Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Sadhya Sadhak Dvar; Gatha: 1-41 (Sadhya Sadhak Dvar).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 24

 

Page 334 of 444
PDF/HTML Page 361 of 471
single page version

background image
334 samayasār nāṭak
arthaḥ– te ja jīv upaje chhe ke je maraṇane prāpta thāy chhe, svabhāvathī te jīv
na vināsh pāmyo chhe ane nishchayathī na ūpajyo chhe, sadā ekarūp chhe. tyāre koṇ
ūpajyun ane viṇasyun chhe? paryāy ja ūpajī chhe ane paryāy ja viṇasī chhe. jem ke
dev paryāy utpanna thaī chhe, manuṣhya paryāy nāsh pāmī chhe, e paryāyano utpād-vyay
chhe. jīvane dhrauvya jāṇavo.
एवं भावमभावं भावाभावं अभावभावं च।
गुणपज्जयेहिं सहिदो संसरमाणो कुणदि जीवो।। २१।।
(pañchāstikāy pr̥u. 4p)
arthaḥ– paryāyārthik nayanī vivakṣhāthī pañchaparāvartanarūp sansāramān bhramaṇ karato
ā ātmā devādi paryāyone utpanna kare chhe, manuṣhyādi paryāyono nāsh kare chhe, tathā
vidyamān devādi paryāyonā nāshano ārambh kare chhe ane je vidyamān nathī te
manuṣhyādi paryāyanā utpādano ārambh kare chhe.
khūb yād rākhavun ke nayanun kathan apekṣhit hoy chhe ane tyāre ja te sunay
kahevāy chhe, jo apekṣhārahit kathan karavāmān āve to te nay nathī, kunay chhe.
ते साविक्खा सुणया णिरविक्खा ते वि दुण्णया होंति।
सयलववहारसिद्धी सुणयादो होदि णियमेण।।
arthaḥ– ā nay paraspar apekṣhā sahit hoy tyāre to sunay chhe ane te ja
jyāre apekṣhārahit levāmān āve tyāre durnay chhe. sunayathī sarva vyavahāranī siddhi
thāy chhe.
anya matāvalambī paṇ jīv padārthanā ek ja dharma upar draṣhṭi rākhīne masta
thaī gayā chhe, tethī jainamatamān temane ‘matavāḷā’1 kahyā chhe. ā adhikāramān chaud
matavāḷāone sambodhan karyun chhe ane emanā mānelā pratyek dharmanun samarthan karatān
syādvādane puṣhṭa karel chhe.
_________________________________________________________________
1. pāgal.

Page 335 of 444
PDF/HTML Page 362 of 471
single page version

background image

sādhya–sādhak dvār
(12)
pratignā (doharā)
स्याद्वाद अधिकार यह, कह्यौ अलप विसतार।
अमृतचंद मुनिवर कहै, साधक साध्य दुवार।। १।।
shabdārthaḥ– sādhya = je siddha karavā yogya chhe te iṣhṭa. sādhak = je sādhyane
siddha kare chhe te.
arthaḥ– ā syādvād adhikāranun saṅkṣhipta varṇan karyun; have shrī amr̥utachandra
munirāj sādhya-sādhak dvāranun varṇan kare chhe. 1.
(savaiyā ekatrīsā)
जोई जीव वस्तु अस्ति प्रमेय अगुरुलघु,
अभोगी अमूरतीक परदेसवंत है।
उतपतिरूप नासरूप अविचलरूप,
रतनत्रयादि गुनभेदसौं अनंत है।।
सोई जीव दरब प्रमान सदा एकरूप,
ऐसौ सुद्ध निहचै सुभाउ निरतंत है।
स्यादवाद मांहि साध्य पद अधिकार कह्यौ,
अब आगै कहिवैकौं साधक सिद्धंत है।। २।।
shabdārthaḥ– asti = hatun, chhe ane raheshe. pramey = 1pramāṇamān āvavā yogya.
agurulaghu
_________________________________________________________________
१. सम्यग्ज्ञानं प्रमाणं।
इत्याद्यनेकनिजशक्तिसुनिर्भरोऽपि
यो ज्ञानमात्रमयतां न जहाति भावः।
एवं क्रमाक्रमविवर्तिविवर्तचित्रं
तद्द्रव्यपर्ययमयं चिदिहास्ति वस्तु।। १।।

