Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 106,107,108,109,110,111,112,113,114,115,116,117,118,119,120,121,122,123,124,125,126,127,128,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138,139 (Sarva Vishuddhi Dvar),1,2,3,4,5,6,7 ; Dusma adhikaarno saar; Syadvad Dvar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 24

 

Page 294 of 444
PDF/HTML Page 321 of 471
single page version

background image
294 samayasār nāṭak
arthaḥ– je gnānī jīv pūrve meḷavelā shubhāshubh karmaphaḷane anurāgapūrvak
bhogavatā nathī ane hammeshān shuddha ātma-padārthamān masta rahe chhe, te tarat ja
karmapariṇatirahit mokṣhapadane prāpta kare chhe ane āgāmī kāḷamān param gnānano
ānand anant kāḷ sudhī bhogave chhe. 104. 10p.
gnānīnī unnatino kram (chhappā)
जोपूरवकृतकरम, विरख–विष–फल नहि भुंजै।
जोग जुगतिकारिज करंति, ममता न प्रयुंजै।।
राग विरोध निरोधि, संग विकलप सब छंडइ।
सुद्धातम अनुभौ अभ्यासि, सिव नाटक मंडइ।।
जो ग्यानवंत इहिमग चलत, पूरन ह्वै केवल लहै।
सो परमअतींद्रिय सुख विषैं, मगन रूप संतत रहै।। १०६।।
shabdārthaḥ– virakh-viṣh-phaḷ = viṣhavr̥ukṣhanā phaḷ. kārij = kārya. prayuñjai =
kare. chhaṇḍaī = chhoḍe. maṇḍaī = kare. santat = sadaiv.
arthaḥ– je pūrve kamāyelā karmarūp viṣhavr̥ukṣhanā viṣhaphaḷ bhogavatā nathī arthāt
shubhaphaḷamān rati ane ashubh phaḷamān arati karatā nathī, je man-vachan-kāyānā
yogono nigrah karatā thakā varte chhe ane mamatā rahit rāg-dveṣh rokīne
parigrahajanit sarva vikalpono tyāg kare chhe tathā shuddha ātmānā anubhavano
abhyās karīne muktinun nāṭak khele chhe, te gnānī upar kahelā mārganun grahaṇ karīne
pūrṇasvabhāv prāpta karī kevaḷagnān pāme chhe ane sadaiv utkr̥uṣhṭa atīndriy sukhamān
masta rahe chhe. 106.
_________________________________________________________________
अत्यन्तं भावयित्वा विरतिमविरतं कर्मणस्तत्फलाच्च
प्रस्पष्टं नाटयित्वा प्रलयनमखिलाज्ञानसंचेतनायाः।
पूर्णं कृत्वा स्वभावं स्वरसपरिगतं ज्ञानसंचेतनां स्वां
सानन्दं नाटयन्तः प्रशमरसमितः सर्वकालं पिबन्तु।। ४०।।

Page 295 of 444
PDF/HTML Page 322 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 29p
shuddhātma dravyane namaskār (savaiyā ekatrīsā)
निरभै निराकुल निगम वेद निरभेद,
जाके परगासमैं जगत माइयतुहै।
रूप रस गंध फास पुदगलकौ विलास,
तासौं उदवास जाकौ जस गाइयतु है।
विग्रहसौं विरत परिग्रहसौं न्यारौ सदा,
जामैं जोग निग्रह चिहन पाइयतु है।
सो है ग्यान परवांन चेतन निधान ताहि,
अविनासी ईस जानि सीस नाईयतु है।। १०७।।
shabdārthaḥ– nirākul = kṣhobharahit. nigam = utkr̥uṣhṭa. nirabhai (nirbhay) =
bhay rahit. paragās = prakāsh. māīyatu hai = samāy chhe. udavās = rahit. vigrah
= sharīr. nigrah = nirāḷun. chihan = lakṣhaṇ.
arthaḥ– ātmā nirbhay, ānandamay, sarvotkr̥uṣhṭa, gnānarūp ane bhedarahit chhe.
tenā gnānarūp prakāshamān traṇalokano samāvesh thāy chhe. sparsha, ras, gandh, varṇa e
pudgalanā guṇ chhe, enāthī teno mahimā judo kahevāmān āvyo chhe. tenun lakṣhaṇ
sharīrathī bhinna, parigrah rahit, man-vachan-kāyānā yogothī nirāḷun chhe, te
gnānasvarūp chaitanyapiṇḍ chhe, tene avināshī ishvar mānīne mastak namāvun chhun. 107.
shuddha ātmadravya arthāt paramātmānun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
जैसौ निरभेदरूप निहचै अतीत हुतौ,
तैसौ निरभेद अब भेद कौन कहैगौ।
_________________________________________________________________
इतः पदार्थप्रथनावगुण्ठनाद्विना कृतेरेकमनाकुलं ज्वलत्।
समस्तवस्तुव्यतिरेकनिश्चयाद्विवेचितं ज्ञानमिहावतिष्ठते।। ४१।।
अन्येभ्यो व्यतिरिक्तमात्मनियतं बिभ्रत् पृथग्वस्तुता–
मादानोज्झनशून्यमैतदमलं ज्ञानं तथावस्थितम्।
मध्याद्यन्तविभागमुक्तसहजस्फारप्रभाभासुरः
शुद्धज्ञानघनो यथास्य महिमा नित्योदितस्तिष्ठति।। ४२।।

