Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 26-58 (Sarva Vishuddhi Dvar).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 24

 

Page 254 of 444
PDF/HTML Page 281 of 471
single page version

background image
2pa4 samayasār nāṭak
भावकरम करतंव्यता, स्वयंसिद्ध नहि होइ।
जो जगकी करनी करै, जगवासी जियसोइ।। २३।।
जिय करता जिय भोगता, भावकरम जियचाल।
पुदगल करै न भोगवै, दुविधा मिथ्याजाल।। २४।।
तातैं भावित करमकौं, करै मिथ्याती जीव।
सुख दुखआपद संपदा, भुंजै सहज सदीव।। २५।।
shabdārthaḥ– jugal (yugal) = be. jināgam (jin+āgam) =
jinarājano upadesh. jathāvat = vāstavamān. kartavyatā = kārya. svayansiddha = potānī
meḷe. jagavāsī jiy = sansārī jīv. jiy chāl = jīvanī pariṇati. duvidhā =
banne taraph jhukāv hovo. āpad = iṣhṭa viyog, aniṣhṭa sanyog, sampadā = aniṣhṭa
viyog, iṣhṭa sanyog. bhuñjai = bhogave.
arthaḥ– kriyā ek ane kartā be evun kathan jinarājanā āgamamān nathī,
athavā koīnī kriyā koī kare, em paṇ banī shakatun nathī. 21. kriyā koī kare ane
phaḷ koī bhogave evun jin-vachanamān nathī kemake je kartā hoy chhe, te ja vāstavamān
bhoktā hoy chhe. 22. bhāvakarmano utpād potānī meḷe thato nathī, je sansāranī
kriyā-halan, chalan, chaturgati bhramaṇ ādi kare chhe, te ja sansārī jīv bhāvakarmano
kartā chhe. 23. bhāvakarmono kartā jīv chhe, bhāvakarmono bhoktā jīv chhe, bhāvakarma
jīvanī vibhāvapariṇati chhe. eno kartā-bhoktā pudgal nathī. pudgal tathā jīv
bannene (kartā-bhoktā) mānavā te mithyā jañjāḷ chhe. 24. tethī spaṣhṭa chhe ke
bhāvakarmono kartā mithyātvī jīv chhe ane te ja tenā phaḷ sukh-duḥkh athavā
sanyog-viyogane sadā bhogave chhe. 2p.
karmanā kartā–bhoktā bābatamān ekānt pakṣha upar vichār. (savaiyā ekatrīsā)
केई मूढ़ विकल एकंत पच्छ गहैं कहैं,
आतमा अकरतार पूरन परम है।
_________________________________________________________________
कर्मैव प्रवितर्क्य कर्तृ हतकैः क्षिप्त्वात्मनः कर्तृतां
कर्तात्मैष कथंचिदित्यचलिता कैश्चिच्छुतिः कोपिता।
तेषामुद्धतमोहमुद्रितधियां बोधस्य संशुद्धये
स्याद्वादप्रतिबन्धलब्धविजया वस्तुस्थितिः स्तूयते।। १२।।

Page 255 of 444
PDF/HTML Page 282 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 2pap
तिन्हिसौं जु कोऊ कहै जीव करता है तासौं,
फेरि कहैं करमकौ करता करम है।।
ऐसै मिथ्यामगन मिथ्यातो ब्रह्मघाती जीव,
जिन्हिकैं हिए अनादि मोहकौ भरम है।
तिन्हिकौं मिथ्यात दूर करिबैकौं कहैं गुरु,
स्यादवाद परवांन आतम धरमहै।। २६।।
shabdārthaḥ– vikal = duḥkhī, ekānt pakṣha = padārthanā ek dharmane tenun svarūp
mānavānī haṭh. brahmaghātī = potānā jīvanun ahit karanār.
arthaḥ– agnānathī duḥkhī anek ekāntavādī kahe chhe ke ātmā karmano kartā
nathī, te pūrṇa paramātmā chhe. ane temane koī kahe ke karmono kartā jīv chhe, to te
ekāntapakṣhī1 kahe chhe ke karmano kartā karma ja chhe. āvā mithyātvamān lāgelā mithyātvī
jīvo ātmānā ghātak chhe, temanā hr̥udayamān anādikāḷathī mohakarmajanit bhūl bharelī
chhe. temanun mithyātva dūr karavāne māṭe shrīgurue syādvādarūp ātmānā svarūpanun varṇan
karyun chhe. 26.
syādvādamān ātmānun svarūp. (doharā)
चेतन करता भोगता, मिथ्या मगन अजान।
नहि करता नहि भोगता, निहचै सम्यकवान।। २७।।
arthaḥ– mithyātvamān lāgelo agnānī jīv karmano kartā-bhoktā chhe, nishchayanun
avalamban lenār samyagdraṣhṭi karmano na kartā chhe, na bhoktā chhe. 27.
ā viṣhayanā ekāntapakṣhanun khaṇḍan karanār syādvādano upadesh (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं सांख्यमती कहैं अलख अकरता है,
सर्वथा प्रकार करता न होइ कबहीं।
_________________________________________________________________
1. sāṅkhyamatī ityādi.
माऽकर्तारममी स्पृशन्तु पुरुषं सांख्या इवाप्यार्हताः
कर्तारं कलयन्तु तं किल सदा भेदावबोधादधः।
ऊर्ध्वं तूद्धतबोधधामनियतं प्रत्यक्षमेनं स्वयम्
पश्यन्तु च्युतकर्तृभावमचलं ज्ञातारमेकं परम्।। १३।।

