chhe. gnānamān koī nānun-
moṭun dekhātun nathī, sarva jīvo ekasarakhā bhāse chhe. 44.
abhimānī jīvonī dashā (savaiyā ekatrīsā)
करमके भारी समुझैं न गुनकौ मरम,
परम अनीति अधरम रीति गहे हैं।
हौहिं न नरम चित्त गरम घरमहूतैं,
चरमकी द्रिष्टिसौं भरम भूलि रहे हैं।।
आसन न खोलैं मुख वचन न बोलैं,
सिर नाये हू न डोलैं मानौं पाथरके चहे हैं।
देखनेके हाऊ भव पंथके बढ़ाऊ ऐसे,
मायाके खटाऊ अभिमानी जीव कहे हैं।। ४५।।
shabdārthaḥ– karamake bhārī = atyant karmabandhan vāḷā. maram = rahasya. adharam
(adharma) = pāp. naram = komaḷ. dharam = taḍako. charam driṣhṭi (charmadraṣhṭi) =
indriyajanit gnān. chahe (chay) = jaḍelā. hāu = bhayaṅkar. baḍhāu = vadhāranār.
khaṭāu = majabūt.
arthaḥ– jemaṇe karmonā tīvra bandh bāndhyā chhe, jeo guṇonun rahasya1 jāṇatā
nathī, atyant ayogya ane pāpamay mārganun grahaṇ kare chhe, komaḷ chittavāḷā hotā
nathī, taḍakāthī paṇ adhik garam rahe chhe ane indriy-gnānamān ja bhūlī rahyā2 chhe,
dekhāḍavā māṭe ek āsane besī rahe chhe athavā ūbhā rahe chhe, maun rahe chhe, mahant
samajīne koī namaskār kare to uttaramān aṅg paṇ halāvatā nathī jāṇe patthar ja
khoḍayo hoy, dekhavāmān bhayaṅkar chhe, sansāramārgane vadhāranār chhe, māyāchāramān pākā
chhe, evā abhimānī jīv hoy chhe. 4p.
_________________________________________________________________
1. doṣhane ja guṇ samajī jāy chhe.
2. ātmagnān thatun nathī.

Page 238 of 444
PDF/HTML Page 265 of 471
single page version

background image
238 samayasār nāṭak
gnānī jīvonī dashā (savaiyā ekatrīsā)
धीरके धरैया भव नीरके तरैया भय,
भीरकै हरैया बरबीरज्यौं उमहे हैं।
मारके मरैया सुविचारके करैया सुख,
ढारके ढरैयागुन लौसाैं लहलहे हैं।।
रूपके रिझैया सब नैके समझैया सब, –
हीके लघु भैया सबके कुबोलसहे हैं।
बामके बमैय दुख दामके दमैया ऐसे,
रामके रमैया नर ग्यानी जीव कहे हैं।। ४६।।
shabdārthaḥ– bhavanīr = sansār-samudra. bhīr = samūh. barabīr = mahān
yoddho. umahe = umaṅg sahit-utsāhit. mār = kāmanī vāsanā. lahalahe =
līlāchham. rūpake rijhaiyā = ātmasvarūpanī ruchivāḷā. laghu bhaiyā = nānā banīne
namratāpūrvak chālanār. kubol = kaṭhor vachan. bām = vakratā. dukh dāmake damaiyā =
duḥkhonī paramparāno nāsh karanār. rāmake ramaiyā = ātmasvarūpamān sthir thanār.
arthaḥ– je dhairya dhāraṇ karanār chhe, sansār-samudrane taranār chhe, sarva prakāranā
bhayono nāsh karanār chhe, mahāyoddhā samān dharmamān utsāhī rahe chhe, viṣhay-
vāsanāone bāḷī nākhe chhe, ātmahitanun chintavan karyā kare chhe, sukh-shāntinī chāl
chāle chhe, sadguṇonā prakāshathī jhagamage chhe, ātmasvarūpamān ruchi rākhe chhe, badhā
nayonun rahasya jāṇe chhe, evā kṣhamā shīl chhe ke badhānā nānā bhāī banīne rahe chhe
athavā temanī sārī-narasī vāto sahan kare chhe, hr̥udayanī kuṭilatā chhoḍīne saraḷ
chittavāḷā thayā chhe, duḥkh-santāpanā mārge chālatā nathī, ātmasvarūpamān vishrām karyā
kare chhe, evā mahānubhāv gnānī kahevāy chhe. 46.