Page 296 of 444
PDF/HTML Page 323 of 471
single page version

background image
296 samayasār nāṭak
दीसै कर्म रहित सहित सुख समाधान,
पायौ निजस्थान फिर बाहरि न बहैगौ।।
कबहूं कदाचि अपनौ सुभाव त्यागि करि,
राग रसराचिकैं न पर वस्तु गहैगौ।
अमलान ग्यान विद्यमान परगट भयौ,
याही भांति आगम अनंत काल रहैगौ।। १०८।।
shabdārthaḥ– nirabhed = bhedarahit. atīt = pahelān. rāchikain = līn thaīne.
amalān = maḷ rahit. āgam = āgāmī.
arthaḥ– pūrve arthāt sansārī dashāmān nishchayanayathī ātmā jevo abhedarūp
hato, tevo pragaṭ thaī gayo. te paramātmāne have bhedarūp koṇ kaheshe? arthāt koī
nahi. je karma rahit ane sukhashānti sahit dekhāy chhe tathā jeṇe nijasthān arthāt
mokṣhanī prāpti karī chhe te bahār arthāt janma-maraṇarūp sansāramān nahi āve. te
kadī paṇ potāno nijasvabhāv chhoḍīne, rāg-dveṣhamān lāgīne parapadārtha arthāt sharīr
ādinun grahaṇ nahi kare, kāraṇ ke vartamānakāḷamān je nirmaḷ pūrṇa gnān pragaṭ thayun
chhe, te to āgāmī anant kāḷ sudhī evun ja raheshe. 108.
vaḷī–(savaiyā ekatrīsā)
जबहीतैं चेतन विभावसौं उलटि आपु,
समै पाइ अपनौ सुभाउ गहि लीनौ है।
तबहीतैं जो जो लेने जोग सो सो सब लीनौ,
जो जो त्यागजोग सो सो सब छांड़ि दीनौ है।।
लैबेकौं न रही ठौर त्यागिवेकौं नांहि और,
बाकी कहा उबरयौ जु कारजु नवीनौ है।
_________________________________________________________________
उन्मुक्तमुन्मोच्यमशेषतस्तत्तथात्तमादेयमशेषतस्तत्।
यदात्मनः संहृतसर्वशक्तेः पूर्णस्य सन्धारणमात्मनीह।। ४३।।

Page 297 of 444
PDF/HTML Page 324 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 297
संग त्यागि अंग त्यागि वचन तरंग त्यागि,
मन त्यागि बुद्धि त्यागि आपा सुद्ध कीनौ है।। १०९।।
shabdārthaḥ– ulaṭi = vimukh thaīne. samai (samay) = avasar. ubarayau =
bākī rahyun. kāraju (kārya) = kām. saṅg = parigrah. aṅg = sharīr. taraṅg =
laher. buddhi = indriyajanit gnān. āpā = nij-ātmā.
arthaḥ– avasar maḷatān jyārathī ātmāe vibhāv pariṇati chhoḍīne
nijasvabhāvanun grahaṇ karyun chhe, tyārathī je je vāto upādey arthāt grahaṇ karavā
yogya hatī te te badhīnun grahaṇ karyun chhe ane je je vāto hey arthāt tyāgavā yogya
hatī te badhī chhoḍī dīdhī chhe. have grahaṇ karavā yogya ane chhoḍavā yogya kāī rahī
gayun nathī ane navun kām karavānun bākī hoy evun paṇ kāī bākī rahyun nathī.
parigrah chhoḍī dīdho, sharīr chhoḍī dīdhun, vachananī kriyāthī rahit thayo, mananā vikalpo
chhoḍī dīdhā, indriyajanit gnān chhoḍayun ane ātmāne shuddha karyo. 109.
muktinun mūḷakāraṇ dravyaliṅg nathī (doharā)
सुद्ध ग्यानकै देह नहि, मुद्रा भेष नकोइ।
तातै कारन मोखकौ, दरबलिंग नहि होइ।। ११०।।
दरबलिंग न्यारौ प्रगट, कला वचनविग्यान।
अष्ट महारिधि अष्ट सिधि, एऊ होहि न ग्यान।। १११।।
shabdārthaḥ– mudrā = ākr̥uti. bhes (veṣh) = banāvaṭ. darabaliṅg = bāhya
vesh. pragaṭ = spaṣhṭa. eū = ā.
arthaḥ– ātmā shuddhagnānamay chhe ane shuddha gnānane sharīr nathī ane na
ākār-vesh ādi chhe; tethī dravyaliṅg mokṣhanun kāraṇ nathī. 110. bāhya vesh judā chhe,
_________________________________________________________________
व्यतिरिक्तं परद्रव्यादेवं ज्ञानमवस्थितम्।
कथमाहारकं तत्स्याद्येन देहोऽस्य शङ्क्यते।। ४४।।
एवं ज्ञानस्य शुद्धस्य देह एव न विद्यते।
ततो देहमयंज्ञातुर्न लिङ्गं मोक्षकारणम्।। ४५।।

Page 298 of 444
PDF/HTML Page 325 of 471
single page version

background image
298 samayasār nāṭak
kaḷā-kaushal judā chhe, vachanachāturī judī chhe, āṭh mahā r̥uddhio1 judī chhe, siddhio2
judī chhe ane ā koī gnān nathī. 111.
ātmā sivāy bīje gnān nathī (savaiyā ekatrīsā)
भेषमैं न ग्यान नहि ग्यान गुरु वर्तनमैं,
मंत्र जंत्रतंत्रमैं न ग्यानकी कहानी है।
ग्रंथमैं न ग्यान नहि ग्यान कवि चातुरीमैं,
बातनिमैं ग्यान नहि ग्यानकहा बानी है।।
तातैं भेष गुरुता कवित्त ग्रंथ मंत्र बात,
इनतैं अतीत ग्यान चेतना निसानी है।
ग्यानहीमैं ग्यान नहि ग्यान और ठौर कहूं,
जाकै घट ग्यान सोई ग्यानका निदानी है।। ११२।।
shabdārthaḥ– mantra = jhāpaṭavun, phuṅkavun. jantra = tāvīj. tantra = ṭoṭakā. kahānī =
vāt. granth = shāstra. nisānī = chihna. bānī = vachan. ṭhaur = sthān. nidānī =
kāraṇ.
arthaḥ– veshamān gnān nathī, mahantajī banīne pharavāmān gnān nathī, mantra, tantra,
jantramān gnānanī vāt nathī, shāstramān gnān nathī, kavitā-kaushalyamān gnān nathī,
vyākhyānamān gnān nathī, kāraṇ ke vachan jaḍ chhe, tethī vesh, gurupaṇun, kavitā, shāstra,
mantra-tantra, vyākhyān enāthī chaitanyalakṣhaṇanun dhārak gnān judun chhe. gnān gnānamān ja
chhe, bīje nathī. jemanā hr̥udayamān gnān utpanna thayun chhe te ja gnānanun mūḷakāraṇ arthāt
ātmā chhe. 112.
_________________________________________________________________
1. āṭh r̥uddhio-
दोहा –अणिमा महिमा गरमिता, लघिमा प्राप्ती काम।
वशीकरण अरु ईशता, अष्टरिद्धिके नाम।।
2. āṭh siddhio-āchār, shrut, sharīr, vachan, vāchan, buddhi, upayog ane saṅgrah sanlīnatā.

