Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 59-105.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 24

 

Page 274 of 444
PDF/HTML Page 301 of 471
single page version

background image
274 samayasār nāṭak
ātmapadārthanun yathārtha svarūp (savaiyā tevīsā)
राग विरोध उदै जबलौं तबलौं,
यह जीव मृषा मग धावै।
ग्यान जग्यौ जब चेतनकौ तब,
कर्म दसा पर रूपकहावै।।
कर्म विलेछि करै अनुभौ तहां,
मोह मिथ्यात प्रवेश न पावै।
मोह गयें उपजै सुख केवल,
सिद्ध भयौ जगमांहि न आवै।। ५९।।
shabdārthaḥ– virodh = dveṣh. mr̥uṣhā mag = mithyāmārga. dhāvai = doḍe chhe.
arthaḥ– jyān sudhī ā jīvane mithyāgnānano uday rahe chhe, tyān sudhī te rāg-
dveṣhamān varte chhe, parantu jyāre tene gnānano uday thaī jāy chhe, tyāre te karmapariṇatine
potānāthī bhinna gaṇe chhe ane jyāre karmapariṇati tathā ātmapariṇatinun pr̥uthakkaraṇ
karīne ātma-anubhav kare chhe, tyāre mithyāmohanīyane sthān maḷatun nathī. ane moh
pūrṇapaṇe naṣhṭa thatān kevaḷagnān tathā anantasukh pragaṭ thāy chhe, jethī siddhapadanī
prāpti thāy chhe ane pachhī janma-maraṇarūp sansāramān āvavun paḍatun nathī. pa9.
paramātmapadanī prāptino mārga (chhappā chhand)
जीव करम संजोग, सहज मिथ्यातरूप धर।
राग दोष परनति प्रभाव, जानै न आप पर।।
_________________________________________________________________
रागद्वेषद्वयमुदयते तावदेतन्न यावत्
ज्ञानं ज्ञानं भवति न पुनर्बोधतां याति बोध्यम्।
ज्ञानं ज्ञानं भवतु तदिदं न्यक्कृताज्ञानभावं
भावाभावौ भवतितिरयन् येन पूर्णस्वभावः।। २४।।
रागद्वेषाविह हि भवति ज्ञानमज्ञानभावात्
तौ वस्तुत्वप्रणिहितद्रशा द्रश्यमानौ न किञ्चित्।
सम्यग्द्रष्टिः क्षपयतु ततस्तत्त्वद्रष्टया स्फुटन्तौ
ज्ञानज्योतिर्ज्वलति सहजं येनपूर्णाचलार्चिः।। २५।।

Page 275 of 444
PDF/HTML Page 302 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 27p
तम मिथ्यात मिटि गयौ, हुवो समकित उदोत ससि।
राग दोष कछु वस्तु नांहि, छिन मांहि गये नसि।।
अनुभौ अभ्यास सुख रासि रमि,
भयौ निपुन तारन तरन।
पूरन प्रकास निहचल निरखि,
बानारसि वंदत चरन।। ६०।।
shabdārthaḥ– udot = uday. sasi = shashi (chandramā). nipun = pūrṇa gnātā.
taran tāran = sansār sāgarathī svayam taranār ane bījāone tāranār.
arthaḥ– jīvātmāno anādikāḷathī karmonī sāthe sambandh chhe, tethī te sahaj ja
mithyābhāvane prāpta thāy chhe ane rāg-dveṣh pariṇatine kāraṇe sva-par svarūpane
jāṇato nathī. paṇ mithyātvarūp andhakārano nāsh ane samyaktvashashino uday thatān
rāg-dveṣhanun astitva rahetun nathī-kṣhaṇavāramān nāsh pāmī jāy chhe, jethī ātma-
anubhavanā abhyāsarūp sukhamān līn thaīne tāraṇataraṇ pūrṇa paramātmā thāy chhe.
evā pūrṇa paramātmānā nishchay-svarūpanun avalokan karīne pt.. banārasīdāsajī
charaṇavandanā kare chhe. 60.
rāg–dveṣhanun kāraṇ mithyātva chhe (savaiyā ekatrīsā)
कोऊ सिष्य कहै स्वामी राग दोष परिनाम,
ताकौ मूल प्रेरक कहहु तुम कौनहै।
पुग्गल करम जोग किंधौं इंद्रिनिकौ भोग,
किंधौं धन किंधौं परिजन किंधौं भौन है।।
गुरु कहै छहौं दर्व अपने अपने रूप,
सबनिकौ सदा असहाई परिनौन है।
_________________________________________________________________
रागद्वेषोत्पादकं तत्त्वद्रष्टया नान्यद्द्रव्यं वीक्ष्यतेकिञ्चनापि।
सर्वद्रव्योत्पत्तिरन्तश्चकास्ति व्यक्तात्यन्तं स्वस्वभावेन यस्मात्।। २६।।