Page 239 of 444
PDF/HTML Page 266 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 239
samyaktvī jīvono mahimā (chopāī)
जे समकिती जीव समचेती।
तिनकी कथा कहौं तुमसेती।।
जहां प्रमाद क्रिया नहि कोई।
निरविकलप अनुभौ पद सोई।। ४७।।
परिग्रह त्याग जोग थिरतीनौं।
करम बंध नहि होय नवीनौं।।
जहां न राग दोष रस मोहै।
प्रगट मोख मारग मुखसोहै।। ४८।।
पूरव बंध उदय नहि व्यापै।
जहां न भेद पुन्न अरु पापै।।
दरव भाव गुन निरमल धारा।
बोध विधान विविधविस्तारा।। ४९।।
जिन्हकी सहज अवस्था ऐसी।
तिन्हकै हिरदै दुविधा कैसी।।
जे मुनि छपकश्रेणि चढ़ि धाये।
ते केवलि भगवान कहाये।। ५०।।
shabdārthaḥ– samachetī = samatā bhāvavāḷā. kathā = vārtā. tumasetī =
tamārāthī. pramādakriyā = shubhāchār. jog thir tīnon = man-vachan-kāyānā yogono
nigrah. navīnaun = navo. punna (puṇya) = shubhopayog. dravyabhāv = bāhya ane
antaraṅg. bodhi = ratnatray. chhapakashreṇī = mohakarmano nāsh karavānī sīḍī. dhāye =
chaḍe.
_________________________________________________________________
त्यक्त्वाऽशुद्धिविधायि तत्किल परद्रव्यं समग्रं स्वयं
स्वद्रव्ये रतिमेति यः स नियतं सर्वापराधच्युतः।
बन्धध्वंसमुपेत्य नित्यमुदितः स्वज्योतिरच्छोच्छल–
च्चैतन्यामृतपूरपूर्णमहिमा शुद्धो भवन्मुच्यते।। १२।।

Page 240 of 444
PDF/HTML Page 267 of 471
single page version

background image
240 samayasār nāṭak
arthaḥ– he bhavya jīvo! samatā svabhāvanā dhārak samyagdraṣhṭi jīvonī dashā
tamane kahun chhun, jyān shubhāchāranī pravr̥utti nathī tyān nirvikalpa anubhavapad rahe chhe.
47. je sarva parigrah chhoḍīne man-vachan-kāyānā traṇe yogono nigrah karīne bandh-
paramparāno samvar kare chhe, jemane rāg-dveṣh-moh rahetā nathī teo sākṣhāt
mokṣhamārganī sanmukh rahe chhe. 48. je pūrvabandhanā udayamān mamatva karatā nathī, puṇya-
pāpane ekasarakhā jāṇe chhe, antaraṅg ane bāhyamān nirvikār rahe chhe. 1 jemanā
samyagdarshan-gnān-chāritra guṇ unnati par chhe. 49. āvī jemanī svābhāvik dashā
chhe, temane ātmasvarūpanī duvidhā kevī rīte hoī shake? te munio kṣhapakashreṇī upar
chaḍe chhe ane kevaḷī bhagavān bane chhe. pa0.
samyagdraṣhṭi jīvone vandan. (doharā)
इहि विधि जे पूरन भये, अष्टकरम बन दाहि।
तिन्हकी महिमा जो लखै, नमै बनारसि ताहि।। ५१।।
shabdārthaḥ– pūran bhaye = paripūrṇa unnatine prāpta thayā. dāhi = bāḷīne.
lakhai = jāṇe.
arthaḥ– je ā rīte āṭh karmanun van bāḷīne paripūrṇa thayā chhe, temano
mahimā je jāṇe chhe tene paṇḍit banārasīdāsajī namaskār kare chhe. pa1.
mokṣhaprāptino kram (chhappā chhand)
भयौ सुद्ध अंकूर, गयौ मिथ्यात मूर नसि।
क्रम क्रम होत उदोत,
सहज जिम सुकल पक्ष ससि।।
_________________________________________________________________
1. dekhāvamān netronī lālāsh athavā chaherānī vakratā rahit sharīranī mudrā rahe chhe ane antaraṅgamān
krodhādi vikār hotā nathī.
बन्धच्छेदात्कलयदतुलं मोक्षमक्षप्यमेत–
न्नित्योद्योतस्फुटितसहजावस्थमेकान्तशुद्धम्।
एकाकारस्वरसभरतोऽत्यन्तगम्भीरधीरं
पूर्णं ज्ञानं ज्वलितमचले स्वस्य लीनं महिम्नि।। १३।।
इति मोक्षो निष्क्रान्तः।। ९।।