Page 256 of 444
PDF/HTML Page 283 of 471
single page version

background image
2pa6 samayasār nāṭak
तैसैं जिनमती गुरुमुख एक पक्ष सुनि,
याहि भांति मानै सौ एकंत तजौअबहीं।।
जौलौं दुरमती तौलौं करमकौ करता है,
सुमती सदाअकरतार कह्यौ सबहीं।
जाकै घटि ग्यायक सुभाउ जग्यौ जबहीसौं,
सो तौ जगजालसौं निरालौ भयौ तबहीं।। २८।।
shabdārthaḥ– jinamatī = jinarāj kathit syādvād vidyānā gnātā.
arthaḥ– jevī rīte sāṅkhyamatī kahe chhe ke ātmā akartā chhe, koī paṇ hālatamān
kadī kartā thaī shakato nathī. jainamatī paṇ potānā gurunā mukhe ek nayanun kathan
sāmbhaḷīne ā ja rīte māne chhe, paṇ ā ekāntavādane atyāre ja chhoḍī dyo, satyārtha
vāt e chhe ke jyān sudhī agnān chhe, tyān sudhī ja jīv karmano kartā chhe,
samyaggnānanī sarva hālatomān sadaiv akartā kahyo chhe. jenā hr̥udayamān jyārathī
gnāyakasvabhāv pragaṭ thayo chhe te tyārathī jagatanī jañjāḷathī nirāḷo thayo chhe-arthāt
mokṣha sanmukh thayo chhe. 28.
ā viṣhayamān bauddhamat vāḷāono vichār (doharā)
बौध छिनकवादी कहै, छिनभंगुर तनमांहि।
प्रथम समय जो जीव है, दुतिय समय सो नांहि।। २९।।
तातैं मेरे मतविषैं, करै करम जो कोइ।
सो न भोगवै सरवथा, और भोगता होइ।। ३०।।
arthaḥ– kṣhaṇikavādī bauddhamatavāḷā kahe chhe ke jīv sharīramān kṣhaṇabhar rahe chhe,
_________________________________________________________________
क्षणिकमिदमिहैकः कल्पयित्वात्मतत्त्वं
निजमनसि विधत्ते कर्तृभोक्त्रोर्विभेदम्
अपहरति विमोहं तस्य नित्यामृतौघैः
स्वयमयमभिषिञ्चंश्चिच्चमत्कार एव।। १४।।

Page 257 of 444
PDF/HTML Page 284 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 2pa7
sadaiv raheto nathī. pratham samaye je jīv chhe te bījā samaye1 raheto nathī. 29. tethī
mārā vichār pramāṇe je karma kare chhe te koī hālatamān paṇ bhoktā thaī shakato nathī,
bhogavanār bījo ja hoy chhe. 30.
bauddhamatavāḷāono ekānt vichār dūr karavā māṭe draṣhṭānt dvārā samajāve chhe. (doharā)
यह एकंत मिथ्यात पख, दूर करनकै काज।
चिद्विलास अविचल कथा, भाषै श्री जिनराज।। ३१।।
बालापन काहू पुरुष, देख्यौ पुर एक कोइ।
तरुन भए फिरिकैं लख्यौ, कहै नगर यह सोइ।। ३२।।
जो दुहु पनमें एक थौ तौ तिनि सुमिरन कीय।
और पुरुषकौ अनुभव्यौ, और न जानैं जीय।। ३३।।
जब यह वचन प्रगट सुन्यौ, सुन्यौ जैनमत सुद्ध।
तब इकंतवादी पुरुष, जैन भयौ प्रतिबुद्ध।। ३४।।
arthaḥ– ā ekāntavādano mithyāpakṣha dur karavā māṭe shrīmad jinendradev
ātmānā nitya svarūpanun kathan karatān kahe chhe. 31. ke koī māṇase bāḷapaṇamān koī
shaher joyun ane pachhī keṭalāk divaso pachhī yuvān avasthāmān te ja shaher joyun to
kahe chhe ke ā te ja shaher chhe je pahelān joyun hatun. 32. banne avasthāomān te ek
ja jīv hato tethī to eṇe yād karyun, koī bījā jīvanun jāṇelun te jāṇī shakato
nahoto. 33. jyāre ā jātanun spaṣhṭa kathan sāmbhaḷ‌yun ane sācho jainamatano upadesh
maḷ‌yo tyāre te ekāntavādī manuṣhya gnānī thayo ane teṇe jainamat aṅgīkār karyo.
34.
_________________________________________________________________
1. ek sekanḍamān asaṅkhya samay hoy chhe.

Page 258 of 444
PDF/HTML Page 285 of 471
single page version

background image
2pa8 samayasār nāṭak
bauddho paṇ jīv dravyane kṣhaṇabhaṅgur kevī rīte mānī beṭhā enun kāraṇ batāve chhe.
(savaiyā ekatrīsā)
एक परजाइ एक समैमैं विनसि जाइ,
दूजी परजाइ दूजै समैउपजति है।
ताकौ छल पकरिकैं बौध कहै समै समै,
नवौजीव उपजै पुरातनकी छति है।।
तातै मानै करमकौ करता है और जीव,
भोगता है और वाकै हिए ऐसी मति है।
परजौ प्रवांनकौं सरवथा दरब जानैं,
ऐसे दुरबुद्धिकौं अवसि दुरगति है।। ३५।।
shabdārthaḥ– parajāī = avasthā. purātan = prāchīn. chhati (kṣhati) = nāsh.
mati = samajaṇ. parajau pravānn = avasthāo pramāṇe. durabuddhi = mūrkha.
arthaḥ– jīvanī ek paryāy ek samayamān nāsh pāme chhe ane bījā samaye
bījī paryāy upaje chhe evo jainamatano siddhānt paṇ chhe tethī te ja vāt pakaḍīne
bauddhamat kahe chhe ke kṣhaṇe kṣhaṇe navo jīv upaje chhe ane jūno nāsh pāme chhe. tethī
teo māne chhe ke karmano kartā bījo jīv chhe ane bhoktā bījo ja chhe. emanā
manamān āvī ulaṭī samajaṇ besī gaī chhe. shrī guru kahe chhe ke je paryāy pramāṇe ja
dravyane sarvathā anitya māne chhe evā mūrkhanī avashya kugati thāy chhe.
visheṣhaḥ– kṣhaṇikavādī jāṇe chhe ke je māns-bhakṣhaṇ ādi anāchāramān vartanār
jīv chhe te naṣhṭa thaī jashe, anāchāramān vartanārane to kāī bhogavavun ja nahi paḍe,
tethī moj kare chhe ane svachchhandapaṇe varte chhe. parantu karelun karma bhogavavun ja paḍe chhe.
tethī niyamathī teo potānā ātmāne kugatimān nākhe chhe. 3p.
_________________________________________________________________
वृत्त्यंशभेदतोऽत्यन्तं वृत्तिमन्नाशकल्पनात्।
अन्यः करोति भुङ्क्तेऽन्य इत्येकान्तश्चकास्तु मा।। १५।।