Page 336 of 444
PDF/HTML Page 363 of 471
single page version

background image
336 samayasār nāṭak
= na bhāre na halakun. utapati = navī paryāyanun pragaṭ thavun. nās = pūrva paryāyono
abhāv. avichal = dhrauvya.
arthaḥ– ā jīv padārtha astitva, prameyatva, agurulaghutva, abhoktr̥utva,
amūrtikatva, pradeshatva sahit chhe. utpād-vyay-dhrauvya athavā darshan-gnān-chāritra ādi
guṇothī anantarūp chhe, nishchayanayamān te jīv padārthono svābhāvik dharma sadā satya
ane ekarūp chhe. tene syādvād adhikāramān sādhya-svarūp kahyo, have āgaḷ ene
sādhakarūp kahe chhe. 2.
jīvanī sādhya–sādhak avasthāonun varṇan (doharā)
साध्य सुद्ध केवल दशा, अथवा सिद्ध महंत।
साधक अविरत आदि बुध, छीन मोह परजंत।। ३।।
shabdārthaḥ– suddha keval dashā = teramā ane chaudamā guṇasthānavartī arihant.
siddha mahant = jīvanī āṭh karma rahit shuddha avasthā. avirat budh = chothā
guṇasthānavartī avrat samyagdraṣhṭi. khīnamoh (kṣhīṇamoh) = bāramā guṇasthānavartī
sarvathā nirmohī.
arthaḥ– kevaḷagnānī arihant athavā siddha paramātmapad sādhya chhe ane avrat
samyagdraṣhṭi arthāt chothā guṇasthānathī māṇḍīne kṣhīṇamoh arthāt bāramā guṇasthān
sudhī nav guṇasthānomānthī koī paṇ guṇasthānanā dhārak gnānī jīv sādhak chhe. 3.
sādhak avasthānun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
जाकौ अधो अपूरब अनिवृति करनकौ,
भयौ लाभ भई गुरुवचनकी बोहनी।
जाकै अनंतानुबंधी क्रोध मान माया लोभ,
अनादि मिथ्यातमिश्र समकित मोहनी।।
सातौं परकिति खपीं किंवा उपसमी जाके,
जगी उर मांहि समकित कला सोहनी।
सोई मोख साधक कहायौ ताकै सरवंग,
प्रगटी सकति गुन थानक अरोहनी।। ४।।