Page 276 of 444
PDF/HTML Page 303 of 471
single page version

background image
276 samayasār nāṭak
कोऊ दरब काहूकौ न प्रेरक कदाचि तातैं,
राग दोष मोह मृषा मदिरा अचौन है।। ६१।।
shabdārthaḥ– mūl = asalī. prerak = preraṇā karanār. parijan = gharanā
māṇaso. bhaun (bhavan) = makān. parinaun = pariṇaman. madirā = sharāb.
achaun (achavan) = pīvun te.
arthaḥ– shiṣhya prashna kare chhe ke he svāmī, rāg-dveṣh pariṇāmonun mukhya kāraṇ shun
chhe? paudgalik karma chhe? ke indriyonā bhog chhe? ke dhan chhe? ke gharanā māṇaso chhe?
ke ghar chhe? te āp kaho. tyān shrīguru samādhān kare chhe ke chhaye dravya potapotānā
svarūpamān sadā nijāshrit pariṇaman kare chhe, koī ek dravya koī dravyanī pariṇatine
kadī paṇ prerak thatun nathī, māṭe rāg-dveṣhanun mūḷ kāraṇ moh mithyātvanun madirāpān
chhe. 61.
agnānīonā vichāramān rāg–dveṣhanun kāraṇ (doharā)
कोऊ मूरख यौंकहै, राग दोष परिनाम।
पुग्गलकी जोरावरी, वरतै, आतमराम।। ६२।।
ज्यौं ज्यौं पुग्गल बल करै, धरिधरि कर्मज भेष।
रागदोषकौ परिनमन, त्यौं त्यौं होइविशेष।। ६३।।
shabdārthaḥ– parinām = bhāv. jorāvarī = jabaradastī. bheṣh (veṣh) = rūp.
visheṣh = vadhāre.
arthaḥ– koī koī mūrkha em kahe chhe ke ātmāmān rāg-dveṣhabhāv pudgalanī
jabaradastīthī thāy chhe. 62. teo kahe chhe ke pudgal karmarūp pariṇamananā udayamān jem
jem jor kare chhe, tem tem atishayapaṇe rāg-dveṣh pariṇām thāy chhe. 63.
_________________________________________________________________
यदिह भवति रागद्वेषदोषप्रसूतिः
कतरदपि परेषां दूषणं नास्ति तत्र।
स्वयमयमपराधी तत्र सर्पत्यबोधो
भवतु विदितमस्तं यात्वबोधोऽस्मि बोधः।। २७।।

Page 277 of 444
PDF/HTML Page 304 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 277
agnānīone satyamārgano upadesh (doharā)
इहिविधि जो विपरीत पख, गहै सद्दहै कोइ।
सो नर राग विरोधसौं, कबहूं भिन्न न होइ।। ६४।।
सुगुरु कहैजगमैं रहै, पुग्गल संग सदीव।
सहज सुद्ध परिनमनिकौ, औसर लहै न जीव।। ६५।।
तातैं चिदभावनि विषै, समरथ चेतन राउ।
राग विरोध मिथ्यातमैं, समकितमैंसिव भाउ।। ६६।।
shabdārthaḥ– viparīt pakh = ulaṭī haṭh. pariṇām = bhāv. ausar = tak.
chidbhāvani viṣhai = chaitanyabhāvomān. ashuddhadashāmān rāg-dveṣh gnānāvaraṇīy ādi
ane shuddha dashāmān pūrṇagnān, pūrṇa ānand ādi. samarath (samartha) = baḷavān. chetan
rāu = chaitanya rājā. siv bhāu = mokṣhanā bhāv-pūrṇagnān, pūrṇa darshan, pūrṇa
ānand, samyaktva, siddhatva ādi.
arthaḥ– shrī guru kahe chhe ke je koī ā rīte ulaṭī haṭh pakaḍīne shraddhān kare chhe
teo kadī paṇ rāg-dveṣh-mohathī chhūṭī shakatā nathī. 64. ane jo jagatamān jīvone
pudgal sāthe hammeshān ja sambandh rahe, to tene shuddha bhāvonī prāptino koī paṇ
avasar nathī-arthāt te shuddha thaī ja nathī shakato. 6p. tethī chaitanyabhāv
upajāvavāmān chaitanyarājā ja samartha chhe, mithyātvanī dashāmān rāg-dveṣhabhāv upaje chhe
ane samyaktvadashāmān shivabhāv arthāt gnān, darshan, sukh ādi ūpaje chhe. 66.
gnānanun māhātmya (doharā)
ज्यौं दीपक रजनी समै, चहुं दिसि करै उदोत।
प्रगटै घटपटरूपमैं, घटपटरूप न होत।। ६७।।
_________________________________________________________________
रागजन्मनि निमित्ततां परद्रव्यमेव कलयन्ति ये तु ते।
उत्तरन्ति न हि मोहवाहिनींशुद्धबोधविधुरान्धबुद्धयः।। २८।।
पूर्णैकाच्युतशुद्धबोधमहिमा बोधा न बोध्यादयं
यायात्कामपि विक्रियां तत इतो दीपः प्रकाश्यादिव।
तद्वस्तुस्थितिबोधबन्धधिषणा एते किमज्ञानिनो
रागद्वेषमयीभवन्ति सहजां मुञ्चन्त्युदासीनताम्।। २९।।

Page 278 of 444
PDF/HTML Page 305 of 471
single page version

background image
278 samayasār nāṭak
त्यौं सुग्यानजानै सकल, ज्ञेय वस्तुकौ मर्म।
ज्ञेयाकृति परिनवै पै, तजैन आतम–धर्म।। ६८।।
ग्यानधर्म अविचल सदा, गहै विकार न कोइ।
राग विरोध विमोहमय, कबहूं भूलि न होइ।। ६९।।
ऐसी महिमाग्यानकी, निहचै है घट मांहि।
मूरखमिथ्याद्रिष्टिसौं, सहज विलोकै नांहि।। ७०।।
arthaḥ– jevī rīte rātre dīpak chāre taraph prakāsh pahoñchāḍe chhe ane ghaṭ, paṭ
padārthone prakāshit kare chhe, paṇ ghaṭ-paṭarūp thaī jato nathī. 67. tevī ja rīte gnān
sarva gney padārthone jāṇe chhe ane gneyākār pariṇaman kare chhe topaṇ potānā
nijasvabhāvane chhoḍatun nathī. 68. gnānano jāṇavāno svabhāv sadā achaḷ rahe chhe,
temān kadī koī paṇ prakārano vikār thato nathī ane na te kadī bhūlathī paṇ rāg-
dveṣh-moharūp thāy chhe. 69. nishchayanayathī ātmāmān gnānano evo mahimā chhe, parantu
agnānī mithyādraṣhṭi ātmasvarūp taraph dekhatā paṇ nathī. 70.
agnānī jīv paradravyamān ja līn rahe chhe (doharā)
पर सुभावमैं मगन ह्वै, ठानै राग विरोध।
धरै परिग्रह धारना, करै न आतम सोध।। ७१।।
shabdārthaḥ– par subhāv = ātmasvabhāv vinānā sarva achetan bhāv. ṭhānai
= kare. rāg virodh = rāg dveṣh. sodh = khoj.
arthaḥ– agnānī jīv paradravyomān masta rahe chhe, rāg-dveṣh kare chhe ane
parigrahanī ichchhā kare chhe parantu ātmasvabhāvanī khoj karatā nathī. 71.
agnānīne kumati ane gnānīne sumati ūpaje chhe (chopāī)
मूरखकै घट दुरमति भासी।
पंडित हियें सुमति परगासी।।