Page 259 of 444
PDF/HTML Page 286 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 2pa9
durbuddhinī durgati ja thāy chhe. (doharā)
कहैअनातमकी कथा, चहै न आतम सुद्धि।
रहैअध्यातमसौं विमुख, दुराराधि दुरबुद्धि।। ३६।।
दुरबुद्धी मिथ्यामती, दुरगति मिथ्याचाल।
गहि एकंत दुरबुद्धिसौं, मुक्त न होइ त्रिकाल।। ३७।।
shabdārthaḥ– anātam = ajīv. adhyātam = ātmagnān. vimukh = viruddha.
durārādhi = koī paṇ rīte na samajanār. durabuddhi = mūrkha.
arthaḥ– mūrkha manuṣhya anātmānī charchā karyā kare chhe, ātmāno abhāv kahe
chhe-ātmashuddhi ichchhato nathī. te ātmagnānathī parāṅmukh rahe chhe, bahu parishramapūrvak
samajāvavā chhatān paṇ samajato nathī. 36. mithyādraṣhṭi jīv agnānī chhe ane tenī
mithyā pravr̥utti durgatinun kāraṇ chhe, te ekāntapakṣhanun grahaṇ kare chhe ane evī mūrkhāīthī
te kadī paṇ mukta thaī shakato nathī. 37.
durbuddhinī bhūl par draṣhṭānt (savaiyā ekatrīsā)
कायासौं विचारै प्रीति मायाहीसौं हारि जीति,
लियै हठरीति जैसैं हारिलकी लकरी।
चंगुलकै जोर जैसैं गोह गहि रहै भूमि,
त्यौंही पाइ गाड़ै पै न छाड़ै टेक पकरी।।
मोहकी मरोरसौं भरमकौ न छोर पावै,
धावै चहुं वौर ज्यौं बढ़ावै जाल मकरी।
ऐसी दुरबुद्धि भूली झूठकै झरोखे झूली,
फूली फिरै ममता जंजीरनिसौं जकरी।। ३८।।
shabdārthaḥ– kāyā = sharīr. haṭh = durāgrah. gahi rahai = pakaḍī rākhe. lakarī
= lāṭhī. chaṅgul = pakaḍ. pāī gāḍai = draḍhatāthī ūbho rahe chhe. ṭek = haṭh. dhāvai =
bhaṭake.
arthaḥ– agnānī jīv sharīr upar sneh kare chhe, dhan ochhun thāy tyān hār
ane dhan vadhe temān jīt māne chhe. haṭhīlo to eṭalo chhe ke jevī rīte hariyal

Page 260 of 444
PDF/HTML Page 287 of 471
single page version

background image
260 samayasār nāṭak
pakṣhī potānā pagathī lākaḍī khūb majabūt pakaḍe chhe athavā jevī rīte gho1 jamīn
athavā dīvāl pakaḍīne choṇṭī rahe chhe, tevī ja rīte te potānī kuṭevo chhoḍato nathī.
temān ja aḍag rahe chhe. mohanī laherothī tenā bhramano chheḍo maḷato nathī arthāt tenun
mithyātva anant hoy chhe, te chār gatimān bhaṭakato thako karoḷiyānī jem jāḷ
vistāre chhe. āvī rīte tenī mūrkhāī agnānathī jūṭhā mārgamān lherāy chhe ane
mamatānī sāṅkaḷothī jakaḍāyelī vadhī rahī chhe. 38.
durbuddhinī pariṇati (savaiyā ekatrīsā)
बात सुनि चौंकि उठै बातहीसौं भौंकि उठै,
बातसौं नरम होइबातहीसौं अकरी।
निंदा करै साधुकी प्रसंसा करै हिंसककी,
साता मानैं प्रभुता असाता मानैं फकरी।।
मोख न सुहाइ दोष देखै तहां पैठि जाइ,
कालसौं डराइ जैसैं नाहरसौं बकरी।
ऐसी दुरबद्धि भूली झूठकै झरोखे झूली,
फूली फिरै ममता जंजीरनिसौं जकरी।। ३९।।
shabdārthaḥ– chauṅki uṭhe = ugra banī jāy. bhauṅki uṭhe = kūtarānī jem bhasavā
lāge. akarī = akaḍāī jāy. prabhutā = moṭāī. phakarī (phakīrī) = garībī. kāl
= mr̥utyu. nāhar = vāgh, sinh.
arthaḥ– agnānī jīv hitāhitano vichār karato nathī, vāt sāmbhaḷatān ja
tapī jāy chhe, vāt ja sāmbhaḷīne kūtarānī jem bhasavā māṇḍe chhe, manane ruche tevī
vāt sāmbhaḷīne naram thaī jāy chhe ane aṇagamatī vāt hoy to akkaḍ banī
jāy chhe. mokṣhamārgī sādhuonī nindā kare chhe, hinsak adharmīonī prashansā kare chhe,
shātānā udayamān potāne mahān ane ashātānā udayamān tuchchha gaṇe chhe.
_________________________________________________________________
1. gho ek prakāranun prāṇī chhe. chor tene pāse rākhe chhe, jyāre temane ūñche makānomān upar chaḍavun hoy
tyāre teo ghonī keḍe dorī bāndhī tene upar pheṅke chhe tyāre te uparanī jamīn athavā bhīntane khūb
majabūt pakaḍī le chhe ane chor laṭakatī dorī pakaḍīne upar chaḍhī jāy chhe.