Page 337 of 444
PDF/HTML Page 364 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 337
shabdārthaḥ– 1adhaḥkaraṇ = je karaṇamān (pariṇām-samūhamān)
uparitanasamayavartī tathā adhastanasamayavartī jīvonā pariṇām sadrash tathā visadrash
hoy. 2apūrvakaraṇ = je karaṇamān uttarottar apūrva apūrva pariṇām thatā jāy, ā
karaṇamān bhinna samayavartī jīvonā pariṇām sadā visadrash ja rahe chhe ane ek
samayavartī jīvonā pariṇām sadrash paṇ rahe chhe ane visadrash paṇ rahe chhe.
3anivr̥uttikaraṇ = je karaṇamān bhinnasamayavartī jīvonā pariṇām visadrash ja hoy
ane ekasamayavartī jīvonā pariṇām sadrash ja hoy. bohanī (bodhanī) = upadesh.
khapīn = samūḷ nāsh pāmī. kimvā = athavā. sohanī = shobhāyamān. arohanī =
chaḍavānī.
arthaḥ– je jīvane adhaḥkaraṇ, apūrvakaraṇ ane anivr̥uttikaraṇarūp4
karaṇalabdhinī prāpti thaī chhe ane shrīguruno satya upadesh maḷ‌yo chhe, jenī
anantānubandhī krodh, mān, māyā, lobh tathā mithyātva, mishra, samyaktvamohanīy-
evī sāt prakr̥itiono sarvathā kṣhay athavā upasham thayo chhe athavā antaraṅgamān
samyagdarshananā sundar kiraṇo jāgr̥ut thayā chhe te ja jīv samyagdraṣhṭi-mokṣhano sādhak
kahevāy chhe. tenā antar ane bāhya, sarva aṅgamān guṇasthān chaḍhavānī shakti pragaṭ
thāy chhe. 4.
(soraṭhā)
जाके मुकति समीप, भई भवस्थिति घट गई।
ताकी मनसा सीप, सुगुरु मेघ मुक्ता वचन।। ५।।
shabdārthaḥ– bhavasthiti = bhav-bhramaṇano kāḷ. muktā = motī.
arthaḥ– jenī bhavasthiti ghaṭī javāthī arthāt kiñchit nyūn
ardhapudgalaparāvartanakāḷ mātra sheṣh rahevāthī mokṣha avasthā samīp āvī gaī chhe,
tenā manarūp chhīpamān sadguru megharūp ane temanā vachan motīrūp pariṇaman kare chhe.
bhāv e chhe ke āvā jīvone ja shrīgurunā vachano ruchikar thāy chhe. pa.
_________________________________________________________________
1-2-3. ene visheṣhapaṇe samajavā māṭe gommaṭasār jīvakāṇḍanun adhyayan karavun joīe. ane sushīlā
upanyāsanā pr̥u. 247 thī 263 sudhīnā pr̥uṣhṭhomān enun vistārathī varṇan chhe.
4. ā traṇe karaṇonā pariṇām pratisamay anantaguṇī vishuddhatā sahit hoy chhe.

Page 338 of 444
PDF/HTML Page 365 of 471
single page version

background image
338 samayasār nāṭak
sadgurune meghanī uṣhamā (doharā)
ज्यौं वरषै वरषा समै, मेघ अखंडित धार।
त्यौं सदगुरु वानी खिरै, जगत जीव हितकार।। ६।।
shabdārthaḥ– akhaṇḍit dhār = satat. vānī (vāṇī) = vachano.
arthaḥ– jevī rīte chomāsāmān varasādanī dhārāpravāh vr̥uṣhṭi thāy chhe, tevī ja
rīte shrī guruno upadesh sansārī jīvone hitakārī thāy chhe.
bhāvārthaḥ– jevī rīte jaḷavr̥uddhi jagatane hitakārī chhe tevī ja rīte sadgurunī
vāṇī sarva jīvone hitakārī chhe. 6.
dhan–sampattithī moh dūr karavāno upāy (savaiyā tevīsā)
चेतनजी तुम जागि विलोकहु,
लागी रहे कहामायाके तांई।
आए कहींसौं कहीं तुम जाहुगे,
माया रमेगी जहांकी तहांई।।
माया तुम्हारी न जाति न पांति न,
वंसकी वेलि न अंसकीझांई।
दासी कियै विनु लातनि मारत,
ऐसी अनीति न कीजै गुसांई।। ७।।
shabdārthaḥ– vilokahu = juo. māyā = dhan-sampatti. jhānī = paḍachhāyo-
pratibimb. dāsī = nokaraḍī. gunsāī = mahant.
arthaḥ– he ātman! tame mohanidrā chhoḍīne sāvadhān thāv, ane juo, tame
dhan-sampattirūp māyāmān kem bhūlī rahyā chho? tame kayānthī āvyā chho ane kayān
chālyā jasho ane dolat jyānnī tyān paḍī raheshe. lakṣhmī tamārī nāt-jātanī nathī,
vansh-paramparānī nathī, bījun to shun? tamārā ek pradeshanun paṇ pratirūp nathī. jo
ene tame nokaraḍī banāvīne na rākhī to e tamane lāt mārashe, māṭe mahān thaīne
tamāre āvo anyāy karavo yogya nathī. 7.