Page 279 of 444
PDF/HTML Page 306 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 279
दुरमति कुबिजा करम कमावै।
सुमति राधिकाराम रमावै।। ७२।।
(doharā)
कुबिजा कारी कूबरी, करै जगतमैं खेद।
अलख अराधै राधिका, जानै निज पर भेद।। ७३।।
arthaḥ– mūrkhanā hr̥udayamān kumati utpanna thāy chhe ane gnānīonā hr̥udayamān
sumatino prakāsh rahe chhe. durbuddhi kubjā1 samān chhe, navā karmono bandh kare chhe ane
subuddhi rādhikā chhe, ātmarāmamān ramaṇ karāve chhe. 72. kubuddhi kāḷī kūbaḍī kubjā
samān chhe, sansāramān santāp upajāve chhe ane subuddhi rādhikā samān chhe,
nijaātmānī upāsanā karāve chhe tathā svaparano bhed jāṇe chhe. 73.
durmati ane kubjānī samānatā (savaiyā)
कुटिल कुरूप अंग लगी है पराये संग,
अपुनौ प्रवांन करि आपुही बिकाईहै।
गहै गति अंधकीसी सकति कबंधकीसी,
बंधकौ बढ़ाउ करै धंधहीमैं धाई है।
रांडकीसी रीत लियें मांडकीसी मतवारी,
सांड ज्यौं सुछंद डोलै भांडकीसी जाई है।
घरको न जानै भेद करै पराधीन खेद,
यातैं दुरबुद्धि दासी कुबजा कहाई है।। ७४।।
shabdārthaḥ– kuṭil = kapaṭī. parāye =bījānā. saṅg = sāthe. kabandh = ek
rākṣhasanun nām. māṇḍ (maṇḍa) = sharāb. suchhand = svatantra. jāī =pedā thaī. yātain =
ethī.
arthaḥ– kubuddhi māyāno uday rahetān thāy chhe tethī te kuṭilā chhe, ane kubjā
_________________________________________________________________
1. hindu dharmamān devī-bhāgavat ādi granthonun kathan chhe ke kubjā kansanī dāsī hatī. tenun sharīr kurūp,
kāntihīn hatun. rājā shrīkr̥iṣhṇachandra potānī strī rādhikāthī alag thaīne tenāmān phasāī gayā hatā.
rādhikāe ghaṇā prayatno karatān teo sanmārge āvyā. tenun ahīn draṣhṭānt mātra līdhun chhe.

Page 280 of 444
PDF/HTML Page 307 of 471
single page version

background image
280 samayasār nāṭak
māyāchāriṇī hatī, teṇe bījānā patine vash karī rākhyo hato. kubuddhi jagatane
aṇagamatī lāge chhe tethī kurūpā chhe, kubjā kāḷī, kāntihīn ja hatī tethī kurūpā hatī.
kubuddhi paradravyone apanāve chhe; kubjā bījānā pati sāthe sambandh rākhatī hatī tethī
banne vyabhichāriṇī thaī. kubuddhi potānī ashuddhatāthī viṣhayone ādhīn thāy chhe
tethī vechāī gayelā jevī chhe, kubjā paravash paḍī hatī tethī bījānā hāthe vechāī1 ja
gaī hatī. durbuddhine athavā kubjāne potānun bhalun-būrūn dekhātun nathī tethī bannenī dashā
āndhaḷā jevī thaī. kubuddhi parapadārthomān ahambuddhi karavāmān samartha chhe, kubjā paṇ
kr̥iṣhṇane kabajāmān rākhavā māṭe samartha hatī tethī banne kabandh2 samān baḷavān chhe.
banne karmono bandh vadhāre chhe. bannenī pravr̥utti upadrav taraph rahe chhe. kubuddhi potānā
pati ātmā taraph nathī jotī, kubjā paṇ potānā pati taraph jotī na hatī, tethī
bannenī rāṇḍ jevī rīt chhe. banney sharābī samān pāgal thaī rahī chhe. durbuddhimān
koī dhārmik niyam ādinun bandhan nathī, kubjā paṇ potānā pati ādinī āgnāmān
rahetī nahotī, tethī banne sāṇḍh samān svatantra chhe, banne bhāṇḍanī santati samān
nirlajja chhe. durbuddhi potānā ātmakṣhetrarūp gharano marma jāṇatī nathī, kubjā paṇ
durāchāramān rat rahetī hatī, gharanī dashā jotī na hatī. durbuddhi karmane ādhīn chhe,
kubjā parapatine ādhīn, tethī banne parādhīnatānā kaleshamān chhe. ā rīte durbuddhine
kubjā 3dāsīnī upamā āpī chhe. 74.
_________________________________________________________________
1. vyabhichāriṇī strīo potānā moḍhe potānā sharīranun mūlya kare chhe-arthāt potānun amūlya shīl
vechī de chhe, ā vāt dhyānamān rākhīne kavie kahyun chhe ke, ‘apuno pravānn kari āpuhī bikāī hai.’
2. ā paṇ hindu-dharmashāstronun draṣhṭānt mātra līdhun chhe ke kabandh pūrva janmamān gandharva hato, teṇe durvāsā
r̥uṣhine gīt sambhaḷāvyun, paṇ teo kāī prasanna na thayā, tyāre teṇe muninī mashkarī karī, tethī
durvāsāe krodhe bharāīne shāp āpyo ke tun rākṣhas thaī jā. bas pachhī shun thāy? te rākṣhas thaī
gayo. tene ek ek yojananā hāth hatā ane te khūb ja baḷavān hato. te potānā hāthathī ek
yojan dūranā jīvone paṇ khāī jato hato ane khūb upadrav karato hato, tethī indre tene vajra māryun
tethī tenun māthun tenā ja peṭamān ghūsī gayun paṇ te shāpane kāraṇe maryo nahi tyārathī tenun nām kabandh
paḍayun. ek divas vanamān pharatā rām-lakṣhmaṇ banne bhāī enā sapāṭāmān āvī gayā ane temane
paṇ khāvānī teṇe ichchhā karī tyāre rāmachandrajīe tenā hāth kāpī nākhyā ane tene svargamān
pahoñchāḍī dīdho.
3. dāsī = vivāh-vidhi vinā ja dharmaviruddha rākhelī strī.