Page 261 of 444
PDF/HTML Page 288 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 261
tene mokṣha gamato nathī, kayāny durguṇ dekhe to tene tarat ja aṅgīkār karī le chhe.
sharīramān ahambuddhi hovānā kāraṇe motathī to evo ḍare chhe jem vāghathī bakarī ḍare
chhe, ā rīte tenī mūrkhāī agnānathī jūṭhā mārgamān jhūlī rahī chhe ane mamatānī
sāṅkaḷothī jakaḍāyelī vadhī rahī chhe.39.
anekāntano mahimā (kavitta)
केई कहैं जीव क्षनभंगुर,
केई कहैं करमकरतार।
केई करमरहित नित जंपहिं,
नय अनंत नानापरकार।।
जे एकांत गहैं ते मूरख,
पंडित अनेकांत पख धार।
जैसैं भिन्न भिन्न मुक्ताहल,
गुनसौं गहतकहावै हार।। ४०।।
shabdārthaḥ– kṣhanabhaṅgur = anitya. jampahin = kahe chhe. ekānt = ek ja nay.
anekānt = apekṣhit anek nay. pakh dhār = pakṣha grahaṇ karavo. muktāhal
(muktāphal) = motī. gun = doro.
arthaḥ– bauddhamatī jīvane anitya ja kahe chhe, mīmānsak matavāḷā jīvane karmano
kartā ja kahe chhe. sāṅkhyamatī jīvane karmarahit ja kahe chhe, āvā anek matavāḷā ek
ek dharma grahaṇ karīne anek prakāranā kahe chhe, paṇ je ekāntanun grahaṇ kare chhe te
mūrkha chhe, vidvāno anekāntano svīkār kare chhe. jevī rīte motī judā judā hoy chhe,
paṇ dorāmān gunthavāthī hār banī jāy chhe. tevī ja rīte anekāntathī
_________________________________________________________________
आत्मानं परिशुद्धमीप्सुभिरतिव्याप्तिं प्रपद्यान्धकैः
कालोपाधिबलादशुद्धिमधिकांतत्रापि मत्वा परैः।
चैतन्यं क्षणिकं प्रकल्प्य पृथुकेः शुद्धर्जुसूत्रे रतैः
आत्मा व्युज्झित एष हारवदहो निःसूत्रमुक्तेक्षिभिः।। १६।।

Page 262 of 444
PDF/HTML Page 289 of 471
single page version

background image
262 samayasār nāṭak
padārthanī siddhi thāy chhe ane jevī rīte judā judā motī hāranun kām āpatā nathī
tevī ja rīte ek nayathī padārthanun svarūp spaṣhṭa thatun nathī, balke viparīt thaī jāy
chhe. 40.
vaḷī–(doharā)
यथा सूत संग्रह बिना, मुक्त माल नहि होइ।
तथा स्यादवादी बिना, मोख न साधै कोइ।। ४१।।
shabdārthaḥ– saṅgrah = ekaṭhā. mukta māl = motīnī māḷā.
arthaḥ– jevī rīte sūtaramān parovyā vinā motīonī māḷā banatī nathī
tevī ja rīte syādvādī vinā koī mokṣhamārga sādhī shakatun nathī. 41.
vaḷī–(doharā)
पद सुभाव पूरब उदै, निहचै उद्यमकाल।
पच्छपात मिथ्यात पथ, सरवंगी सिव चाल।। ४२।।
shabdārthaḥ– pad = padārtha. subhāv (svabhāv) = nijadharma. udyam = puruṣhārtha.
kāl = samay. pakṣhapāt = ek ja nayanun grahaṇ. saravaṅgī = anek nayanun grahaṇ.
arthaḥ– koī padārthanā svabhāvane ja, koī pūrvakarmanā udayane ja, koī mātra
nishchayane, koī puruṣhārthane ane koī kāḷane ja māne chhe, paṇ ek ja pakṣhanī haṭh
levī te mithyātva chhe ane apekṣhāthī sarvano svīkār karavo te satyārtha chhe. 42.
bhāvārthaḥ– koī kahe chhe ke je kāī thāy chhe, te svabhāvathī ja arthāt
prakr̥itithī ja thāy chhe, koī kahe chhe ke je kāī thāy chhe te prārabdhathī thāy chhe; koī kahe
chhe ke ek brahma ja chhe, na kāī utpanna thāy chhe na kāī naṣhṭa thāy chhe, koī kahe chhe
ke puruṣhārtha ja mukhya chhe, koī kahe chhe ke je kāī kare chhe te kāḷ ja kare chhe; parantu ā
pāñchemānthī koī ekane ja mānavun bākīnā chārano abhāv karavo e ekānt chhe.
_________________________________________________________________
कर्तुर्वेदयितुश्च युक्तिवशतो भेदोऽस्त्वभेदोऽपि वा
कर्त्ता वेदयिता च मा भवतु वा वस्त्वेव सञ्चिन्त्यताम्।
प्रोता सूत्र इवात्मनीह निपुणैर्भेत्तुं न शक्या क्वचि–
च्चिच्चिन्तामणिमालिकेयमभितोऽप्येकाचकास्त्वेव नः।। १७।।

Page 263 of 444
PDF/HTML Page 290 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 263
chha e matavāḷāono jīvapadārtha viṣhe vichār (savaiyā ekatrīsā)
एक जीव वस्तुके अनेक गुन रूप नाम,
निजजोग सुद्ध परजोगसौं असुद्ध है।
वेदपाठी ब्रह्म कहैं मीमांसक कर्म कहैं,
सिवमती सिव कहैं बौद्ध कहैं बुद्ध है।।
जैनी कहैं जिन न्यायवादी करतार कहैं,
छहौं दरसनमें वचनकौ विरुद्ध है।
वस्तुकौ सुरूप पहिचानै सोई परवीन,
वचनकै भेद भेद मानै सोईमुद्ध है।। ४३।।
shabdārthaḥ– nijajog = nijasvarūpathī. parajog = anya padārthanā sanyogathī.
darasan (darshan) = mat. vastukau surūp = padārthano nijasvabhāv. paravīn (pravīṇ)
= paṇḍit.
arthaḥ– ek jīv padārthanā anek guṇ, anek rūp, anek nām chhe, te
parapadārthanā sanyog vinā arthāt nijasvarūpathī shuddha chhe ane paradravyanā sanyogathī
ashuddha chhe. tene vedapāṭhī arthāt vedāntī brahma kahe chhe, mīmānsak karma kahe chhe, shaiv-
vaisheṣhik matavāḷā shiv kahe chhe, bauddha matavāḷā buddha kahe chhe, jaino jin kahe chhe,
naiyāyik kartā kahe chhe. ā rīte chhaye matanā kathanamān vachanano virodh chhe. parantu je
padārthanun nij-svarūp jāṇe chhe te ja paṇḍit chhe ane je vachananā bhedathī padārthamān bhed
māne chhe te ja mūrkha chhe. 43.
pāñche matavāḷā ekāntī ane jaino syādvādī chhe. (savaiyā ekatrīsā)
वेदपाठी ब्रह्म मांनि निहचै सुरूप गहैं,
मीमांसक कर्म मांनि उदैमैं रहत है।