Page 299 of 444
PDF/HTML Page 326 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 299
gnān vinā veshadhārī viṣhayanā bhikhārī chhe (savaiyā ekatrīsā)
भेष धरी लोकनिकौं बंचे सौ धरम ठग,
गुरू सो कहावै गुरुवाई जाहि चहिये।
मंत्र तंत्र साधक कहावै गुनी जादूगर,
पंडित कहावै पंडिताई जामैं लहिये।।
कवित्तकी कलामैं प्रवीन सो कहावै कवि,
बात कहि जानै सोपवारगीर कहिये।
एतौ सब विषैके भिखारी मायाधारी जीव,
इन्हकौं विलोकिकै दयालरूपरहिये।। ११३।।
shabdārthaḥ– bañchai = ṭhage. pravīn = chatur. pavāragīr = vāt-chītamān
hoshiyār-sabhāchatur. vilaukikai = joīne.
arthaḥ– je veṣh banāvīne lokone ṭhage chhe, te dharma-ṭhag kahevāy chhe, jemān
laukik moṭāī hoy chhe te moṭo kahevāy chhe, jenāmān mantra-tantra sādhavāno guṇ chhe te
jādūgar kahevāy chhe, je kavitāmān hoshiyār chhe te kavi kahevāy chhe, je vātachītamān
chatur chhe te vyākhyātā kahevāy chhe. ā badhā kapaṭī jīv viṣhayanā bhikhārī chhe,
viṣhayonī pūrti māṭe yāchanā karatā phare chhe, emanāmān svārthatyāgano ansh paṇ nathī.
emane joīne dayā āvavī joīe. 113.
anubhavanī yogyatā (doharā)
जो दयालता भाव सो, प्रगट ग्यानकौ अंग।
पै तथापिअनुभौ दसा, वरतै विगत तरंग।। ११४।।
दरसन ग्यान चरन दसा, करै एक जो कोइ।
थिर ह्वै साधै मोख–मग,सुधी अनुभवी सोइ।। ११५।।
_________________________________________________________________
दर्शनज्ञानचारित्रत्रयात्मा तत्त्वमात्मनः।
एक एव सदा सेव्यो मोक्षमार्गो मुमुक्षुणा।। ४६।।

Page 300 of 444
PDF/HTML Page 327 of 471
single page version

background image
300 samayasār nāṭak
shabdārthaḥ– pragaṭ = sākṣhāt. tathāpi = topaṇ. vigat = rahit. taraṅg =
vikalpa. sudhī = bhedavignānī.
arthaḥ– joke karuṇābhāv gnānanun sākṣhāt aṅg chhe, topaṇ anubhavanī pariṇati
nirvikalpa rahe chhe. 114. je samyagdarshan-gnān-chāritranī ekatāpūrvak ātmasvarūpamān
sthir thaīne mokṣhamārgane sādhe chhe, te ja bhedavignānī anubhavī chhe. 11p.
ātma–anubhavanun pariṇām. (savaiyā ekatrīsā)
जोई द्रिग ग्यान चरनातममैं बैठि ठौर,
भयौ निरदौर पर वस्तुकौं न परसै।
सुद्धता विचारै ध्यावै सुद्धतामैं केलि करै,
सुद्धतामैं थिर ह्वै अमृत–धाराबरसै।।
त्यागि तन कष्ट ह्वै सपष्ट अष्ट करमकौ,
करि थान भ्रष्ट नष्ट करै और करसै।
सो तौ विकलप विजई अलप काल मांहि,
त्यागि भौ विधान निरवान पद परसै।। ११६।।
shabdārthaḥ– niradaur = pariṇāmonī chañchaḷatā rahit. thān (sthān) = kṣhetra.
parasai (sparshe) = aḍe. keli = moj. sapaṣhṭa (spaṣhṭa) = khulāso. karasai (kr̥ush
kare) = jīrṇa kare. vikalap vijaī = vikalponī jāḷane jītanār. alap (alpa)
= thoḍun. bhau vidhān = janma-maraṇanā pherā. niravān (nirvāṇ) = mokṣha.
arthaḥ– je koī samyagdarshan-gnān-chāritrarūp ātmāmān atyant draḍh sthir
thaīne vikalpa jāḷane dūr kare chhe ane tenā pariṇāme parapadārthone aḍatā paṇ nathī.
je ātmashuddhinī bhāvanā ane dhyān kare chhe athavā shuddha ātmāmān moj kare chhe
athavā em kaho ke shuddha ātmāmān sthir thaīne ātmīy ānandanī amr̥ut dhārā
varasāve chhe, te shārīrik kaṣhṭone gaṇatā nathī ane spaṣhṭapaṇe āṭhe karmonī sattāne
shithil ane vichalit karī nāṅkhe chhe, tathā temanī nirjarā ane nāsh kare chhe. te
nirvikalpa gnānī thoḍā ja samayamān janma-maraṇarūp sansār chhoḍīne paramadhām arthāt
mokṣha pāme chhe. 116.