Page 281 of 444
PDF/HTML Page 308 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 281
subuddhi sāthe rādhikānī tulanā (savaiyā ekatrīsā)
रूपकी रसीली भ्रम कुलफकी कीली सील,
सुधाके समुद्र झीलीसीली सुखदाई है।
प्राची ग्यानभानकी, अजाची है निदानकी,
सुराची निरवाची ढौर साची ठकुराई है।।
धामकी खबरदारि रामकी रमनहारि,
राधा रस–पंथनिके ग्रंथनिमैं गाईहै।
संतनकी मानी निरबानी नूरकी निसानी,
यातैं सदबुद्धि रानी राधिकाकहाई है।। ७५।।
shabdārthaḥ– kulaph = tāḷun. kīlī = chāvī. jhīlī = snān karelī. sīlī =
bhīñjāyelī. prāchī = pūrva dishā. ajāchī = na māganārī. nidān = āgāmī
viṣhayonī abhilāṣhā. niravāchī (niravāchya) = vachan-agochar. ṭhakurāī =
svāmīpaṇun. dhām = ghar. ramanahāri = moj karanārī. ras-panthanike granthanimain =
ras-mārganā shāstromān. nirabānī = gambhīr. nūrakī nisānī = saundaryanun chihna.
arthaḥ– subuddhi ātmasvarūpamān saras chhe, rādhikā paṇ rūpavatī chhe. subuddhi
agnānanun tāḷun kholavānī chāvī chhe, rādhikā paṇ potānā patine shubh-sammati āpe
chhe. subuddhi ane rādhikā banne shīlarūpī sudhānā samudramān snān karelī chhe, banne
shāntasvabhāvavāḷī sukh āpanārī chhe. gnānarūpī sūryano uday karavāmān banne pūrva
dishā samān chhe, subuddhi āgāmī viṣhayabhogonī vāñchhā rahit chhe, rādhikā paṇ
āgāmī bhogonī yāchanā karatī nathī. subuddhi ātmasvarūpamān sārī rīte rāche chhe,
rādhikā paṇ pati premamān lāge chhe. subuddhi ane rādhikā rāṇī bannenā sthānano
mahimā vachan-agochar arthāt mahān chhe, subuddhinun ātmā upar sāchun svāmitva chhe,
rādhikānī paṇ potānā ghar upar mālikī chhe. subuddhi potānā ghar arthāt ātmānī
sāvadhānī rākhe chhe, rādhikā paṇ gharanī dekharekh rākhe chhe. subuddhi potānā
ātmarāmamān ramaṇ kare chhe, rādhikā potānā pati kr̥iṣhṇanī sāthe ramaṇ kare chhe.

Page 282 of 444
PDF/HTML Page 309 of 471
single page version

background image
282 samayasār nāṭak
subuddhino mahimā adhyātmarasanā granthomān vakhāṇavāmān āvyo chhe ane rādhikāno
mahimā shr̥uṅgāraras ādi granthomān kahevāmān āvyo chhe. subuddhi sādhujano dvārā
ādaraṇīy chhe, rādhikā gnānīo dvārā mānya chhe. subuddhi ane rādhikā banne
kṣhobharahit arthāt gambhīr chhe. subuddhi shobhāsampanna chhe, rādhikā paṇ kāntivān chhe.
ā rīte subuddhine rādhikā rānīnī upamā āpavāmān āvī chhe. 7p.
kumati ane sumatinun kārya (doharā)
वह कुबिजा वह राधिका, दोऊ गति मतिवानि।
वह अधिकारनि करमकी,वह विवेककी खानि।। ७६।।
arthaḥ– kubuddhi kubjā chhe, subuddhi rādhikā chhe, kubuddhi sansāramān bhramaṇ
karāvanārī chhe ane subuddhi vivekavāḷī chhe. durbuddhi karmabandhane yogya chhe ane subuddhi
sva-par vivekanī khāṇ chhe.76.
dravyakarma, bhāvakarma ane vivekano nirṇay (doharā)
दरबकरम पुग्गल दसा, भावकरम मति वक्र।
जो सुग्यानकौ परिनमन, सो विवेक गुरु चक्र।। ७७।।
shabdārthaḥ– darabakarma (dravyakarma) = gnānāvaraṇīy ādi. bhāvakarma = rāg-dveṣh
ādi. mati vakra = ātmāno vibhāv. guru chakra = moṭo samūh.
arthaḥ– gnānāvaraṇīy ādi dravyakarma pudgalanī paryāyo chhe, rāg-dveṣh ādi
bhāvakarma ātmānā vibhāv chhe ane sva-par vivekanī pariṇati gnānano moṭo samūh
chhe. 77.
karmanā uday upar chopāṭanun draṣhṭānt (kavitta)
जैसैं नर खिलार चौपरिकौ,
लाभ विचारि करै चितचाउ।
धरै संवारि सारि बुधिबलसौं,
पासा जो कुछ परै सु दाउ।।