Page 264 of 444
PDF/HTML Page 291 of 471
single page version

background image
264 samayasār nāṭak
बौद्धमती बुद्ध मांनि सूच्छम सुभाव साधै,
शिवमती शिवरूप कालकौं कहत है।।
न्याय ग्रंथके पढ़ैया थापैं करतार रूप,
उद्दिम उदीरि उर आनंदलहत है।
पांचौं दरसनि तेतौ पोषैं एक एक अंग,
जैनी जिनपंथीसरवंगी नै गहत है।। ४४।।
shabdārthaḥ– udmi = kriyā. ānand = harṣha. pauṣhain = puṣhṭa kare. jinapanthī =
jain matanā upāsak. saravaṅgī nai = sarvanay-syādvād.
arthaḥ– vedāntī jīvane nishchayanayanī draṣhṭie joīne tene sarvathā brahma kahe chhe,
mīmānsak jīvanā karma-uday taraph draṣhṭi āpīne tene karma kahe chhe, bauddhamatī jīvane
buddha māne chhe ane teno kṣhaṇabhaṅgur sūkṣhma svabhāv siddha kare chhe. shaiv jīvane shiv
māne chhe ane shivane kāḷarūp kahe chhe; naiyāyik jīvane kriyāno kartā joīne ānandit
thāy chhe ane tene kartā māne chhe. ā rīte pāñche matavāḷā jīvanā ek ek dharmanī
puṣhṭi kare chhe, parantu jainadharmanā anuyāyī jaino sarva nayanā viṣhayabhūt ātmāne jāṇe
chhe arthāt jainamat jīvane apekṣhāe brahma paṇ māne chhe, karmarūp paṇ māne chhe,
anitya paṇ māne chhe, shivasvarūp paṇ māne chhe, kartā paṇ māne chhe, niṣhkarma paṇ
māne chhe, paṇ ekāntarūpe nahi. jainamat sivāy badhā mat matavāḷā chhe, sarvathā ek
pakṣhanā pakṣhapātī hovāthī temane svarūpanī samajaṇ nathī. 44.
pāñche matonā ek–ek aṅganun jainamat samarthan kare chhe. (savaiyā ekatrīsā)
निहचै अभेद अंग उदै गुनकी तरंग,
उद्दिमकी रीति लिए उद्धता सकति है।
परजाइ रूपकौ प्रवान सूच्छम सुभाव,
कालकीसी ढाल परिनाम चक्र गति है।।

Page 265 of 444
PDF/HTML Page 292 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 26p
याही भांति आतम दरबके अनेक अंग,
एक मानै एककौं न मानै सो कुमति है।
टेक डारि एकमैं अनेक खोजैं सो सुबुद्धि,
खोजी जीवै वादी भरे सांचि कहवति है।। ४५।।
shabdārthaḥ– yāhī bhānti = ā rīte. kumati = mithyāgnān. khojai = gote.
subuddhi = samyaggnān. khojī = udyogī.
arthaḥ– jīv padārthanā lakṣhaṇamān bhed nathī, sarva jīv samān chhe, tethī
vedāntīno mānelo advaitavād satya chhe. jīvanā udayamān guṇonā taraṅgo uṭhe chhe, tethī
mīmānsakano mānelo uday paṇ satya chhe. jīvamān anant shakti hovāthī svabhāvamān
pravarte chhe, tethī naiyāyikanun mānelun, udyam aṅg paṇ satya chhe. jīvanī paryāyo kṣhaṇe
kṣhaṇe badale chhe, tethī bauddhamatīno mānelo kṣhaṇikabhāv paṇ satya chhe. jīvanā pariṇām
kāḷanā chakranī jem phare chhe ane te pariṇāmonā pariṇamanamān kāḷadravya sahāyak chhe,
tethī shaivono mānelo kāḷ paṇ satya chhe. ā rīte ātmapadārthanā anek aṅg chhe.
ekane mānavun ane ekane na mānavun e mithyāgnān chhe ane durāgrah chhoḍīne ekamān
anek dharmo gotavā e samyaggnān chhe. tethī sansāramān je kahevat chhe ke, ‘khojī pāve
vādī mare’ te satya chhe. 4p.
syādvādanun vyākhyān (savaiyā ekatrīsā)
एकमैं अनेक है अनेकहीमैं एक है सो,
एक न अनेककछु कह्यो न परतु है।
करता अकरता है भोगता अभोगता है,
उपजै न उपजत मूएं न मरतु है।।
बोलत विचारत न बोलै न विचारै कछू,
भेखकौ न भाजन पै भेखसौ धरतु है।