Page 241 of 444
PDF/HTML Page 268 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 241
केवल रूप प्रकासि,
भासि सुख रासि धरम धुव।
करि पूरन थिति आऊ,
त्यागि गत लाभ परम हुव।।
इह विधि अनन्य प्रभुता धरत,
प्रगटि बूंदि सागर थयौ।
अविचल अखंड अनुभय अखय,
जीव दरव जग मंहि जयौ।। ५२।।
shabdārthaḥ– aṅkūr (aṅkur) = chhoḍ. mūr (mūl) = mūḷamānthī. sukal pakṣha
sasi (shukal pakṣha shashi) = ajavāḷiyāno chandra. ananya = jenā samān bījun na
hoy te-sarvashreṣhṭha.
arthaḥ– shuddhatāno aṅkur pragaṭ thayo, mithyātva mūḷamānthī dūr thayun, shukal
pakṣhanā chandramā samān kramekrame gnānano uday vadhyo, kevaḷagnānano prakāsh thayo,
ātmāno nitya ane pūrṇa ānandamay svabhāv bhāsavā lāgyo, manuṣhyanā āyuṣhya
ane karmanī sthiti pūrī thaī, manuṣhya gatino abhāv thayo ane pūrṇa paramātmā
banyā. ā rīte sarvashreṣhṭha mahimā prāpta karīne pāṇīnā ṭīpāmānthī samudra thavā samān
avichaḷ, akhaṇḍ, nirbhay ane akṣhay jīv padārtha, sansāramān jayavant thayo. par.
āṭh karmo nāsh pāmavāthī āṭh guṇonun pragaṭ thavun.
(savaiyā ekatrīsā)
ग्यानावरनीकै गयैं जानियै जु है सु सब,
दर्सनावरनकै गयैतैं सब देखियै।
वेदनी करमके गयैतैं निराबाध सुख,
मोहनीके गयैं सुद्ध चारित विसेखियै।।

Page 242 of 444
PDF/HTML Page 269 of 471
single page version

background image
242 samayasār nāṭak
आउकर्म गयैं अवगाहना अटल होइ,
नामकर्म गयैतैं अमूरतीक पेखियै।
अगुरु अलघुरूप होत गोत्रकर्म गयैं,
अंतराय गयैतैं अनंत बल लेखियै।। ५३।।
shabdārthaḥ– nirābādh ras = shātā-ashātānā kṣhobhano abhāv. aṭal
avagāhanā = chāre gatinā bhramaṇano abhāv. amūratīk = charmachakṣhuothī
agochar. aguru alaghu = na uñch, na nīch.
arthaḥ– gnānāvaraṇīy karmanā abhāvathī kevaḷagnān, darshanāvaraṇīy karmanā
abhāvathī kevaḷadarshan, vedanīy karmanā abhāvathī nirābādhatā, mohanīy karmanā
abhāvathī shuddha chāritra, āyuṣhya karmanā abhāvathī aṭaḷ avagāhanā, nāmakarmanā
abhāvathī amūrtikapaṇun, gotrakarmanā abhāvathī agurulaghutva ane antarāyakarmano
nāsh thavāthī anantavīrya pragaṭ thāy chhe. ā rīte siddha bhagavānamān aṣhṭa karma rahit
hovāthī aṣhṭa guṇ hoy chhe. pa3.
navamā adhikārano sār
prasiddha chhe ke mithyātva ja āsrav bandh chhe ane mithyātvano abhāv arthāt
samyaktva te samvar, nirjarā tathā mokṣha chhe ane mokṣha ātmāno nijasvabhāv arthāt
jīvanī karmamaḷ rahit avasthā chhe. vāstavamān vichāravāmān āve to mokṣha thato ja
nathī, kemake nishchayanayamān jīv bandhāyo nathī-abandh chhe, ane jyāre abandh chhe tyāre
chhūṭashe shun? jīvano mokṣha thayo e kathan vyavahār mātra chhe, nahi to te hameshān
mokṣharūp ja chhe.
ā vāt jagaprasiddha chhe ke je manuṣhya bījānā dhan upar potāno adhikār
jamāve chhe, te mūrkhane loko anyāyī kahe chhe. jo te potānī ja sampattino upayog
kare chhe to loko tene nyāyashīl kahe chhe. evī ja rīte jyāre ātmā paradravyomān
ahaṅkār kare chhe, tyāre te agnānī, mithyātvī thāy chhe ane jyāre āvī ṭev chhoḍīne
te ādhyātmik vidyāno abhyās kare chhe tathā ātmikarasano svād le chhe tyāre
pramādanun patan karīne puṇya-pāpano bhed