Page 283 of 444
PDF/HTML Page 310 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 283
तैसैं जगत जीव स्वारथकौ,
करि उद्दिम चिंतवै उपाउ।
लिख्यौ ललाट होई सोई फल,
करम चक्रकौ यही सुभाउ।। ७८।।
shabdārthaḥ– chitachāu = utsāh. sāri = sogaṭhī. upāu (upāy) = prayatna.
likhyau lalāṭ = kapāḷe lakhyun hoy te-prārabdha.
arthaḥ– jevī rīte chopāṭ ramanāro manamān jītavāno utsāh rākhīne potānī
buddhinā baḷe sambhāḷapūrvak barābar rīte sogaṭhī goṭhave chhe, paṇ dāv to pāsāne
ādhīn chhe. tevī ja rīte jagatanā jīv potānā prayojananī siddhi māṭe prayatna
vichāre chhe paṇ jevo karmano uday hoy tevun ja thāy chhe, karmapariṇatinī evī ja
rīt chhe. udayāvaḷīmān āvelun karma phaḷ āpyā vinā aṭakatun nathī. 78.
vivek–chakranā svabhāv upar shetarañjanun draṣhṭānt (kavitta)
जैसे नर खिलार सतरंजकौ,
समुझै सब सतरंजकी घात।
चलै चाल निरखै दोऊ दल,
मौंहरा गिनै विचारै मात।।
तैसैं साधु निपुन सिवपथमैं,
लच्छन लखै तजै उतपात।
साधै गुन चिंतवै अभयपद,
यह सुविवेक चक्रकी बात।। ७९।।
shabdārthaḥ– ghāt = dāv pech. nirakhai = jue. maunharā = hāthī, ghoḍā vagere.
māt = chāl bandh karavī-harāvavun.
arthaḥ– jevī rīte shetarañjano khelāḍī shetarañjanā sarva dāv-pech samaje chhe ane
banne daḷ upar najar rākhīne chāle chhe, athavā hāthī, ghoḍā, vajīr, pyādā,

Page 284 of 444
PDF/HTML Page 311 of 471
single page version

background image
284 samayasār nāṭak
ādinī chāl dhyānamān rākhato thako jītavāno vichār kare chhe, tevī ja rīte
mokṣhamārgamān pravīṇ gnānī puruṣh svarūpanī oḷakhāṇ kare chhe ane bādhak kāraṇothī
bache chhe. te ātmaguṇone nirmaḷ kare chhe ane jīv arthāt nirbhayapadanun chintavan kare
chhe. ā gnānapariṇatinā hāl chhe. 79.
kumati kubjā ane sumati rādhikānun kārya (doharā)
सतरंग खेलै राधिका, कुबिजा खेलै सारि।
याकै निसिदिन जीतवौ, वाकै निसिदिन हारि।। ८०।।
जाके उर कुबिजा बसै, सोई अलखअजान।
जाकै हिरदेराधिका, सो बुध सम्यकवान।। ८१।।
shabdārthaḥ– nisidin = sadā. sāri = chopāṭ. alakh = je dekhāy nahi te
ātmā.
arthaḥ– rādhikā arthāt subuddhi shetarañj khele chhe tethī tenī sadā jīt rahe chhe
ane kubjā arthāt durbuddhi chopāṭ rame chhe tethī tenī hammeshā hār rahe chhe. 80. jenā
hr̥udayamān kubjā arthāt durbuddhino vās chhe, te jīv agnānī chhe, ane jenā hr̥udayamān
rādhikā arthāt subuddhi chhe, te gnānī samyagdraṣhṭi chhe. 81.
bhāvārthaḥ– agnānī jīv karmachakra upar chāle chhe; tethī hāre chhe-arthāt
sansāramān bhaṭake chhe ane paṇḍito vivekapūrvak chālechhe tethī vijay pāme chhe arthāt
mukta thāy chhe.
jyān shuddhagnān chhe tyān chāritra chhe. (savaiyā ekatrīsā)
जहाँ सुद्ध ग्यानकी कला उदोत दीसै तहाँ,
सुद्धता प्रवांन सुद्ध चारितकौ अंस है।
_________________________________________________________________
रागद्वेषविभावमुक्तमहसो नित्यं स्वभावस्पृशः
पूर्वागामिसमस्तकर्मविकला भिन्नास्तदात्वोदयात्।
दूरारूढचरित्रवैभवबलाच्चञ्चच्चिदर्चिर्मयीं
विन्दन्ति स्वरसाभिषिक्तभुवनां ज्ञानस्य संचेतनां।। ३०।।

Page 285 of 444
PDF/HTML Page 312 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 28p
ता कारन ग्यानी सब जानै ज्ञेय वस्तु मर्म,
वैराग विलास धर्म वाकौ सरवंसहै।।
राग दोष मोहकी दसासौं भिन्न रहै यातैं,
सर्वथा त्रिकाल कर्म जालकौ विधुंस है।
निरुपाधि आतम समाधिमैं बिराजै तातैं,
कहिए प्रगट पूरन परम हंस है।। ८२।।
shabdārthaḥ– saravans (sarvasva) = pūrṇa sampatti. jānai gney vastu marma =
tyāgavā yogya ane grahaṇ karavā yogya padārthone jāṇe chhe.
arthaḥ– jyān shuddha gnānanī kaḷāno prakāsh dekhāy chhe tyān te pramāṇe chāritrano
ansh rahe chhe tethī gnānī jīv sarva hey-upādeyane samaje chhe, temanun sarvasva
vairāgyabhāv ja rahe chhe, teo rāg-dveṣh-mohathī bhinna rahe chhe, tethī temanā pahelānān
bāndhelā karma khare chhe ane vartamān ane bhaviṣhyamān karmabandh thato nathī. teo shuddha
ātmānī bhāvanāmān sthir thāy chhe, tethī sākṣhāt pūrṇa paramātmā ja chhe. 82.
vaḷī–(doharā)
ग्यायक भावजहाँ तहाँ, सुद्ध चरनकी चाल।
तातैं ग्यान विराग मिलि, सिव साधै समकाल।। ८३।।
shabdārthaḥ– gnāyakabhāv = ātmasvarūpanun gnān. charan = chāritra. samakāl =
ek ja samayamān.
arthaḥ– jyān gnānabhāv chhe tyān shuddha chāritra rahe chhe, tethī gnān ane vairāgya
ekasāthe maḷīne mokṣha sādhe chhe. 83.
_________________________________________________________________
ज्ञानस्य संचेतनयैव नित्यं प्रकाशते ज्ञानमतीव शुद्धं।
अज्ञानसंचेतनया तु धावन् बोधस्य शुद्धिं निरुणद्धि बन्धः।। ३१।।