Page 266 of 444
PDF/HTML Page 293 of 471
single page version

background image
266 samayasār nāṭak
ऐसौ प्रभु चेतन अचेतनकी संगतिसौं,
उलट पलट नटबाजीसी करतु है।। ४६।।
arthaḥ– jīvamān anek paryāyo thāy chhe tethī ekamān anek chhe, anek paryāyo
ek ja jīvadravyanī chhe tethī anekamān ek chhe, tethī ek chhe ke anek chhe em kāī
kahī ja shakātun nathī. ek paṇ nathī, anek paṇ nathī, apekṣhit ek chhe, apekṣhit
anek chhe. te vyavahāranayathī kartā chhe nishchayathī akartā chhe, vyavahāranayathī karmono
bhoktā chhe, nishchayathī karmono abhoktā chhe, vyavahāranayathī ūpaje chhe, nishchayanayathī
ūpajato nathī-ūpajato nahoto-ane ūpajashe nahi, vyavahāranayathī mare chhe
nishchayanayathī amar chhe, vyavahāranayathī bole chhe, vichāre chhe, nishchayanayathī na bole
chhe, na vichāre chhe, nishchayanayathī tenun koī rūp nathī, vyavahāranayathī anek rūpono
dhārak chhe. evo chaitanyaparameshvar paudgalik karmonī saṅgatithī ulaṭ-palaṭ thaī rahyo
chhe, jāṇe naṭ jevo khel khelī rahyo chhe. 46.
nirvikalpa upayog ja anubhavavā yogya chhe. (doharā)
नटबाजी१ विकलप दसा, नांही अनुभौ जोग।
केवल अनुभौ करनकौ, निरविकलप उपजोग।। ४७।।
shabdārthaḥ– naṭabājī = naṭano khel. jog = yogya.
arthaḥ– jīvanī naṭanī jem ulaṭī-sulaṭī savikalpa avasthā chhe te anubhavavā
yogya nathī. anubhav karavā yogya to tenī phakta nirvikalpa avasthā ja chhe. 47.
anubhavamān vikalpa tyāgavānun draṣhṭānt (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं काहू चतुर संवारी है मुक्त माल,
मालाकीं क्रियामैं नाना भांतिकौ विग्यान है।
क्रियाकौ विकलप न देखै पहिरनवारौ,
मोतिनकी सोभामैं मगन सुखवान है।।
_________________________________________________________________
1. ‘ghaṭavāsī’ evo paṇ pāṭh chhe.

Page 267 of 444
PDF/HTML Page 294 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 267
तैसैं न करै न भुंजै अथवा करै सो भुंजै,
और करै और भुंजै सब नय प्रवांन है।
जदपि तथापि विकलप विधि त्याग जोग,
निरविकलप अनुभौ अमृत पानहै।। ४८।।
shabdārthaḥ– samvārī = sajāvī. mukta māl = motīonī māḷā. vigyān =
chaturāī. magan = masta. amr̥ut pān = amr̥ut pīvun te.
arthaḥ– jem koī chatur manuṣhye motīnī māḷā banāvī, māḷā banāvavāmān
anek prakāranī chaturāī karavāmān āvī, parantu paheranār māḷā banāvavānī
kārīgīrī upar dhyān deto nathī, motīnī shobhāmān masta thaīne ānand māne chhe;
tevī ja rīte joke jīv na kartā chhe, na bhoktā chhe, je kartā chhe te ja bhoktā chhe, kartā
bījo chhe, bhoktā bījo chhe; ā badhā nay mānya chhe to paṇ anubhavamān ā badhī
vikalpa-jāḷ tyāgavā yogya chhe, kevaḷ nirvikalpa anubhavanun ja amr̥utapān karavānun
chhe. 48.
kayā nayathī ātmā karmono kartā chhe ane kayā nayathī nathī. (doharā)
दरब करम करता अलख, यह विवहार कहाउ।
निहचै जोजैसौ दरब, तैसौ ताकौ भाउ।। ४९।।
shabdārthaḥ– darab karam (dravyakarma) = gnānāvaraṇīy ādi karmonī dhūḷ. alakh
= ātmā. tākau = teno. bhāu = svabhāv.
arthaḥ– dravyakarmano kartā ātmā chhe em vyavahāranay kahe chhe, paṇ
nishchayanayathī to je dravya jevun chhe teno tevo ja svabhāv hoy chhe-arthāt achetan
dravya achetanano kartā chhe ane chetanabhāvano kartā chaitanya chhe. 49.
_________________________________________________________________
व्यावहारिकद्रशैव केवलं कर्तृ कर्म च विभिन्नमिष्यते।
निश्चयेन यदि वस्तु चिन्त्यते कर्तृ कर्म च सदैकमिष्यते।। १८।।

Page 268 of 444
PDF/HTML Page 295 of 471
single page version

background image
268 samayasār nāṭak
gnānanun gneyākārarūp pariṇaman hoy chhe paṇ te gneyarūp thaī jatun nathī.
(savaiyā ekatrīsā)
ग्यानकौ सहज ज्ञेयाकार रूप परिणवै,
यद्यपि तथापि ग्यान ग्यानरूप कह्यौ है।
ज्ञेय ज्ञेयरूप यौं अनादिहीकी मरजाद,
काहू वस्तु काहूकौ सुभाव नहि गह्यो है।।
एतेपर कोऊ मिथ्यामती कहै ज्ञेयाकार,
प्रतिभासनसौं ग्यान असुद्ध ह्वै रह्यौ है।
याही दुरबुद्धिसौं विकल भयौ डोलत है,
समुझै न धरम यौं भरम मांहि वह्यो है।। ५०।।
shabdārthaḥ– gneyākār = gneyanā ākār. gney = jāṇavā yogya ghaṭ-paṭādi
padārtha. marajād (maryādā) = sīmā. pratibhāsanā = chhāyā paḍavī. bharam = bhrānti.
arthaḥ– jo ke gnānano svabhāv gneyākārarūp pariṇaman karavāno chhe, to paṇ
gnān, gnān ja rahe chhe ane gney gney ja rahe chhe. ā maryādā anādikāḷathī chālī
āve chhe, koī koīnā svabhāvanun grahaṇ karatun nathī. arthāt gnān gney thaī jatun
_________________________________________________________________
ननु परिणाम एव किल कर्म विनिश्चयतः
स भवति नापरस्यपरिणामिन एव भवेत्।
न भवति कर्तृशून्यमिह कर्म न चैकतया
स्थितिरिह वस्तुनो भवतु कर्तृ तदेव ततः।।
ā shlok kalakattānī chhāpelī paramādhyātmataraṅgiṇīmān chhe. parantu tenī sanskr̥it ṭīkā prakāshakane
upalabdha thaī nathī. kāshīnā chhapāyelā pratham guchchhamān ā shlok nathī. iḍar bhaṇḍāranī prāchīn
hastalikhit pratimān paṇ ā shlok nathī ane enī kavitā ya nathī.
बहिर्लुठति यद्यपि स्फुटदनन्तशक्तिः स्वयं
तथाऽप्यपरवस्तुनो विशति नान्यवस्त्वन्तरं।
स्वभावनियतं यतः सकलमेव वस्त्विष्यते
स्वभावचलनाकुलः किमिह मोहितः क्लिश्यते।। १९।।