Page 243 of 444
PDF/HTML Page 270 of 471
single page version

background image
mokṣha dvār 243
maṭāḍī de chhe ane kṣhapakashreṇī chaḍīne kevaḷī bhagavān bane chhe. pachhī thoḍā ja samayamān
āṭh karma rahit ane āṭh guṇ sahit siddhapadane pāme chhe.
mukhya abhiprāy mamatā dūr karavāno ane samatā lāvavāno chhe. jevī rīte
sonīnā saṅge sonānī judī judī avasthāo thāy chhe parantu tenun suvarṇapaṇun chālyun
jatun nathī, gāḷavāthī pāchhun sonānun sonun ja banyun rahe chhe; tevī ja rīte ā
jīvātmā anātmānā sansargathī anek vesh dhāraṇ kare chhe, parantu tenun chaitanyapaṇun
kayāny chālyun jatun nathī-te to brahmanun brahma ja banyun rahe chhe. tethī sharīranun mithyā
abhimān chhoḍīne ātmasattā ane anātmasattānun pr̥uthakkaraṇ karavun joīe, em
karavāthī thoḍā ja samayamān ādhunik bund mātra gnān alpakāḷamān ja samudrarūp
pariṇaman kare chhe ane avichaḷ, akhaṇḍ, akṣhay, anabhay ane shuddhasvarūp thāy chhe.

Page 244 of 444
PDF/HTML Page 271 of 471
single page version

background image


sarvavishuddhi dvār
(10)
pratignā (doharā)
इति श्री नाटक ग्रंथमैं, कहौ मोख अधिकार।
अब बरनौं संछेपसौं, सर्वविसुद्धी द्वार।। १।।
arthaḥ– nāṭak samayasār granthanā mokṣha adhikāranī pūrṇatā karī. have
sarvavishuddhi dvār saṅkṣhepamān kahīe chhīe. 1.
sarva upādhi rahit shuddha ātmānun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
कर्मनिकौ करता है भोगनिकौ भोगता है,
जाकी प्रभुतामैं ऐसौ कथन अहित है।
जामैं एक इंद्री आदि पंचधा कथन नांहि,
सदा निरदोष बंध मोखसौं रहित है।।
ग्यानकौ समूह ग्यानगम्य है सुभाव जाकौ,
लोक व्यापी लोकातीत लोकमैं महित है।
सुद्ध बंस सुद्ध चेतनाकै रस अंस भरयौ,
ऐसौ हंस परम पुनीतता सहित है।। २।।
shabdārthaḥ– prabhutā = sāmarthya. ahit = burun karanār. pañchadhā = pāñch
prakāranī. lokātīt = lokathī par. mahit = pūjanīy. param punīt = atyant
pavitra.
_________________________________________________________________
नीत्वा सम्यक् प्रलयमखिलान् कर्तृभोक्त्रादिभावान्
दूरीभूतः प्रतिपदमयं बन्धमोक्षप्रक्लृप्तेः।
शुद्धः शुद्धः स्वरसविसरापूर्णपुण्याचलार्चि–
ष्टंकोत्कीर्णप्रकटमहिमा स्फूर्जति ज्ञानपुंजः।। १।।

Page 245 of 444
PDF/HTML Page 272 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 24p
arthaḥ– jenā sāmarthyamān (te) karmano kartā chhe ane karmano bhoktā chhe em
kahevun hānikārak1 chhe, pañchendriy bhedanun kathan jemān nathī, je sarva doṣh rahit chhe, je na
karmathī bandhāy chhe na chhūṭe chhe, je gnānano piṇḍ ane gnānagochar chhe, je lokavyāpī chhe,
lokathī par chhe, sansāramān pūjanīy arthāt upādey chhe, jenī jāti shuddha chhe, jemān
chaitanyaras bharyo chhe, evo hans arthāt ātmā param pavitra chhe. 2.
vaḷī (doharā)
जो निहचै निरमल सदा, आदि मध्य अरु अंत।
सो चिद्रूप बनारसी, जगत मांहि जयवंत।। ३।।
shabdārthaḥ– nihachai = nishchayanayathī. nirmal = pavitra. chidrūp = chaitanyarūp.
arthaḥ– je nishchayanayathī ādi, madhya ane antamān sadaiv nirmaḷ chhe, pt..
banārasīdāsajī kahe chhe ke te chaitanyapiṇḍ ātmā jagatamān sadā jayavant rahe. 3.
vāstavamān jīv karmano kartā–bhoktā nathī (chopāī)
जीव करम करता नहि ऐसैं।
रसभोगता सुभाव न तैसैं।।
मिथ्यामतिसौं करता होई।
गएं अग्यान अकरतासोई।। ४।।
arthaḥ– jīv padārtha vāstavamān karmano kartā nathī ane na karmarasano bhoktā
chhe, mithyāmatithī karmano kartā-bhoktā thāy chhe, agnān dūr thatān karmano akartā-
abhoktā ja thāy chhe. 4.
_________________________________________________________________
1. vyavahāranay jīvane karmano kartā-bhoktā kahe chhe, parantu vāstavamān jīv karmano kartā-bhoktā nathī,
potānā gnān-darshan svabhāvano kartā-bhoktā chhe.
कर्त्तृत्वं न स्वभावोऽस्य चितो वेदयितृत्ववत्।
अज्ञानादेव कर्तायं तदभावादकारकः।। २।।