Page 286 of 444
PDF/HTML Page 313 of 471
single page version

background image
286 samayasār nāṭak
gnān ane chāritra upar pāṅgaḷā ane āndhaḷānun draṣhṭānt (doharā)
जथा अंधके कंधपर, चढे पंगु नर कोइ।
वाके द्रगवाके चरन, होंहि पथिक मिलि दोइ।। ८४।।
जहाँ ग्यान किरिया मिलै, तहाँ मोख–मग सोइ।
वह जानै पदकौमरम, वह पदमै थिर होइ।। ८५।।
shabdārthaḥ– paṅgu = laṅgaḍo. vāke = tenā. drag = āṅkh. charan = pag. pathik
= raste chālanār. kriyā = chāritra. padakau maram = ātmānun svarūp. padamain thir
hoī = ātmāmān sthir thāy.
arthaḥ– jevī rīte koī laṅgaḍo manuṣhya āndhaḷānā khabhā upar bese, to
laṅgaḍānī āṅkho ane āndhaḷānā paganā sahakārathī bannenun gaman thāy chhe. 84.
tevī ja rīte jyān gnān ane chāritranī ekatā chhe tyān mokṣhamārga chhe; gnān ātmānun
svarūp jāṇe chhe ane chāritra ātmāmān sthir thāy chhe. 8p.
gnān ane kriyānī pariṇati (doharā)
ग्यान जीवकी सजगता१, करम जीवकी भूल।
ग्यान मोख अंकूर है, करम जगतकौ मूल।। ८६।।
ग्यान चेतनाके जगै, प्रगटै केवलराम।
कर्म चेतनामैं बसै, कर्मबंध परिनाम।। ८७।।
shabdārthaḥ– sajagatā = sāvadhānī. aṅkūr = chhoḍ. kevalarām = ātmānun shuddha
svarūp. karmachetanā = gnānarahit bhāv. parinām = bhāv.
arthaḥ– gnān jīvanī sāvadhānatā chhe ane shubhāshubh pariṇati tene bhūlāve
chhe. gnān mokṣhanun utpādak chhe ane karma janma-maraṇarūp sansāranun kāraṇ chhe. 86.
gnānachetanāno uday thavāthī shuddha paramātmā pragaṭ thāy chhe. ane shubhāshubh
pariṇatithī bandh yogya bhāv utpanna thāy chhe.87.
_________________________________________________________________
1. ‘sahajagati’ evo paṇ pāṭh chhe.

Page 287 of 444
PDF/HTML Page 314 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 287
karma ane gnānano bhinna bhinna prabhāv (chopāī)
जबलग ग्यानचेतना न्यारी१।
तबलग जीवविकल संसारी।।
जब घट ग्यानचेतना जागी।
तब समकिती सहज वैरागी।। ८८।।
सिद्ध समान रूप निज जानै।
पर संजोग भाव परमानै।।
सुद्धातम अनुभौ अभ्यासै।
त्रिविधि कर्मकी ममता नासै।। ८९।।
arthaḥ– jyānsudhī gnānachetanā potāthī bhinna chhe arthāt gnān-chetanāno uday
thayo nathī tyān sudhī jīv duḥkhī ane sansārī rahe chhe ane jyāre hr̥udayamān gnānachetanā
jāge chhe tyāre te potānī meḷe ja gnānī vairāgī thāy chhe. 88. te potānun svarūp
siddha samān shuddha jāṇe chhe ane paranā nimitte utpanna bhāvone par-svarūp māne chhe.
te shuddha ātmānā anubhavano abhyās kare chhe ane bhāvakarma, dravyakarma tathā nokarmane
potānā mānato nathī. 89.
gnānīnī ālochanā (doharā)
ग्यानवंत अपनी कथा, कहै आपसौं आप।
मैंमिथ्यात दसाविषैं कीने बहुविधि पाप।। ९०।।
arthaḥ– gnānī jīv potānī kathā potāne kahe chhe, ke men mithyātvanī dashāmān
anek prakāranā pāp karyā. 90.
_________________________________________________________________
1. ‘jārī’ evo paṇ pāṭh āve chhe.
कृतकारितानुमननैस्त्रिकालविषयं मनोवचनकायैः।
परिहृत्य कर्म सर्वं परमं नैष्कर्म्यमवलम्बे।। ३२।।
यदहमकार्षं यदहमचीकरं यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, मनसा च वाचा च कायेन च तन्मिथ्या
मे दुष्कृतमिति।