Page 269 of 444
PDF/HTML Page 296 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 269
nathī ane gney gnān thaī jatun nathī. ām chhatān koī mithyāmatī-vaisheṣhik ādi kahe
chhe ke gneyākār pariṇamanathī gnān ashuddha thaī rahyun chhe, tethī teo ā ja mūrkhāīthī
vyākuḷ thaī bhaṭake chhe-vastusvabhāvane na samajatān bhramamān bhūlelā chhe.
visheṣhaḥ– vaisheṣhikono ekānt siddhānt chhe ke jagatanā padārtho gnānamān
pratibimbit thāy chhe, tethī gnān ashuddha thaī jāy chhe, jyān sudhī ashuddhatā nahi maṭe
tyān sudhī mukta nahi thāy. parantu em nathī. gnān svachchha ārasī samān chhe, tenā
upar padārthonī chhāyā paḍe chhe, tethī vyavahārathī kahevun paḍe chhe ke amuk raṅgano padārtha
jhaḷakavāthī kāch amuk raṅgano dekhāy chhe, paṇ vāstavamān chhāyā paḍavāthī kāchamān kāī
parivartan thatun nathī, jemano tem banī rahe chhe. pa0.
jagatanā padārtha paraspar avyāpak chhe (chopāī)
सकल वस्तु जगमैं असहाई।
वस्तु वस्तुसौंमिलै न काई।।
जीव वस्तु जानै जग जेती।
सोऊ भिन्न रहै सबसेती।। ५१।।
shabdārthaḥ– asahāī = svādhīn. jetī = jeṭalī.
arthaḥ– nishchayanayathī jagatamān badhā padārtho svādhīn chhe, koī koīnī apekṣhā
rākhatā nathī ane na koī padārtha koī padārthamān maḷe chhe. jīvātmā, jagatanā jeṭalā
padārtho chhe temane jāṇe chhe paṇ te badhā tenāthī bhinna rahe chhe.
bhāvārthaḥ– vyavahāranayathī jagatanā dravyo ekabījāne maḷe chhe, ekabījāmān
pravesh kare chhe ane ekabījāne avakāsh āpe chhe paṇ nishchayanayathī sarva nijāshrit
chhe, koī koīne maḷatun nathī. jīvanā pūrṇa gnānamān te badhā ane apūrṇa gnānamān
yathāsambhav jagatanā padārtho pratibhāsit thāy chhe, paṇ gnān temane maḷatun nathī ane
na te padārtho gnānane maḷe chhe. pa1.
_________________________________________________________________
वस्तु चैकमिह नान्यवस्तुनो येन तेन खलु वस्तु वस्तु तत्।
निश्चयोऽयमपरोपरस्य कः किं करोति हि बहिर्लुठन्नपि।। २०।।

Page 270 of 444
PDF/HTML Page 297 of 471
single page version

background image
270 samayasār nāṭak
karma karavun ane phaḷ bhogavavun e jīvanun nijasvarūp nathī. (doharā)
करम करै फल भोगवै, जीव अग्यानीकोइ।
यह कथनी विवहारकी, वस्तु स्वरूप न होइ।। ५२।।
shabdārthaḥ– kathanī = charchā. vastu = padārtha.
arthaḥ– agnānī jīv karma kare chhe ane tenun phaḷ bhogave chhe, ā kathan
vyavahāranayanun chhe, padārthanun nijasvarūp nathī. pa2.
gnān ane gneyanī bhinnatā (kavitta)
ज्ञेयाकार ग्यानकी परिणति,
पै वह ग्यान ज्ञेय नहि होइ।
ज्ञेय रूप षट दरब भिन्न पद,
ग्यानरूप आतम पद सोइ।।
जानै भेदभाउ सु विचच्छन,
गुन लच्छन सम्यक्द्रिग जोइ।
मूरख कहै ग्यानमय आकृति,
प्रगट कलंकलखै नहि कोइ।। ५३।।
shabdārthaḥ– gnān = jāṇavun. gney = jāṇavā yogya padārtha.
arthaḥ– gnānanī pariṇati gneyanā ākāre thayā kare chhe, paṇ gnān gneyarūp thaī
jatun nathī, chhaye dravya gney chhe ane te ātmānā nijasvabhāv-gnānathī bhinna chhe, je
gney-gnāyakano bhedabhāv guṇ-lakṣhaṇathī jāṇe chhe te bhedavignānī samyagdraṣhṭi
_________________________________________________________________
यत्तु वस्तु कुरुतेऽन्यवस्तुनः किञ्चनापि परिणामिनः स्वयम्।
व्यावहारिकद्रशैव तन्मतं नान्यदस्ति किमपीहनिश्चयात्।। २१।।
शुद्धद्रव्यनिरूपणार्पितमतेस्तत्त्वं समुत्पश्यतो
नैकद्रव्यगतं चकास्ति किमपि द्रव्यान्तरं जातुचित्।
ज्ञानं ज्ञेयमवैति यत्तु तदयं शुद्धस्वभावोदयः
किं द्रव्यान्तरचुम्बनाकुलधियस्तत्वाच्च्यवन्ते जनाः।। २२।।