Page 246 of 444
PDF/HTML Page 273 of 471
single page version

background image
246 samayasār nāṭak
agnānamān jīv karmano kartā chhe (savaiyā ekatrīsā)
निहचै निहारत सुभाव याहि आतमाकौ,
आतमीक धरम परम परकासना।
अतीत अनागत बरतमान काल जाकौ,
केवल स्वरूप गुन लोकालोक भासना।।
सोई जीव संसार अवस्था मांहि करमकौ,
करतासौ दीसै लीए भरम उपासना।
यहै महा मोहकौ पसार यहै मिथ्याचार,
यहै भौ विकार यह विवहार वासना।। ५।।
shabdārthaḥ– nihārat = jovāthī. upāsanā = sevā. pasār = vistār.
mithyāchār = nijasvabhāvathī viparīt ācharaṇ. bhau = janma-maraṇ-rūp sansār.
vyavahār = koī nimittanā vashe ek padārthane bījā padārtharūp jāṇanār gnānane
vyavahāranay kahe chhe, jem ke-māṭīnā ghaḍāne ghīnā nimitte ghīno ghaḍo kahevo.
arthaḥ– nishchayanayathī juo to ā ātmāno nijasvabhāv param prakāsharūp
chhe ane jemān lokālokanā chhae dravyonā bhūt, bhaviṣhya, vartamānanā trikāḷavartī
anant guṇ-paryāyo pratibhāsit thāy chhe. te ja jīv sansārī dashāmān mithyātvanī
sevā karavāthī karmano kartā dekhāy chhe, ā mithyātvanī sevā mohano vistār chhe,
mithyācharaṇ chhe, janma-maraṇarūp sansārano vikār chhe, vyavahāranā viṣhayabhūt ātmāno
ashuddha svabhāv chhe. pa.
jem jīv karmano akartā chhe tem abhoktā paṇ chhe (chopāī)
यथा जीव करता न कहावै।
तथा भोगता नाम न पावै।
_________________________________________________________________
अकर्ता जीवोऽयं स्थित इति विशुद्धः स्वरसतः
स्फुरच्चिज्ज्योतिर्भिश्छुरितभुवनाभोगभवनः।
तथाप्यस्यासौ स्याद्यदिह किल बन्धः प्रकृतिभिः
स खल्वज्ञानस्य स्फुरति महिमा कोऽपि गहनः।। ३।।

Page 247 of 444
PDF/HTML Page 274 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 247
है भोगी मिथ्यामति मांही।
गयैं मिथ्यात भोगता नांही।। ६।।
arthaḥ– jevī rīte jīv karmano kartā nathī tevī ja rīte bhoktā paṇ nathī,
mithyātvanā udayamān karmano bhoktā chhe, mithyātvanā abhāvamān bhoktā nathī. 6.
agnānī jīv viṣhayano bhoktā chhe gnānī nathī, (savaiyā ekatrīsā)
जगवासी अग्यानी त्रिकाल परजाइ बुद्धी,
सो तौ विषै भोगनिकौ भोगता कहायौ है।
समकिती जीव जोग भोगसौं उदासी तातैं,
सहज अभोगता गरंथनिमैं गायौ है।।
याही भांति वस्तुकी व्यवस्था अवधारि बुध,
परभाउ त्यागि अपनौ सुभाउआयौ है।
निरविकलप निरुपाधि आतम अराधि,
साधि जोगजुगति समाधिमैं समायौ है।। ७।।
shabdārthaḥ– jagavāsī = sansārī, viṣhai (viṣhay) = pāñch indriy ane mananā
bhog. garanthanimain = shāstromān. avadhāri = nirṇay karīne. budh = gnānī. jog
jugati = yog nigrahano upāy.
arthaḥ– shāstromān manuṣhya ādi paryāyomān hammeshān ahambuddhi rākhanār agnānī
sansārī jīvane potānā svarūpano gnātā na hovāthī viṣhayabhogono bhoktā kahyo chhe
ane gnānī samyagdraṣhṭi jīvane bhogothī viraktabhāv rākhavāne kāraṇe viṣhay
bhogavavā chhatān paṇ abhoktā kahyo chhe. gnānīo ā rīte vastusvarūpano nirṇay
karīne vibhāvabhāv chhoḍī svabhāvanun grahaṇ kare chhe, ane vikalpa tathā upādhi rahit
_________________________________________________________________
भोक्तृत्वं न स्वभावोऽस्य स्मृतः कर्तृत्ववच्चितः।
अज्ञानादेव भोक्ताऽयं तदभावादवेदकः।। ४।।