Page 288 of 444
PDF/HTML Page 315 of 471
single page version

background image
288 samayasār nāṭak
vaḷī–(savaiyā ekatrīsā)
हिरदै हमारे महा मोहकी विकलताई,
तातैं हम करुना न कीनीजीवघातकी।
आप पाप कीनैं औरनिकौं उपदेस दीनैं,
हुती अनुमोदनाहमारे याही बातकी।।
मन वच कायामैं मगन ह्वै कमाये कर्म,
धाये भ्रमजालमैं कहाये हम पातकी।
ग्यानके उदय भए हमारी दसा ऐसी भई,
जैसैं भानु भासत अवस्था होत प्रातकी।। ९१।।
arthaḥ– amārā hr̥udayamān mahāmoh-janit bhram hato, tethī ame jīvo par dayā
na karī. ame pote pāp karyā, bījāone pāpano upadesh āpyo ane koīne pāp
karatā joyā to tenun samarthan karyun, man, vachan, kāyānī pravr̥uttinā nijatvamān magna
thaīne karmabandh karyā ane bhramajāḷamān bhaṭakīne ame pāpī kahevāyā. parantu gnānano
uday thavāthī amārī evī avasthā thaī gaī, jevī sūryano uday thavāthī prabhātanī
thāy chhe-arthāt prakāsh phelāī jāy ane andhakār naṣhṭa thaī jāy chhe. 91.
gnānano uday thatān agnānadashā dūr thaī jāy chhe. (savaiyā ekatrīsā)
ग्यानभान भासत प्रवान ग्यानवान कहै,
करुना–निधान अमलान मेरौ रूपहै।
कालसौं अतीत कर्मजालसौं अजीत जोग–
जालसौं अभीत जाकी महिमा अनूप है।।
मोहकौ विलास यह जगतकौ वास मैं तौ,
जगतसौं सुन्न पाप पुन्नअंध कूप है।
_________________________________________________________________
मोहाद्यदहमकार्षं समस्तमपि कर्म तत्प्रतिक्रम्य।
आत्मनि चैतन्यात्मनि निष्कर्मणि नित्यमात्मना वर्त्ते।। ३३।।

Page 289 of 444
PDF/HTML Page 316 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 289
पाप किनि कियौ कौन करै करिहै सु कौन,
क्रियाकौ विचार सुपिनेकी दौर धूप है।। ९२।।
shabdārthaḥ– abhīt = nirbhay. kini = koṇe? supine = svapna.
arthaḥ– gnānasūryano uday thatān ja gnānī em vichāre chhe ke mārun svarūp
karuṇāmay ane nirmaḷ chhe; tenāmān mr̥utyunī pahoñch nathī, te karma-pariṇatine jītī le
chhe, te yog-samūhathī 1nirbhay chhe, teno mahimā aparampār chhe, ā jagatanī jañjāḷ
mohajanit chhe, hun to sansār arthāt janma-maraṇathī rahit chhun ane shubhāshubh pravr̥utti
andh-kūp samān chhe. koṇe pāp karyā? pāp koṇ kare chhe? pāp koṇ karashe? ā
jātanī kriyāno vichār gnānīne svapnanī jem mithyā dekhāy chhe.
karma–prapañch mithyā chhe. (doharā)
मैं कीनौं मैं यौं करौं, अब यह मेरौ काम।
मन वच कायामैं बसै, एमिथ्या परिणाम।। ९३।।
मनवचकाया करमफल, करम–दसा जड़ अंग।
दरबित पुग्गलपिंडमय, भावित भरम तरंग।। ९४।।
तातैं आतम धरमसौं, करम सुभाउ अपूठ।
कौनकरावै कौ करै, कोसल है सब झूठ।। ९५।।
shabdārthaḥ– apūṭh = ajāṇ. kosal (kaushal) = chaturāī.
arthaḥ– men ā karyun, have ām karīsh, ā mārun kārya chhe, ā sarva mithyābhāv
man-vachan-kāyamān nivās kare chhe. 93. man-vachan-kāyā karma-janit chhe, karma-
pariṇati jaḍ chhe, dravyakarma pudgalanā piṇḍ chhe ane bhāvakarma agnānanī laher chhe. 94.
ātmāthī karmasvabhāv viparīt chhe, tethī karma koṇ karāve? koṇ kare? ā badhī
chaturāī mithyā chhe. 9p.
_________________________________________________________________
1. e jāṇe chhe ke man, vachan, kāyānā yog pudgalanā chhe, mārā svarūpane bagāḍī shakatā nathī.
न करोमि न कारयामि न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि मनसा च वाचा च कायेन चेति।

Page 290 of 444
PDF/HTML Page 317 of 471
single page version

background image
290 samayasār nāṭak
mokṣhamārgamān kriyāno niṣhedh (doharā)
करनी हित हरनी सदा, मुकति वितरनी नांहि।
गनी बंध–पद्धति विषै, सनी महादुखमांहि।। ९६।।
arthaḥ– kriyā ātmānun ahit karanār chhe, mokṣha āpanār nathī, tethī kriyānī
gaṇatarī bandh-paddhatimān karavāmān āvī chhe, e mahā duḥkhathī lipta chhe. 96.
kriyānī nindā (savaiyā ekatrīsā)
करनीकी धरनीमैं महा मोह राजा बसै,
करनी अग्यान भाव राकिसकी पुरी है।
करनी करम काया पुग्गलकी प्रतिछाया,
करनी प्रगट माया मिसरीकी छुरी है।।
करनीके जालमैं उरझि रह्यौ चिदानंद,
करनीकी वोटग्यानभान दुति दुरी है।
आचारज कहै करनीसौं विवहारी जीव,
करनी सदैव निहचै सुरूप बुरी है।। ९७।।
shabdārthaḥ– rākis = rākṣhas. voṭ (oṭ) = āḍe. durī hai = chhupāyelī chhe.
_________________________________________________________________
मोहविलासविजृभ्मितमिदमुदयत्कर्मसकलमालोच्य।
आत्मनि चैतन्यात्मनि निष्कर्मणि नित्यमात्मना वर्त्ते।। ३४।।
न करिष्यामि न कारयिष्यामि न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि मनसा च वाचा च कायेन चेति।
ā prakāranā upar traṇ ṭhekāṇe sanskr̥it gadya āpavāmān āvyā chhe. ā gadya banne mudrit pratiomān
nathī, paṇ iḍaranī pratimānthī upalabdha thayel chhe. ā gadyonā artha sāthe kavitānā arthano barābar
meḷ thato nathī. iḍaranī pratimā kayāṅkathī udghr̥ut karavāmān āvel chhe em lāge chhe.