Page 301 of 444
PDF/HTML Page 328 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 301
ātma–anubhav karavāno upadesh (chopāī)
गुन परजैमें द्रिष्टि न दीजै।
निरविकलप अनुभौ–रस पीजै।।
आप समाइ आपमैं लीजै।
तनुपौ मेटि अपनुपौ कीजै।। ११७।।
shabdārthaḥ– driṣhṭi = najar. ras = amr̥ut. tanupau = sharīramān ahaṅkār.
apanupau = ātmāne potāno mānavo.
arthaḥ– ātmānā anek guṇ-paryāyonā vikalpamān na paḍatān nirvikalpa
ātma-anubhavanun amr̥ut pīo. tame potānā svarūpamān līn thaī jāv, ane
sharīramān ahambuddhi chhoḍīne nij ātmāne apanāvo. 117.
vaḷī–(doharā)
तजि विभाउ हूजै मगन, सुद्धातम पद मांहि।
एक मोख–मारग यहै, और दूसरौ नांहि।। ११८।।
arthaḥ– rāg-dveṣh ādi vibhāvapariṇati dūr karīne shuddha ātmapadamān līn
thāv, e ja ek mokṣhano rasto chhe, bījo mārga koī nathī. 118.
ātma–anubhav vinā bāhya chāritra hovā chhatān paṇ jīv avratī chhe (savaiyā ekatrīsā)
केई मिथ्याद्रिष्टी जीव धरै जिनमुद्रा भेष,
क्रियामैं मगन रहैं कहैं हम जती हैं।
_________________________________________________________________
एको मोक्षपथो य एष नियतो द्रग्ज्ञप्तिवृत्त्यात्मक–
स्तत्रैव स्थितिमेति यस्तमनिशं ध्यायेच्च तं चेतति।
तस्मिन्नेव निरन्तरं विहरति द्रव्यान्तराण्यस्पृशन्
सोऽवश्यं समयस्य सारमचिरान्नित्योदयं विन्दति।। ४७।।
ये त्वेनं परिहृत्य संवृतिपथप्रस्थापितेनात्मना
लिङ्गे द्रव्यमये वहन्ति ममतां तत्त्वावबोधच्युताः।
नित्योद्योतमखण्डमेकमतुलालोकं स्वभावप्रभा–
प्राग्भारंसमयस्य सारममलं नाद्यापि पश्यन्ति ते।। ४८।।

Page 302 of 444
PDF/HTML Page 329 of 471
single page version

background image
302 samayasār nāṭak
अतुल अखंड मल रहित सदा उदोत,
ऐसे ग्यान भावसौं विमुख मूढ़मती हैं।।
आगम संभालैं दोस टालैं विवहार भालैं,
पालैं व्रत जदपि तथापि अविरती हैं।
आपुकौं कहावैं मोख मारगके अधिकारी,
मोखसौं सदीव रुष्ट दुष्ट दुरमती१ हैं।। ११९।।
shabdārthaḥ– kriyā = bāhya chāritra. jatī (yati) = sādhu. atul = upamā
rahit. akhaṇḍ = nitya. sadā udot = hammeshān prakāshit rahenār. vimukh =
parāṅmukh. mūḍhamatī = agnānī. āgam = shāstra. bhālain = dekhe. avirati
(avratī) = vrat rahit. ruṣhṭa = nārāj. duramatī = khoṭī buddhivāḷā.
arthaḥ– keṭalāk mithyādraṣhṭi jīv jinaliṅg dhāraṇ karīne shubhāchāramān lāgyā
rahe chhe ane kahe chhe ke ame sādhu chhīe. te mūrkha, anupam, akhaṇḍ, amal,
avināshī ane sadā prakāshavān evā gnānabhāvathī sadā parāṅmukh chhe. joke teo
siddhāntanun adhyayan kare chhe, nirdoṣh āhār-vihār kare chhe, ane vratonun pālan kare
chhe, topaṇ avratī chhe. teo potāne mokṣhamārganā adhikārī kahe chhe, parantu te duṣhṭo
mokṣhamārgathī vimukh chhe ane durmati chhe. 119.
vaḷī–(chopāī)
जैसैं मुगध धान पहिचानै।
तुष तंदुलकौ भैद न जानै।।
तैसैं मूढ़मती विवहारी।
लखै न बंध मोख गति न्यारी।। ।। १२०।।
arthaḥ– jevī rīte bhoḷo manuṣhya anājane oḷakhe ane photarā tathā
_________________________________________________________________
1. ‘duragatī’ evo paṇ pāṭh chhe.
व्यवहारविमूढद्रष्टयः परमार्थं कलयन्ति नो जनाः।
तुषबोधविमुग्धबुद्धयः कलयन्तीह तुषं न तण्डुलम्।। ४९।।

Page 303 of 444
PDF/HTML Page 330 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 303
anājanā dāṇāno bhed na jāṇe, tevī ja rīte bāhya-kriyāmān līn rahenār agnānī
bandh ane mokṣhanī bhinnatā jāṇato nathī. 120.
vaḷī–(doharā)
जे विवहारी मूढ़ नर, परजै बुद्धी जीव।
तिन्हेकौं बाहिज क्रियाविषै, है अवलंब सदीव।। १२१।।
कुमतीबाहिज द्रष्टिसौं, बाहिज क्रिया करंत।
मानै मोख परंपरा, मनमैं हरष धरंत।। १२२।।
सुद्धातम अनुभौ कथा, कहै समकिती कोइ।
सो सुनिकैं तासौं कहै,यह सिवपंथ न होइ।। १२३।।
arthaḥ– je vyavahāramān līn ane paryāyamān ja ahambuddhi karanār bhoḷā
manuṣhyo chhe, temane hameshān bāhya kriyākāṇḍanun ja baḷ rahe chhe. 121. je bahirdraṣhṭi ane
agnānī chhe teo bāhya chāritrane ja aṅgīkār kare chhe ane manamān prasanna thaīne
tene mokṣhamārga samaje chhe. 122. jo koī samyagdraṣhṭi jīv te mithyātvīo sāthe shuddha
ātma-anubhavanī vārtā kare to te sāmbhaḷīne teo kahe chhe ke ā mokṣhamārga nathī.
123.
agnānī ane gnānīonī pariṇatimān bhed chhe (kavitta)
जिन्हके देहबुद्धि घट अंतर,
मुनि–मुद्रा धरि क्रिया प्रवांनहि।
ते हिय अंध बंधके करता,
परम तत्तकौ भेद न जानहि।।
जिन्हके हिए सुमतिकी कनिका,
बाहिज क्रिया भेष परमानहि।
_________________________________________________________________
द्रव्यलिङ्गममकारमीलितैर्द्रश्यते समयसार एव न।
द्रव्यलिङ्गमिह यत्किलान्यतो ज्ञानमेकमिदमेव हि स्वतः।। ५०।।