Page 339 of 444
PDF/HTML Page 366 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 339
vaḷī–(doharā)
माया छाया एक है, घटै बढ़ै छिनमांहि।
इन्हकी संगति जे लगैं, तिन्हहिं कहूं सुख नांहि।। ८।।
arthaḥ– lakṣhmī ane chhāyā ekasarakhī chhe, kṣhaṇamān vadhe chhe ane kṣhaṇamān ghaṭe chhe,
je enā saṅgamān joḍāy chhe arthāt sneh kare chhe, temane kadī chen paḍatun nathī. 8.
kuṭumbī vagereno moh dūr karavāno upadesh (savaiyā tevīsā)
लोकनिसौं कछु नातौ न तेरौ न,
तोसौं कछु इह लोककौ नातौ।
ए तौ रहै रमि स्वारथके रस,
तू परमारथके रस मातौ।।
ये तनसौं तनमै तनसे जड़,
चेतन तू तिनसौं नित हांतौ।
होहु सुखी अपनौ बल फेरिकै,
तोरिकै राग विरोधकौतांतौ।। ९।।
shabdārthaḥ– lokanisaun = kuṭumb ādi māṇasothī. nātau = sambandh. rahe rami =
līn thayā. paramārath = ātmahit. mātau = masta. tanamai (tanmay) = līn. hāntau
= bhinna. pherikai = pragaṭ karīne. torikai = toḍīne. tāntau (tantu) = doro.
arthaḥ– he jīv! kuṭumbī ādi lokono tārī sāthe kāī sambandh nathī, ane na
tārun emanī sāthe kāī ā lok sambandhī prayojan chhe, e to potānā svārtha māṭe
tārā sharīr upar prem rākhe chhe ane tun tārā ātmahitamān magna thā. e loko
sharīramān tanmay thaī rahyā chhe, tethī sharīranā jevā ja jaḍabuddhi chhe ane tun chaitanya
chho, emanāthī judo chho tethī rāg-dveṣhano sambandh toḍīne potānun ātmabaḷ pragaṭ kar
ane sukhī thā. 9.

Page 340 of 444
PDF/HTML Page 367 of 471
single page version

background image
340 samayasār nāṭak
indrādi ūñch padanī ichchhā agnān chhe (soraṭhā)
जे दुरबुद्धि जीव, तेउतंग पदवी चहैं।
जे समरसी सदीव, तिनकौं कछू न चाहिये।। १०।।
arthaḥ– je agnānī jīv chhe te indrādi ūñch padanī abhilāṣhā kare chhe, parantu
je sadā samatārasanā rasiyā chhe, te sansār sambandhī koī paṇ vastu ichchhatā nathī.
10.
mātra samatābhāvamān ja sukh chhe (savaiyā ekatrīsā)
हांसीमैं विषाद बसै विद्यामैं विवाद बसै,
कायामैं मरन गुरु वर्तनमैं हीनता।
सुचिमैं गिलानि बसै प्रापतिमैं हानि बसै,
जैमैं हारि सुंदर दसामैं छबि छीनता।।
रोग बसै भोगमैं संजोगमैं वियोग बसै,
१गुनमैं गरब बसै सेवा मांहीहीनता।
और जग रीति जेती गर्भित असाता सेती,
साताकी सहेली है अकेली उदासीनता।। ११।।
shabdārthaḥ– viṣhād = rañj, khed. vivād = uttar-pratyuttar. chhabi = kānti.
chhīnatā = taṅgī, ochhap. garab = ghamaṇḍ. sātā = sukh. sahelī = sāth āpanār.
arthaḥ– jo hāsyamān sukh mānavāmān āve to hāsyamān laḍāī thavāno sambhav
chhe, jo vidyāmān sukh mānavāmān āve to vidyāmān vivādano nivās chhe, jo sharīramān
sukh mānavāmān āve to je janme chhe te avashya mare chhe, jo moṭāīmān sukh
mānavāmān āve to temān nīchapaṇāno vās chhe, jo 2pavitratāmān sukh mānavāmān
āve to pavitratāmān glānino vās chhe, jo lābhamān sukh mānavāmān āve to jyān
napho chhe tyān nukasān paṇ chhe, jo jītamān sukh mānavāmān āve
_________________________________________________________________
1. ‘prītimān aprīti’ evo pāṭh paṇ chhe.
2. laukik pavitratā nitya nathī, teno nāsh thatān malinatā āvī jāy chhe.