Page 248 of 444
PDF/HTML Page 275 of 471
single page version

background image
248 samayasār nāṭak
ātmānī ārādhanā athavā yog-nigrah mārganun grahaṇ karīne nij-svarūpamān līn
thāy chhe.7.
gnānī karmanā kartā–bhoktā nathī enun kāraṇ. (savaiyā ekatrīsā)
चिनमुद्राधारी ध्रुव धर्म अधिकारी गुन,
रतन भंडारी अपहारीकर्म रोगकौ।
प्यारौ पंडितनकौ हुस्यारौ मोख मारगमैं,
न्यारौ पुदगलसौं उज्यारौ उपयोगकौ।
जानै निज पर तत्त रहै जगमैं विरत्त,
गहै न ममत्त मन वच कायजोगकौ।
ता कारन ग्यानी ग्यानावरनादि करमकौ,
करता न होइ भोगता न होई भोगकौ।। ८।।
shabdārthaḥ– chinmudrā = chaitanya, chihna. dhruv = nitya. apahārī karmarogakaun =
karmarūpī rogano nāsh karanār. husyārau (hoshyār) = pravīṇ. ujyārau = prakāsh.
upayog = gnānadarshan. tatta (tattva) = nijasvarūp. virat (virakta) = vairāgī.
mamatta (mamatva) = potāpaṇun.
arthaḥ– chaitanya-chihnano dhārak, potānā nitya svabhāvano svāmī, gnān ādi
guṇarūp ratnono bhaṇḍār, karmarūp rogono nāsh karanār, gnānīone priy, mokṣhamārgamān
kushaḷ, sharīr ādi pudgalothī bhinna, gnānadarshanano prakāshak, nij-par tattvano
gnātā, sansārathī virakta, man-vachan-kāyānā yogonā mamatva rahit hovāne kāraṇe
gnānī jīv gnānāvaraṇādi karmono kartā ane bhogono bhoktā thato nathī. 8.
_________________________________________________________________
अज्ञानी प्रकृतिस्वभावनिरतो नित्यं भवेद्वेदको
ज्ञानी तु प्रकृतिस्वभावविरतो नो जातुचिद्वेदकः।
इत्येवं नियमं निरूप्य निपुणैरज्ञानिता त्यज्यतां
शुद्धैकात्ममये महस्यचलितैरासैव्यतां ज्ञानिता।। ५।।

Page 249 of 444
PDF/HTML Page 276 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 249
(dohā)
निरभिलाष करनी करै, भोग अरुचि घट मांहि।
तातैं साधकसिद्धसम, करता भुगता नांहि।। ९।।
shabdārthaḥ– nirabhilāṣh = ichchhā rahit. aruchi = anurāgano abhāv.
sādhak = mokṣhano sādhak samyagdraṣhṭi jīv. bhugatā (bhoktā) = bhogavanār.
arthaḥ– samyagdraṣhṭi jīv ichchhā rahit kriyā kare chhe ane antaraṅg bhogothī
virakta rahe chhe, tethī teo siddha bhagavān samān mātra gnātā-draṣhṭā chhe, kartā-bhoktā
nathī. 9.
agnānī jīv karmano kartā–bhoktā chhe enun kāraṇ. (kavitta)
ज्यौं हिय अंध विकल मिथ्यात धर,
मृषा सकल विकलप उपजावत।
गहि एकंत पक्ष आतमकौ,
करता मानि अधोमुख धावत।।
त्यौं जिनमती दरबचारित्री,
कर करनी करतार कहावत।
वंछित मुकति तथापि मूढ़मति,
विन समकित भव पार न पावत।। १०।।
arthaḥ– hr̥udayano andh agnānī jīv mithyātvathī vyākuḷ thaīne manamān anek
prakāranā jūṭhā vikalpo utpanna kare chhe ane ekānt pakṣhanun grahaṇ karīne ātmāne
_________________________________________________________________
ज्ञानी करोति न न वेदयते च कर्म
जानाति केवलमयं किल तत्स्वभावम्।
जानन्परं करणवेदनयोरभावा–
च्छुद्धस्वभावनियतः स हि मुक्त एव।। ६।।
ये तु कर्तारमात्मानं पश्यन्ति तमसा तताः।
सामान्यजनवत्तेषां न मोक्षोऽपि मुमुक्षताम्।। ७।।