Page 291 of 444
PDF/HTML Page 318 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 291
arthaḥ– kriyānī bhūmi upar moh mahārājāno nivās chhe, kriyā
agnānabhāvarūp rākṣhasanun nagar chhe, kriyā, karma ane sharīr ādi pudgalonī mūrti chhe,
kriyā sākṣhāt māyārūp sākar lapeṭelī chharī chhe, kriyānī jañjāḷamān ātmā phasāī
gayo chhe, kriyānī āḍ gnān-sūryanā prakāshane chhupāvī de chhe. shrī guru kahe chhe ke
kriyāthī jīv karmano kartā thāy chhe, nishchay svarūpathī juo to kriyā sadaiv duḥkhadāyak
chhe. 97.
gnānīono vichār (chopāī)
मृषा मोहकी परनति फैलीं।
तातैं करम चेतना मैली।
ग्यान होत हम समझी एती।
जीव सदीव भिन्न परसेती।। ९८।।
(dohā)
जीव अनादि सरूप मम, करम रहित निरुपाधि।
अविनासी असरन सदा,सुखमय सिद्ध समाधि।। ९९।।
arthaḥ– pahelān jūṭhā mohano uday phelāī rahyo hato, tenāthī mārī chetanā
karmasahit hovāthī malin thaī rahī hatī, have gnānano uday thavāthī ame samajī
gayā ke ātmā sadā parapariṇatithī bhinna chhe. 98. amārun svarūp chaitanya chhe,
anādi chhe, karmarahit chhe, shuddha chhe, avināshī chhe, svādhīn chhe, nirvikalpa ane siddha
samān sukhamay chhe. 99.
_________________________________________________________________
प्रत्याख्याय भविष्यत्कर्म समस्तं निरस्तसम्मोहः।
आत्मनि चैतन्यात्मनि निष्कर्मणि नित्यमात्मना वर्त्ते।। ३५।।
समस्तमित्येवमपास्य कर्म त्रैकालिकं शुद्धनयावलम्बी।
विलीनमोहो रहितंविकारैश्चिन्मात्रमात्मानमथावलम्बे।। ३६।।

Page 292 of 444
PDF/HTML Page 319 of 471
single page version

background image
292 samayasār nāṭak
vaḷī–(chopāi)
मैं त्रिकाल करनीसौं न्यारा।
चिदविलास पद जग उजयारा।।
राग विरोध मोह मम नांही।
मेरौ अवलंबन मुझमांही।। १००।।
arthaḥ– hun sadaiv karmathī bhinna chhun, māro chaitanya padārtha jagatano prakāshak1 chhe,
rāg-dveṣh-moh mārā nathī, mārun svarūp mārāmān ja chhe. 100.
(savaiyā tevīsā)
सम्यकवंत कहै अपने गुन,
मैं नित राग विरोधसौं रीतौ।
मैं करतूति करूं निरवंछक,
मोहि विषैरस लागत तीतौ।।
सुद्ध सुचेतनकौ अनुभौ करि,
मैं जग मोह महा भट जीतौ।
मोख समीप भयौ अब मोकहुँ,
काल अनंत इहीं विधि बीतौ।। १०१।।
shabdārthaḥ– rītau = rahit. mohi = mane. tītau (tikta) = tīkho.
arthaḥ– samyagdraṣhṭi jīv potānun svarūp vichāre chhe ke hun sadā rāg-dveṣh-mohathī
rahit chhun, hun laukik kriyāo ichchhā vinā karun chhun, mane viṣhayaras tīkho lāge chhe, men
jagatamān shuddha ātmāno anubhav karīne moharūpī mahāyoddhāne jītyo chhe, mokṣha tadna
mārī samīp thayo chhe, have māro anantakāḷ ā ja rīte pasār thāv. 101.
_________________________________________________________________
1. jo gnān ḍhaṅkāī jāy, to samasta sansār andhakāramay ja chhe.
विगलन्तु कर्मविषतरुफलानि मम भुक्तिमन्तरेणैव।
संचेतयेऽहमचलं चैतन्यात्मानमात्मानम्।। २७।।

Page 293 of 444
PDF/HTML Page 320 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 293
(doharā)
कहै विचच्छन मैं रह्यौ, सदा ग्यान रस राचि।
सुद्धातमअनुभूतिसौं,खलित न होहुं कदाचि।। १०२।।
पुव्वकरम विषतरु भए, उदै भोगफलफूल।
मैं इनको नहि भोगता, सहज होहुनिरमूल।। १०३।।
shabdārthaḥ– vichachchhan = gnānī puruṣh. rāchi = ramaṇ. khalit = bhraṣhṭa.
arthaḥ– gnānī jīv vichāre chhe ke hun hameshān gnānarasamān ramaṇ karun chhun ane
shuddha ātmā-anubhavathī kadī paṇ chhūṭato nathī. 102. pūrvakr̥ut karma viṣhavr̥ukṣha samān
chhe, temano uday phaḷ-phūl samān chhe, hun emane bhogavato nathī tethī potānī meḷe ja
naṣhṭa thaī jashe. 103.
vairāgyano mahimā (doharā)
जो पूरवकृत करम–फल, रुचिसौं भुंजै नांहि।
मगन रहै आठौं पहर, सुद्धातम पद मांहि।। १०४।।
सो बुध करमदसा रहित, पावै मोख तुरंत।
भुंजै परम समाधि सुख, आगम काल अनंत।। १०५।।
shabdārthaḥ– bhuñjai = bhogave. āgat kāl = āgāmī kāḷ.
_________________________________________________________________
निःशेषकर्मफलसंन्यसनात्मनैवं
सर्वक्रियान्तरविहारनिवृत्तवृत्तेः।
चैतन्यलक्ष्म भजतो भृशमात्मतत्त्वं
कालावलीयमचलस्य वहत्वनन्ता।। ३८।।
यः पूर्वभावकृतकर्मविषद्रुमाणां
भुङ्क्ते फलानि न खलु स्वतः एव तृप्तः।
आपातकालरमणीयमुदर्करम्यं
निष्कर्मशर्ममयमेति दशान्तरं सः।। ३९।।