Page 341 of 444
PDF/HTML Page 368 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 341
to jyān jīt chhe tyān hār paṇ chhe, jo sundaratāmān sukh mānavāmān āve to te sadā
ekasarakhī rahetī nathī-bagaḍe paṇ chhe, jo bhogomān sukh mānavāmān āve to te
roganā kāraṇ chhe, jo iṣhṭa sanyogamān sukh mānavāmān āve to jeno sanyog thāy chhe
teno viyog paṇ chhe, jo guṇomān sukh mānavāmān āve to guṇomān ghamaṇḍano nivās
chhe, jo nokarī-chākarīmān sukh mānavāmān āve to te hīnatā (gulāmī) ja chhe. e
sivāy bījā paṇ je laukik kāryo chhe te badhā ashātāmay chhe, tethī spaṣhṭa chhe ke
shātāno sanyog meḷavavā māṭe udāsīnatā sakhī samān chhe. bhāv e chhe ke mātra
samatābhāv ja jagatamān sukhadāyak chhe. 11.
je unnatinī pachhī avanati (āve) chhe te unnati nathī. (doharā)
जिहि उतंग चढ़ि फिर पतन, नहि उतंग वह कूप।
जिहि १सुखअंतर भय बसै, सो सुख है दुखरूप।। १२।।
जो विलसै सुख संपदा, गये तहां दुख होइ।
जो धरतीबहु तृनवती, जरै अगनिसौं सोइ।। १३।।
shabdārthaḥ– utaṅg = ūñche. patan = paḍavun te. kūp = kūvo. vilasai = bhogave.
tr̥unavatī = ghāsavāḷī. jarai = baḷe chhe.
arthaḥ– je ūñchā sthān upar pahoñchīne pachhī paḍavun paḍe chhe, te ūñch pad nathī,
ūṇḍo kūvo ja chhe. tevī ja rīte je sukh prāpta thaīne tenā naṣhṭa thavāno bhay chhe te
sukh nathī, duḥkharūp chhe. 12. kāraṇ ke laukik sukh-sampattino vilās naṣhṭa thatān pachhī
duḥkh ja prāpta thāy chhe, jevī rīte ke gīch ghāsavāḷī dharatī ja agnithī baḷī jāy
chhe. 13.
shrīgurunā upadeshamān gnānījīv ruchi kare chhe ane mūrkha samajatā ja nathī. (doharā)
सबद मांहि सतगुरु कहै, प्रगट रूप निज धर्म।
सुनत विचच्छन सद्दहै, मूढ़ नजानै मर्म।। १४।।
_________________________________________________________________
1. ‘sukhamain phir duḥkh basai’ evo paṇ pāṭh chhe.