Page 271 of 444
PDF/HTML Page 298 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 271
chhe. vaisheṣhik ādi agnānī gnānamān ākārano vikalpa joīne kahe chhe ke gnānamān
gneyanī ākr̥uti chhe, tethī gnān spaṣhṭapaṇe ashuddha thaī jāy chhe. loko ā ashuddhatāne
dekhatā nathī.
visheṣhaḥ– jīv padārtha gnāyak chhe, gnān teno guṇ chhe, te potānā gnānaguṇathī
jagatanā chhaye dravyone jāṇe chhe ane potāne paṇ jāṇe chhe, tethī jagatanā sarva jīv-
ajīv padārtha ne pote ātmā gney chhe, ane ātmā sva-parane jāṇavāthī gnāyak chhe,
bhāv e chhe ātmā gney paṇ chhe, gnāyak paṇ chhe ane ātmā sivāy sarva padārtho
gney chhe. tethī jyāre koī gney padārtha gnānamān pratibhāsit thāy chhe tyāre gnānanī
gneyākār pariṇati thāy chhe, paṇ gnān gnān ja rahe chhe gney thaī jatun nathī ane gney
gney ja rahe chhe, gnān thaī jatun nathī, na koī koīmān maḷe chhe. gneyanā dravya, kṣhetra,
kāḷ, bhāv chatuṣhṭay judā rahe chhe ane gnāyakanā dravya, kṣhetra, kāḷ, bhāv chatuṣhṭay judā
rahe chhe parantu vivekashūnya vaisheṣhik ādi gnānamān gneyanī ākr̥uti joīne gnānamān
ashuddhatā ṭharāve chhe. pa3. teo kahe chhe keḥ-
gney ane gnān sambandhamān agnānīono hetu (chopāī)
निराकार जोब्रह्म कहावै।
सो साकार नाम क्यौं पावै।।
ज्ञेयाकार ग्यान जबतांई।
पूरन ब्रह्म नांहि तब तांई।। ५४।।
shabdārthaḥ– nirākār = ākār rahit. brahma = ātmā, ishvar. sākār
=ākār sahit. pūran (pūrṇa) = pūrun. tānī = tyān sudhī.
arthaḥ– je nirākār brahma chhe te sākār kevī rīte thaī shake? tethī jyān sudhī
gnān gneyākār rahe chhe tyān sudhī pūrṇa brahma thaī shakatun nathī. pa4.
ā viṣhayamān agnānīone sambodhan (chopāī)
ज्ञेयाकार ब्रह्म मल मानै।
नास करनकौ उद्दिम ठानै।

Page 272 of 444
PDF/HTML Page 299 of 471
single page version

background image
272 samayasār nāṭak
वस्तु सुभाव मिटै नहि क्यौंही।
तातैं खेद करैं सठ यौंही।। ५५।।
shabdārthaḥ– mal = doṣh. uddim = prayatna kayaunhī = koī prakāre
arthaḥ– vaisheṣhik ādi brahmanī gneyākār pariṇatine doṣh māne chhe ane tene
maṭāḍavāno prayatna kare chhe, tyān koī paṇ prayatne vastuno svabhāv maṭī shakato nathī
tethī te mūrkha nirarthak ja kaṣhṭa kare chhe. pap.
vaḷī–(doharā)
मूढ़ मरम जानैं नहीं, गहै एकंत कुपक्ष।
स्यादवाद सरवंग नै, मानै दक्षप्रतक्ष।। ५६।।
arthaḥ– agnānīo padārthanun vāstavikapaṇun jāṇatā nathī ane ekānt kuṭev
pakaḍe chhe, syādvādī padārthanā sarva aṅgonā gnātā chhe ane padārthanā sarva dharmone
sākṣhāt māne chhe.
bhāvārthaḥ– syādvād gnānanī nirākār ane sākār banne pariṇatine māne chhe.
sākār to tethī ke gnānanī gneyākār pariṇati thāy chhe ane nirākār eṭalā māṭe ke
gnānamān gneyajanit koī vikār thato nathī. pa6.
syādvādī samyagdraṣhṭinī prashansā (doharā)
सुद्ध दरब अनुभौ करै, सुद्धद्रिष्टि घटमांहि।
तातैं समकितवंत नर, सहज उछेदक नांहि।। ५७।।
shabdārthaḥ– ghaṭ = hr̥uday uchhedak = lop karanār
arthaḥ– samyagdraṣhṭi jīv shuddha dravyano anubhav kare chhe ane shuddha vastu
jāṇavāthī hr̥udayamān shuddha draṣhṭi rākhe chhe, tethī teo sāhajik svabhāvano lop karatā
nathī; abhiprāy e chhe ke gneyākār thavun e gnānano sahaj svabhāv chhe. tethī
samyagdraṣhṭi jīvanā svabhāvano lop karatā nathī. pa7.

Page 273 of 444
PDF/HTML Page 300 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 273
gnān gneyamān avyāpak chhe enun draṣhṭānt
(savaiyā ekatrīsā)
जैसैं चंद किरनि प्रगटि भूमि सेत करै,
भूमिसी न दीसै सदा जोतिसी रहति है।
तैसैं ग्यान सकति प्रकासै हेय उपादेय,
ज्ञेयाकार दीसै पै न ज्ञेयकौं गहति है।।
सुद्ध वस्तु सुद्ध परजाइरूप परिनवै,
सत्ता परवांन माहें ढाहें न ढहति है।
सो तौ औररूप कबहूं न होइ सरवथा,
निहचै अनादि जिनवानी यौं कहतिहै।। ५८।।
shabdārthaḥ– pragaṭi = uday thaīne. bhūmi = dharatī. jotisī = kiraṇarūp.
prakāsai = prakāshit kare. sattā paravānn = potānā kṣhetrāvagāh pramāṇe. ḍhāhen =
vichalit karavāthī. na ḍhahati hai = vichalit thatī nathī. kabahūn = kadī paṇ. sarvathā
= badhī hālatamān.
arthaḥ– jevī rīte chandranā kiraṇo prakāshit thaīne dharatīne saphed karī nākhe chhe
paṇ dharatīrūp thaī jatā nathī-jyotirūp ja rahe chhe, tevī ja rīte gnānashakti hey-
upādeyarūp gney padārthone prakāshit kare chhe, paṇ gneyarūp thaī jatī nathī; shuddhavastu
shuddhaparyāyarūp pariṇaman kare chhe ane nijasattāpramāṇ rahe chhe, te kadī paṇ koī paṇ
hālatamān anyarūp thatī nathī e vāt nishchit chhe ane anādikāḷanī jinavāṇī
em kahī rahī chhe. pa8.
_________________________________________________________________
शुद्धद्रव्यस्वरसभवनात्किं स्वभावस्य शेष–
मन्यद्रव्यं भवति यदि वा तस्य किं स्वात्स्वभावः।
ज्योत्स्नारूपं स्नपयति भुवं नैव तस्यास्ति भूमि–
र्ज्ञानं ज्ञेयं कलयति सदा ज्ञेयमस्यास्तिनैव।। २३।।