Page 304 of 444
PDF/HTML Page 331 of 471
single page version

background image
304 samayasār nāṭak
ते समकिती मोख मारग मुख,
करि प्रस्थान भवस्थिति भानहि।। १२४।।
shabdārthaḥ– dehabuddhi = sharīrane potānun mānavun. pramānahi = satya mānavun.
hiy = hr̥uday. paramatatta = ātmapadārtha. kanikā = kiraṇ. bhavasthiti = sansāranī
sthiti. bhānahi = naṣhṭa kare chhe.
arthaḥ– jemanā hr̥udayamān sharīr upar ahambuddhi chhe, te munino vesh dhāraṇ
karīne bāhya chāritrane ja satya māne chhe. te hr̥udayanā āndhaḷā bandhanā kartā chhe,
ātma-padārthano marma jāṇatā nathī, ane je samyagdraṣhṭi jīvonā hr̥udayamān samyaggnānanun
kiraṇ prakāshit thayun chhe, teo bāhyakriyā ane veṣhane potānun nijasvarūp samajatā
nathī, teo mokṣhamārganī sanmukh gaman karīne bhavasthitine naṣhṭa kare chhe. 124.
samayasārano sār (savaiyā ekatrīsā)
आचारज कहैं जिन वचनकौ विसतार,
अगम अपार है कहैंगे हम कितनौ।
बहुत बोलिबेसौं न मकसूद चुप्प भली,
बोलिये सुवचन प्रयोजन है जितनौ।।
नानारूप जलपसौं नाना विकलप उठैं,
तातैं जेतौ कारज कथन भलौ तितनौ।
सुद्ध परमातमाकौ अनुभौ अभ्यास कीजै,
यहै मोख–पंथ परमारथ है इतनौ।। १२५।।
shabdārthaḥ– visatār (vistār) = phelāvo. agam = athāh. makasūd =
iṣhṭa. jalap = bakavād. kāraj = kām. paramārath (paramārtha) = param padārtha.
_________________________________________________________________
अलमलमतिजल्पैर्दुर्विकल्पैरनल्पै–
रयमहि परमार्थश्चेत्यतां नित्यमेकः।
स्वरसविसरपूर्णज्ञानविस्फूर्तिमात्रा–
न्न खलु समयसारादुत्तरं किञ्चिदस्ति।। ५१।।

Page 305 of 444
PDF/HTML Page 332 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 30p
arthaḥ– shrīguru kahe chhe ke jinavāṇīno vistār vishāḷ ane aparampār chhe,
ame kayān sudhī kahīshun vadhāre bolavun amāre yogya nathī, tethī have maun thaī rahevun
sārun chhe, kāraṇ ke vachan eṭalā ja bolavā joīe, jeṭalāthī prayojan sadhāy.
anek prakārano bakavād karavāthī anek vikalpa ūṭhe chhe, tethī teṭalun ja kathan karavun
barābar chhe jeṭalānun kām hoy. bas, shuddha paramātmānā anubhavano abhyās karo,
e ja mokṣhamārga chhe ane eṭalo ja paramārtha chhe. 12p.
vaḷī–(doharā)
सुद्धातम अनुभौ क्रिया, सुद्ध ग्यान द्रिग दौर।
मुकति–पंथ साधन यहै,वागजाल सब और।। १२६।।
shabdārthaḥ– kriyā = chāritra. drig = darshan. vāgajāl = vachanono āḍambar.
arthaḥ– shuddha ātmāno anubhav karavo te ja samyagdarshan-gnān-chāritra chhe,
bākī badho vachanano āḍambar chhe. 126.
anubhav yogya shuddha ātmānun svarūp. (doharā)
जगत चक्षु आनंदमय, ग्यान चेतनाभास।
निरविकलप सासुत सुथिर, कीजै अनुभौ तास।। १२७।।
अचल अखंडित ग्यानमय, पूरन वीतममत्व।
ग्यान गम्य बाधा रहित, सो है आतमतत्त्व।। १२८।।
arthaḥ– ātmapadārtha jagatanā sarva padārthone dekhavā māṭe netra chhe, ānandamay
chhe, gnān-chetanāthī prakāshit chhe, saṅkalpa-vikalpa rahit chhe, svayansiddha chhe, avināshī
_________________________________________________________________
इदमेंकं जगच्चक्षुरक्षयं याति पूर्णताम्।
विज्ञानघनमानन्दमयमध्यक्षतां नयत्।। ५२।।
इतीदमात्मनस्तत्त्वं ज्ञानमात्रमवस्थितम्।
अखण्डमेकमचलं स्वसंवेद्यमबाधितम्।। ५३।।
इति सर्वविशुद्धिज्ञानाधिकारः।। १०।।