Page 342 of 444
PDF/HTML Page 369 of 471
single page version

background image
342 samayasār nāṭak
arthaḥ– shrīguru ātma-padārthanā svarūpanun varṇan kare chhe, te sāmbhaḷīne
buddhimān māṇaso dhāraṇ kare chhe ane mūrkhāo teno marma ja samajatā nathī. 14.
uparanā doharānun draṣhṭānt dvārā samarthan (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं काहू नगरके वासी द्वै पुरुष भूले,
तामैंएक नर सुष्ट एक दुष्ट उरकौ।
दोउ फिरैं पुरके समीप परे ऊटवमैं,
काहू और पथिकसौं पूछैं पंथ पुरकौ।।
सो तौ कहै तुमारौ नगर है तुमारे ढिग,
मारग दिखावै समुझावै खोज पुरकौ।
एतेपर सुष्ट पहचानै पै न मानै दुष्ट,
हिरदै प्रवांन तैसे उपदेस गुरुकौ।। १५।।
shabdārthaḥ– vāsī = rahenār. suṣhṭa = samajaṇo. duṣhṭa = durbuddhi. ūṭav =
ulaṭo rasto. ḍhig = pāse.
arthaḥ– jevī rīte koī shaheranā rahevāsī be puruṣho vastīnī samīpamān rasto
bhūlī gayā, temān ek sajjan ane bījo hr̥udayano durjan hato. rasto bhūlīne pāchhā
pharyā ane koī trījā musāpharane potānā nagarano rasto pūchhayo tathā te musāphare
temane rasto samajāvīne batāvyo ane kahyun ke ā tamārun nagar tamārī najīk ja chhe.
tyān te banne puruṣhomān je sajjan chhe te tenī vāt sāchī māne chhe arthāt potānun
nagar oḷakhī le chhe ane mūrkha tene mānato nathī; evī rīte gnānī shrīgurunā
upadeshane satya māne chhe paṇ agnānīonā samajavāmān āvatun nathī. bhāv e chhe ke
upadeshanī asar shrotāonā pariṇām-anusār ja thāy chhe.1 1p.
जैसैं काहू जंगलमैं पासकौ समै पाइ,
अपनै सुभाव महामेघ बरषतु है।
_________________________________________________________________
1. chopāī-suguru sikhāvahin bārahin bārā, sūjh parai taun mati anusārā.

Page 343 of 444
PDF/HTML Page 370 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 343
आमल कषाय कटु तीखन मधुर खार,
तैसौ रस बाढ़ै जहां जैसौ दरखतु है।।
तैसैं ग्यानवंत नर ग्यानकौ बखान करै,
रसकौ उमाहू है न काहू परखतु है।
वहै धूनि सुनि कोऊ गहै कोऊ रहै सोइ,
काहूकौ विखाद होइ कोऊ हरखतु है।। १६।।
shabdārthaḥ– pāvas = varasād. āmal = khāṭun. kaṣhāy = kaṣhāyelun. kaṭu =
kaḍavun. tīkhan (tīkṣhṇa) = tīkhun. madhur = miṣhṭa. khār (kṣhār) = khārun. darakhatu
(darakhta) = vr̥ukṣha. umāhū = utsāhit. na parakhatu hai = parīkṣhā karato nathī. dhuni
(dhvani) = shabda. vikhād (viṣhād) = khed. harakhatu = harṣhit.
arthaḥ– jevī rīte koī vanamān varasādanā divasomān potānī meḷe pāṇī paḍe
chhe to khāṭun, kaṣhāyelun, kaḍavun, tīkhun, mīṭhun ke khārun je rasanun vr̥ukṣha hoy chhe te pāṇī
paṇ te ja rasarūp thaī jāy chhe, tevī ja rīte gnānīo gnānanā vyākhyānamān potānā
anubhav pragaṭ kare chhe, pātra-apātranī parīkṣhā karatā nathī, te vāṇī sāmbhaḷī koī
to grahaṇ kare chhe, koī ūṅghe chhe, koī khed pāme chhe ane koī ānandit thāy chhe.
bhāvārthaḥ– jevī rīte varasād potānī meḷe varase chhe ane te līmaḍānā vr̥ukṣha
upar paḍavāthī kaḍavun, līmbunā vr̥ukṣha upar paḍavāthī khāṭun, sheraḍī upar paḍavāthī madhur,
marachānā chhoḍ upar paḍavāthī tīkhun, chaṇānā chhoḍ par paḍavāthī khārun ane bāvaḷanā
vr̥ukṣha par paḍavāthī kaṣhāyelun thaī jāy chhe. tevī ja rīte gnānīo khyāti, lābhādinī
apekṣhā rahit madhyasthabhāvathī tattvanā svarūpanun kathan kare chhe, te sāmbhaḷīne koī
shrotā paramārthanun grahaṇ kare chhe, koī sansārathī bhayabhīt thaīne yam-niyam le chhe,
koī jhagaḍo kare chhe, koī ūṅghe chhe, koī kutarka kare chhe, koī nindā-stuti kare chhe ane
koī vyākhyān pūrun thavānī ja rāh joyā kare chhe. 16.
(doharā)
गुरु उपदेश कहा करै, दुराराध्य संसार।
बसै सदा जाकै उदर, जीव पंच परकार।। १७।।