Page 250 of 444
PDF/HTML Page 277 of 471
single page version

background image
2pa0 samayasār nāṭak
karmano kartā mānī nīch gatino panth pakaḍe chhe. te vyavahār samyaktvī bhāvachāritra
vinā bāhya chāritrano svīkār karīne shubh kriyāthī karmano kartā kahevāy chhe. te mūrkha
mokṣha to chāhe chhe parantu nishchay samyaktva vinā sansār-samudrane tarī shakato nathī.
10.
vāstavamān jīv karmano akartā chhe enun kāraṇ.
(chopāī)
चेतन अंकजीव लखि लीन्हा।
पुदगल कर्म अचेतन चीन्हा।।
बासी एक खेतके दोऊ।
जदपि तथापि मिलैं नहिं कोऊ।। ११।।
arthaḥ– jīvanun chaitanyachihna jāṇī līdhun ane pudgal karmane achetan oḷakhī
līdhun. jo ke e banne ekakṣhetrāvagāhī chhe to paṇ ekabījāne maḷatā nathī.
vaḷī–(doharā)
निज निज भाव क्रियासहित, व्यापक व्यापि न कोइ।
कर्त्ता पुदगल करमकौ, जीव कहांसौं होइ।। १२।।
shabdārthaḥ– vyāpak = je vyāpe, pravesh kare. vyāpi = jemān vyāpe, jemān pravesh
kare.
arthaḥ– banne dravyo potapotānā guṇ-paryāyamān rahe chhe, koī koīnun vyāpya-
vyāpak nathī, arthāt jīvamān na to pudgalano pravesh thāy chhe ane na pudgalamān
jīvano pravesh thāy chhe. tethī jīv padārtha paudgalik karmono kartā kevī rīte hoī
shake? 12.
_________________________________________________________________
नास्ति सर्वोऽपि सम्बन्धः परद्रव्यात्मतत्त्वयोः।
कर्तृकर्मत्वसम्बन्धाभावे तत्कर्तृता कुतः।। ८।।

Page 251 of 444
PDF/HTML Page 278 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 2pa1
agnānamān jīv karmano kartā ane gnānamān akartā chhe. (savaiyā ekatrīsā)
जीव अरु पुदगल करम रहैं एक खेत,
जदपि तथापि सत्ता न्यारीन्यारी कही है।
लक्षन स्वरूप गुन परजै प्रकृति भेद,
दुहूंमै अनादिहीकी दुविधा ह्वै रही है।।
एतेपर भिन्नता न भासै जीव करमकी,
जौलौं मिथ्याभाव तौलौं ओंधि बाउ बही है।
ग्यानकै उदोत होत ऐसी सूधी द्रिष्टि भई,
जीव कर्म पिंडकौ अकरतार सही है।। १३।।
shabdārthaḥ– sattā = astitva. duvidhā = bhedabhāv. ondhi = ulaṭī. sūdhī
driṣhṭi = sāchī shraddhā. sahī = kharekhar.
arthaḥ– jo ke jīv ane paudgalik karma ekakṣhetrāvagāh sthit chhe topaṇ
bannenī sattā judī judī chhe. temanā lakṣhaṇ, svarūp, guṇ, paryāy, svabhāvamān
anādino ja bhed chhe. āṭalun hovā chhatān paṇ jyān sudhī mithyābhāvano ulaṭo
vichār chāle chhe tyān sudhī jīv-pudgalanī bhinnatā bhāsatī nathī, tethī agnānī
jīv potāne karmano kartā māne chhe, paṇ gnānano uday thatān ja evun satya shraddhān thayun
ke kharekhar jīv karmano kartā nathī.
visheṣhaḥ– jīvanun lakṣhaṇ upayog chhe, pudgalanun lakṣhaṇ sparsha, ras, gandh, varṇa
chhe. jīv amūrtik chhe, pudgal mūrtik chhe. jīvanā guṇ darshan, gnān, sukh ādi chhe,
pudgalanā guṇ, sparsha, ras, gandh varṇa ādi chhe. jīvanī paryāyo nar-nārak ādi chhe,
pudgalanī paryāyo iṇṭ, patthar, pr̥ithvī ādi chhe. jīv abandh ane akhaṇḍ dravya chhe,
pudgalamān snigdha-rukṣhapaṇun chhe. tethī tenā paramāṇu maḷe chhe ane chhūṭā paḍe chhe. bhāv
e chhe ke bannenā dravya,
_________________________________________________________________
एकस्य वस्तुन इहान्यतरेण सार्धं
सम्बन्ध एव सकलोऽपि यतो निषिद्धः।
तत्कर्तृकर्मघटनास्ति न वस्तुभेदे
पश्यन्त्वकर्तृ मुनयश्च जनाश्च तत्त्वम्।। ९।।