Page 306 of 444
PDF/HTML Page 333 of 471
single page version

background image
306 samayasār nāṭak
chhe, achaḷ chhe, akhaṇḍit chhe, gnānano piṇḍ chhe, sukh ādi anant guṇothī paripūrṇa chhe,
vītarāg chhe, indriyothī agochar chhe, gnānagochar chhe, janma-maraṇ athavā kṣhudhā-tr̥uṣhā
ādinī bādhāthī rahit nirābādh chhe. āvā ātma-tattvano anubhav karo. 127.
128.
(doharā)
सर्व विसुद्धि द्वार यह, कह्यौ प्रगट सिवपंथ।
कुंदकुंद मुनिराज कृत, पूरन भयौ गरंथ।। १२९।।
arthaḥ– sākṣhāt mokṣhano mārga (evo) ā sarvavishuddhi adhikār kahyo ane
svāmī kundakundamuni rachit shāstra samāpta thayun. 129.
granthakartānun nām ane granthano mahimā (chopāī)
कुंदकुंद मुनिराज प्रवीना।
तिन्ह यह ग्रंथ इहांलौं कीना।।
गाथा बद्ध सुप्राकृत वानी।
गुरुपरंपरा रीति बखानी।। १३०।।
भयौ गिरंथजगत विख्याता।
सुनत महा सुख पावहि ग्याता।।
जे नव रस जगमांहि बखानै।
ते सब समयसार रस सानै१।। १३९।।
arthaḥ– ādhyātmik vidyāmān kushaḷ svāmī kundakunda munie ā granth ahīn
sudhī rachyo chhe, ane te guru-paramparānā kathan anusār prākr̥it bhāṣhāmān gāthābaddha
kathan karyun chhe. 130. ā granth jagatprasiddha chhe, ene sāmbhaḷī gnānīo paramānand
prāpta kare chhe. lokomān je navaras prasiddha chhe te badhā ā samayasāranā rasamān
samāyelā chhe. 131
_________________________________________________________________
1. ‘mānai’ evo paṇ pāṭh chhe.

Page 307 of 444
PDF/HTML Page 334 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 307
vaḷī–(doharā)
प्रगटरूप संसारमैं, नव रसनाटक होइ।
नवरस गर्भित ग्यानमय, विरला जानैं कोइ।। १३२।।
arthaḥ– sansāramān prasiddha chhe ke nāṭak navaras sahit hoy chhe, paṇ gnānamān
navey ras garbhit chhe, e vāt koī viralā ja jāṇe chhe.
bhāvārthaḥ– navarasomān badhāno nāyak shāntaras chhe ane shāntaras gnānamān chhe.
132.
nav rasonā nām (kavitta)
प्रथम सिंगार वीर दूजौ रस,
तीजौ रस करुना सुखदायक।
हास्य चतुर्थ रुद्र रस पंचम,
छट्ठम रस बीभच्छ विभायक।।
सप्तम भय अट्ठम रस अद्भुत,
नवमो शांत रसनिकौ नायक।
ए नव रस एई नव नाटक,
जो जहं मगन सोइ तिहि लायक।। १३३।।
arthaḥ– pahelo shr̥uṅgār, bījo vīraras, trījo sukhadāyak karuṇāras, chotho
hāsya, pāñchamo raudra ras, chhaṭhṭho ghr̥uṇāspad bībhatsa ras, sātamo bhayānak, āṭhamo
adbhut ane navamo sarva rasono shiratāj shāntaras chhe. ā nav ras chhe. ane e
ja nāṭakarūp chhe. je, je rasamān magna thāy tene te ja ruchikar lāge chhe. 133.
nav rasonā laukik sthān (savaiyā ekatrīsā)
सोभामैं सिंगार बसै वीर पुरुषारथमैं,
कोमल हिएमैं करुना रस बखानिये।

Page 308 of 444
PDF/HTML Page 335 of 471
single page version

background image
308 samayasār nāṭak
आनंदमैं हास्य रुंड मुंडमैं विराजै रुद्र,
बीभत्स तहां जहां गिलानी मन आनिये।।
चिंतामैं भयानक अथाहतामैं अदभुत,
मायाकी अरुचितामैं सांत रस मानिये।
एई नव रस भवरूप एई भावरूप,
इनिकौविलेछिन सुद्रिष्टि जागैं जानिये।। १३४।।
shabdārthaḥ– ruṇḍ-muṇḍ = raṇ-saṅgrām. vilechhin = pr̥uthakkaraṇ.
arthaḥ– shobhāmān shr̥uṅgār, puruṣhārthamān vīr, komaḷ hr̥udayamān karuṇā, ānandamān
hāsya, raṇ-saṅgrāmamān raudra, glānimān bībhatsa, shok maraṇādinī chintāmān bhayānak,
āshcharyamān adbhut ane vairāgyamān shāntarasano nivās chhe. ā nav ras laukik chhe
ane pāramārthik chhe, enun pr̥uthakkaraṇ gnānadraṣhṭino uday thatān thāy chhe. 134.
nav rasonā pāramārthik sthān (chhappā)
गुन विचार सिंगार, वीर उद्यम उदार रुख।
करुनासमरस रीति, हास हिरदै उछाह सुख।।
अष्ट करम दलमलन, रुद्रवरतै तिहि थानक।
तन विलेछ बीभच्छ, दुंद मुखदसा भयानक।।
अदभुत अनंत बल चिंतवन, सांत सहज वैराग धुव।
नव रस विलास परगास तब,
जब सुबोध घट प्रगट हुव।। १३५।।
shabdārthaḥ– uchhāh = utsāh. dalamalan = naṣhṭa karavun. vilechh = ashuchi.
arthaḥ– ātmāne gnānaguṇathī vibhūṣhit karavāno vichār te shrr̥uṅgār ras chhe,
karma-nirjarāno udyam te vīraras chhe, potānā ja jevā sarva jīvone samajavā te
karuṇā ras chhe, manamān ātma-anubhavano utsāh te hāsyaras chhe, āṭh karmono