Page 344 of 444
PDF/HTML Page 371 of 471
single page version

background image
344 samayasār nāṭak
arthaḥ– jemān pāñch prakāranā jīv nivās kare chhe te sansār ja ghaṇo dustar chhe,
temān shrīguruno upadesh shun kare? 17.
pāñch prakāranā jīv (doharā)
डूंघा प्रभु चूंघा चतुर, सूंघा रुंचक सुद्ध।
ऊंघा दुरबुद्धि विकल,घूंघा घोर अबुद्ध।। १८।।
shabdārthaḥ– ruñchak = ruchivāḷā. abuddhi = agnānī.
arthaḥ– ḍūṅghā jīv prabhu chhe, chūṅghā jīv chatur chhe, sūṅghā jīv shuddha ruchivāḷā chhe,
ūndhā jīv durbuddhi ane duḥkhī chhe ane ghūndhā jīv mahā agnānī chhe. 18.
ḍūṅghā jīvanun lakṣhaṇ (doharā)
जाकी परम दसा विषै, करम कलंक न होइ।
डूंघा अगम अगाधपद, वचन अगोचरसोइ।। १९।।
arthaḥ– jemane karma-kālimā rahit agamya, agādh ane vachan-agochar
utkr̥uṣhṭa pad chhe te siddha bhagavān ḍūṅghā1 jīv chhe. 19.
chūṅghā jīvanun lakṣhaṇ (doharā)
जो उदास ह्वै जगतसौं, गहै परम रस प्रेम।
सो चूंघा गुरुके वचन, चूंघै बालकजेम।। २०।।
shabdārthaḥ– udās = virakta. param ras = ātma-anubhav. chūṅghai = chūse.
arthaḥ– je sansārathī virakta thaīne ātma-anubhavano ras saprem grahaṇ kare
chhe ane shrīgurunā vachan bāḷakanī jem dūdhanī peṭhe chūse chhe te chūṅghā jīv chhe. 20.
sūṅghā jīvanun lakṣhaṇ (doharā)
जो सुवचन रुचिसौं सुनै, हियै दुष्टता नांहि।
परमारथ समुझै नहीं, सो सूंघा जगमांहि।। २१।।
_________________________________________________________________
1. ā kathan pt.. banārasīdāsajīe potānī kalpanāthī karyun chhe, koī granthanā ādhāre nahi.