Page 252 of 444
PDF/HTML Page 279 of 471
single page version

background image
2pa2 samayasār nāṭak
kṣhetra, kāḷ, ane bhāvanā chatuṣhṭay judā judā chhe ane judī judī sattā chhe. banney
potānā ja guṇ-paryāyonā kartā-bhoktā chhe, koī koī bījānā kartā-bhoktā nathī.
13.
vaḷī–(doharā)
एक वस्तु जैसी जु है,तासौं मिलै न आन।
जीव अकरता करमकौ, यह अनुभौ परवांन।। १४।।
arthaḥ– je padārtha jevo chhe te tevo ja chhe, temān anya padārtha maḷī shakato
nathī, tethī jīv karmano akartā chhe, e vignānathī sarvathā satya chhe. 14.
agnānī jīv–ashubh bhāvono kartā hovāthī bhāvakarmano kartā chhe. (chopāī)
जो दुरमती विकल अग्यानी।
जिन्हि सु रीति पर रीति न जानी।।
माया मगन भरमके भरता।
ते जिय भाव करमके करता।। १५।।
arthaḥ– je durbuddhithī vyākuḷ ane agnānī chhe teo nij-pariṇati ane par-
pariṇatine jāṇatā nathī, māyāmān magna chhe ane bhramamān bhūlelā chhe tethī teo
bhāvakarmanā kartā chhe. 1p.
जे मिथ्यामति तिमिरसौं, लखै न जीव अजीव।
तेई भावित करमके, करता होंहि सदीव।। १६।।
जे असुद्ध परनति धरैं, करैं अहं परवांन।
ते असुद्ध परिनामके, करता होंहिं अजान।। १७।।
arthaḥ– je mithyāgnānanā andhakārathī jīv-ajīvane jāṇatā nathī teo ja
_________________________________________________________________
ये तु स्वभावनियमं कलयन्ति नेम–
मज्ञानमग्नमहसो बत तेवराकाः।
कुर्वन्ति कर्म तत एव हि भावकर्म–
कर्ता स्वयं भवति चेतन एव नान्यः।। १०।।

Page 253 of 444
PDF/HTML Page 280 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 2pa3
hammeshān bhāvakarmanā kartā chhe. 16. jeo vibhāvapariṇatine kāraṇe parapadārthomān
ahambuddhi kare chhe te agnānī ashuddha bhāvonā kartā hovāthī bhāvakarmonā kartā chhe. 17.
ā viṣhayamān shiṣhyano prashna (doharā)
शिष्य कहै प्रभु तुम कह्यौ, दुबिधि करमकौ रूप।
दरब कर्म पुदगल मई, भावकर्म चिद्रूप।। १८।।
करतादरवित करमकौ, जीव न होइ त्रिकाल।
अब यह भावित करम तुम,कहौ कौनकी चाल।। १९।।
करता याकौ कौन है, कौन करै फल भोग।
कै पुदगलकै आतमा, कै दुहुंकौ संजोग?।। २०।।
arthaḥ– shiṣhya prashna kare chhe ke he svāmī! āpe kahyun ke karmanun svarūp be
prakāranun chhe, ek pudgalamay dravyakarma chhe ane bījun chaitanyanā vikārarūp bhāvakarma chhe.
18. āpe em paṇ kahyun ke jīv, dravyakarmono kartā kadī traṇ kāḷamān paṇ thaī shakato
nathī, to have āp kaho ke bhāvakarma konī pariṇati chhe? 19. ā bhāvakarmono kartā
koṇ chhe? ane temanā phaḷano bhoktā koṇ chhe? bhāvakarmono kartā-bhoktā pudgal chhe
athavā jīv chhe athavā bannenā sanyogathī kartā-bhoktā chhe? 20.
ā viṣhayamān shrīguru samādhān kare chhe. (doharā)
क्रिया एक करता जुगल, यौं न जिनागम मांहि।
अथवा करनी औरकी, औरकरै यौं नांहि।। २१।।
करै और फल भोगवै, और बनै नहि एम।
जो करता सो भोगता, यहै जथावत जेम।। २२।।
_________________________________________________________________
कार्यत्वादकृतं न कर्म न च तज्जीवप्रकृत्योर्द्वयो–
रज्ञायाः प्रकृतेः स्वकार्यफलभुग्भावानुषंगात्कृतिः।
नैकस्याः प्रकृतेरचित्त्वलसनाज्जीवोऽस्य कर्ता ततो
जीवस्यैव च कर्म तच्चिदनुगं ज्ञाता न यत्पुद्गलः।। ११।।