Page 309 of 444
PDF/HTML Page 336 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 309
nāsh karavo te raudra ras chhe, sharīranī ashuchino vichār karavo te bībhatsa ras chhe,
janma-maraṇ ādinun duḥkh chintavavun te bhayānak ras chhe, ātmānī anant shaktinun
chintavan karavun te adbhut ras chhe, draḍh vairāgya dhāraṇ karavo te shānt ras chhe. jyāre
hr̥udayamān samyaggnān pragaṭ thāy chhe tyāre ā rīte navarasano vilās prakāshit thāy
chhe. 13p.
(chopāī)
जब सुबोध घटमैं परगासै।
तब रस विरस विषमता नासै।।
नव रस लखै एक रस मांही।
तातैं विरस भाव मिटि जांही।। १३६।।
shabdārthaḥ– subodh = samyaggnān. viṣhamatā = bhed.
arthaḥ– jyāre hr̥udayamān samyaggnān pragaṭ thāy chhe, tyāre ras-virasano bhed
maṭī jāy chhe. ek ja rasamān nav ras dekhāy chhe, tethī virasabhāv naṣhṭa thaīne ek
shānt rasamān ja ātmā vishrām le chhe. 136.
(doharā)
सबरसगर्भित मूल रस, नाटक नाम गरंथ।
जाके सुनत प्रवांन जिय, समुझै पंथ कुपंथ।। १३७।।
shabdārthaḥ– mūl ras = pradhānaras. kupanth = mithyāmārga.
arthaḥ– ā nāṭak samayasār granth sarva rasothī garbhit ātmānubhavarūp mūḷ
rasamay chhe, te sāmbhaḷatā ja jīv sanmārga ane unmārgane samajī jāy chhe. 137.
(chopāī)
वरतै ग्रंथ जगत हित काजा।
प्रगटे अमृतचंद्र मुनिराजा।।
तब तिन्हि ग्रंथ जानि अति नीका।
रची बनाई संसकृत टीका।। १३८।।

Page 310 of 444
PDF/HTML Page 337 of 471
single page version

background image
310 samayasār nāṭak
arthaḥ– ā jagahitakārī granth prākr̥it bhāṣhāmān hato, amr̥utachandra svāmīe tene
atyant shreṣhṭha jāṇīne enī sanskr̥it ṭīkā banāvī. 138.
(doharā)
सरब विसुद्धी द्वारलौं, आए करत बखान।
तब आचारज भगतिसौं, करै ग्रंथ गुन गान।। १३९।।
arthaḥ– amr̥utachandra svāmīe sarvavishuddhi dvār sudhī ā granthanun sanskr̥it bhāṣhāmān
vyākhyān karyun chhe ane bhaktipūrvak guṇānuvād gāyā chhe. 139.
dasamā adhikārano sār
anantakāḷathī janma-maraṇarūp sansāramān nivās karatān ā mohī jīve
pudgalonā samāgamathī kadī potānā svarūpano āsvād līdho nathī; ane rāg-dveṣh
ādi mithyābhāvomān tatpar rahyo. have sāvadhān thaīne nijātmaabhiruchirūp sumati
rādhikā sāthe sambandh karavo ane parapadārthomān ahambuddhirūp kumati kubjāthī virakta
thavun uchit chhe. sumati rādhikā shetarañjanā khelāḍī samān puruṣhārthane mukhya kare chhe
ane kumati kubjā chopāṭanā khelāḍīnī jem ‘pāsā paḍe so dāv’nī nītithī
bhāgyanun avalamban le chhe. ā draṣhṭāntathī spaṣhṭa chhe ke nītithī potānā buddhibaḷ ane
bāhya sādhanono saṅgrah karīne udyogamān tatpar thavānī shikhāmaṇ āpavāmān āvī
chhe. nasībanī vāt chhe, karma jevo ras āpashe te thashe, bhāgyamān nathī, ityādi
bhāgyane rovun tene agnānabhāv kahyo chhe, kāraṇ ke bhāgya āndhaḷun chhe ane puruṣhārtha
dekhato chhe.
ātmā pūrvakarmarūp viṣhavr̥ukṣhono kartā-bhoktā nathī, ā jātano vichār draḍh
rākhavāthī ane shuddhātmapadamān masta rahevāthī te karma-samūh potānī meḷe naṣhṭa thaī
jāy chhe. jo āndhaḷo manuṣhya laṅgaḍā manuṣhyane potānā khabhā upar laī le, to
āndhaḷo laṅgaḍānā gnān ane laṅgaḍo āndhaḷānā paganī madadathī rasto pasār karī
shake chhe. parantu āndhaḷo ekalo ja rahe ane laṅgaḍo paṇ tenāthī judo rahe to, te
banne ichchhit kṣhetre pahoñchī shakatā nathī ane vipatti upar vijay meḷavī shakatā
nathī. e ja dashā gnān ane chāritranī chhe. sāchun pūchho to, gnān vinā chāritra
chāritra ja nathī, ane chāritra vinā gnān gnān ja nathī, kāraṇ

Page 311 of 444
PDF/HTML Page 338 of 471
single page version

background image
sarvavishuddhi dvār 311
ke gnān vinā padārthanun svarūp koṇ oḷakhashe ane chāritra vinā svarūpamān vishrām
kevī rīte maḷashe? tethī spaṣhṭa chhe ke gnān-vairāgyanī joḍī chhe. kriyānā phaḷamān līn
thavāno jainamatamān kāī mahimā nathī, tene “karanī hit haranī sadā, mukati vitaranī
nānhi” kahyun chhe. tethī gnānīo gnānagochar ane gnānasvarūp ātmāno ja anubhav
kare chhe.
yād rahe ke gnān ātmāno asādhāraṇ guṇ chhe, jyāre te gneyanun grahaṇ kare
chhe arthāt jāṇe chhe, tyāre tenī pariṇati gneyākār thāy chhe kāraṇ ke gnān savikalpa
chhe, darshan samān nirvikalpa nathī, arthāt gnān gneyanā ākār ādino vikalpa kare
chhe ke ā nānun chhe, ā moṭun chhe, vāṅkun chhe, sīdhun chhe, ūñchun chhe, nīchun chhe, goḷ chhe,
trikoṇ chhe, mīṭhun chhe, kaḍavun chhe, sādhak chhe, bādhak chhe, hey chhe, upādey chhe, ityādi.
parantu gnān gnān ja rahe chhe, gneyanun gnāyak hovāthī athavā gneyākāre pariṇamavāthī
gneyarūp thatun nathī, parantu gnānamān gneyanī ākr̥uti pratibimbit thavāthī athavā temān
ākār ādino vikalpa thavāthī agnānīo gnānano doṣh samaje chhe ane kahe chhe ke
jyāre ā gnānanī savikalpatā maṭī jashe-arthāt ātmā shūnya jaḍ jevo thaī jashe,
tyāre gnān nirdoṣh thashe, parantu ‘vastubhāv miṭai nahi kayonhī’nī nītithī temano
vichār niṣhphaḷ chhe. ghaṇuṅkharun jovāmān āvyun chhe ke āpaṇe kāī ne kāī chintavan karyā
ja karīe chhīe, tenāthī khedakhinna thayā karīe chhīe ane ichchhīe chhīe ke ā
chintavan na thayā kare. e māṭe āpaṇo anubhav evo chhe ke chetayitā chetan to
chetato ja rahe chhe, chetato hato ane chetato raheshe, teno chetanā svabhāv maṭī shakato
nathī. “tātain khed karain saṭh yonhī”nī nītithī khinnatā pratīt thāy chhe, māṭe
chintavan, dharma-dhyān ane mandakaṣhāyarūp thavun joīe. em karavāthī ghaṇī shānti maḷe
chhe tathā svabhāvano svād maḷavāthī sānsārik santāp satāvī shakatā nathī, tethī sadā
sāvadhān rahīne iṣhṭa-viyog, aniṣhṭa-sanyog parigrah-saṅgrah ādine atyant gauṇ
karīne nirbhay, nirākuḷ, nigam, nirbhed ātmānā anubhavano abhyās karavo
joīe.

Page 312 of 444
PDF/HTML Page 339 of 471
single page version

background image


syādvād dvār
(11)
svāmī amr̥utachandra muninī pratignā (chopāī)
अदभुत ग्रंथ अध्यातम वानी।
समुझै कोऊ विरला ग्यानी।।
यामैं स्यादवाद अधिकारा।
ताकौ जो कीजै बिसतारा।। १।।
तो गरंथ अति सोभा पावै।
वह मंदिरयहु कलस कहावै।।
तब चित अमृत वचन गढि खोले।
अमृतचंद्र आचारज बोले।। २।।
shabdārthaḥ– adbhut = athāh. biralā = koī koī. gaḍhi = rachīne.
arthaḥ– ā adhyātma-kathanano gahan granth chhe. ene koī viralā manuṣhya ja
samajī shake chhe. jo emān syādvād adhikār vadhāravāmān āve to ā granth atyant
sundar thaī jāy, arthāt jo kundakundasvāmī rachit granthanī rachanā mandiravat chhe, to tenā
upar syādvādanun kathan kaḷash samān sushobhit thashe. evo vichār karīne amr̥ut-
vachanonī rachanā karīne amr̥utachandra svāmī kahe chhe. 1.2.
vaḷī–(doharā)
कुंदकुंद नाटक विषै, कह्योदरब अधिकार।
स्यादवाद नै साधिमैं, कहौं अवस्था द्वार।। ३।।
कहौं मुकति–पदकी कथा, कहौं मुकतिकौ पंथ।
जैसैं घृतकारज जहां, तहां कारन दधि मंथ।। ४।।

Page 313 of 444
PDF/HTML Page 340 of 471
single page version

background image
syādvād dvār 313
arthaḥ– svāmī kundakundāchārye nāṭak granthamān jīv-ajīv dravyonun svarūp varṇavyun
chhe, have hun syādvād, nay ane sādhya-sādhak adhikār kahun chhun. 3. sādhya-svarūp
mokṣhapad ane sādhak-svarūp mokṣhamārganun kathan karun chhun, jevī rīte ghī-rūp padārthanī
prāpti māṭe dahīn valovavun te kāraṇ chhe. 4.
bhāvārthaḥ– jevī rīte dadhimanthanarūp kāraṇ maḷavāthī ghr̥ut padārthanī prāptirūp
kārya siddha thāy chhe, tevī ja rīte mokṣhamārganun grahaṇ karavāthī mokṣhapadārthanī prāpti
thāy chhe. mokṣhamārga kāraṇ chhe ane mokṣhapadārtha kārya chhe. kāraṇ vinā kāryanī siddhi
thatī nathī, tethī kāraṇasvarūp mokṣhamārga ane kāryasvarūp mokṣha bannenun varṇan karavāmān
āve chhe.
(chopāī)
अमृतचंद्र बोले मृदुवानी।
स्यादवादकीसुनौ कहानी।।
कोऊ कहै जीव जग मांही।
कोऊ कहै जीव है नांही।। ५।।
(doharā)
एकरूप कोऊ कहै, कोऊ अगनित अंग।
छिनभंगुरकोऊकहै, कोऊ कहै अभंग।। ६।।
नै अनंत इहबिधि, कही मिलै न काहू कोइ।
जो सब नै साधन करै, स्यादवाद है सोई।। ७।।
shabdārthaḥ– kahānī = kathan. aganit aṅg = anek rūp. chhinabhaṅgur =
anitya. abhaṅg = nitya.
arthaḥ– amr̥utachandra svāmīe mr̥udu vachanomān kahyun ke syādvādanun kathan sāmbhaḷo;
koī kahe chhe ke sansāramān jīv chhe, koī kahe chhe ke jīv nathī. pa. koī jīvane ekarūp
ane koī anekarūp kahe chhe, koī jīvane anitya ane koī nitya kahe chhe. 6. ā
rīte anek nay chhe, koī koīmān maḷatā nathī, paraspar viruddha chhe ane je sarva
nayone sādhe chhe te syādvād chhe. 7.