Page 345 of 444
PDF/HTML Page 372 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 34p
shabdārthaḥ– ruchisaun = premathī. paramārath = ātmatattva.
arthaḥ– je gurunā vachan premapūrvak sāmbhaḷe chhe ane hr̥udayamān duṣhṭatā nathī-bhadra
chhe, paṇ ātmasvarūpane oḷakhatā nathī evā mand kaṣhāyī jīv sūṅghā chhe. 21.
ūṅghā jīvanun lakṣhaṇ (doharā)
जाकौं विकथा हित लगै, आगम अंग अनिष्ट।
सो ऊंघा विषयी विकल, दुष्ट रुष्टपापिष्ट।। २२।।
shabdārthaḥ– vikathā = khoṭī vārtā. aniṣhṭa = apriy. duṣhṭa = dveṣhī. ruṣhṭa =
krodhī. pāpiṣhṭa = adharmī.
arthaḥ– jene satshāstrano upadesh to apriy lāge chhe ane vikathāo priy
lāge chhe te viṣhayābhilāṣhī, dveṣhī-krodhī ane adharmī jīv ūndhā chhe. 22.
ghūṅghā jīvanun lakṣhaṇ (doharā)
जाकै वचन श्रवन नहीं, नहि मन सुरति विराम।
जड़तासौं जड़वत भयौ, घूंघा ताकौ नाम।। २३।।
shabdārthaḥ– surati = smr̥uti. virām = avratī.
arthaḥ– vachan rahit arthāt ekendriy, shravaṇarahit arthāt dvi, tri,
chaturindriy, manarahit arthāt asañgnī pañchendriy ane avratī agnānī jīv je
gnānāvaraṇīy karmanā tīvra udayathī jaḍ thaī gayā chhe te ghūṅghā chhe. 23.
uparyukta pāñch prakāranā jīvonun visheṣh varṇan (chopāī)
डूंघा सिद्ध कहै सब कोऊ।
सूंघा ऊंघा मूरखदोऊ।।
घूंघा घोर विकल संसारी।
चूंघा जीव मोख अधिकारी।। २४।।
arthaḥ– ḍūṅghā jīvane sarva koī siddha kahe chhe, sūṅghā ane ūṅghā banne mūrkha chhe,
ghūṅghā ghor sansārī chhe ane chūṅghā jīv mokṣhanā pātra chhe. 24.

Page 346 of 444
PDF/HTML Page 373 of 471
single page version

background image
346 samayasār nāṭak
chūṅghā jīvanun varṇan (doharā)
चूंघा साधक मोखकौ, करै दोष दुख नास।
लहै मोख संतोषसौं, वरनौं लच्छनतास।। २५।।
arthaḥ– chūṅghā jīv mokṣhanā sādhak chhe, doṣh ane duḥkhonā nāshak chhe, santoṣhathī
paripurṇa rahe chhe, tenā guṇonun varṇan karun chhun. 2p.
(doharā)
कृपा प्रसम संवेग दम, अस्तिभाववैराग्य।
ये लच्छन जाके हियै, सप्त व्यसनकौ त्याग।। २६।।
shabdārthaḥ– kr̥upā = dayā. prasam (prasham) = kaṣhāyonī mandatā. samveg =
sansārathī bhayabhīt. dam = indriyonun daman. astibhāv (āstikay) =
jinavachanomān shraddhā. vairāgya = sansārathī virakti.
arthaḥ– dayā, prasham, samveg, indriyadaman, āstikay, vairāgya ane sāt
vyasanono tyāg-ā chūṅghā arthāt sādhak jīvanā chihna chhe. 26.
sāt vyasananā nām (chopāī)
जूवा आमिषमदिरा दारी।
आखेटक चोरी परनारी।।
एई सात विसन दुखदाई।
दुरित मूल दुरगतिके भाई।। २७।।
shabdārthaḥ– āmiṣh = māns. madirā = sharāb. dārī = veshyā. ākheṭak =
shikār. paranārī = parāī strī. durit = pāp. mūl = jaḍ.
arthaḥ– jugār ramavo, māns khāvun, dārū pīvo, veshyā sevan karavun, shikār
karavo, chorī ane parastrīnun sevan karavun-ā sāte vyasan duḥkhadāyak chhe, pāpanun mūḷ
chhe ane kugatimān laī janār chhe. 27.

Page 347 of 444
PDF/HTML Page 374 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 347
vyasanonā dravya ane bhāvarūp bhed (doharā)
दरवित ये सातौं विसन, दुराचार दुखधाम।
भावित अंतर कलपना, मृषा मोह परिनाम।। २८।।
arthaḥ– ā sāte vyasan je sharīrathī sevavāmān āve chhe te durāchār rūp
dravya-vyasan chhe ane jūṭhā moh-pariṇāmanī antaraṅg kalpanā te bhāv-vyasan chhe.
dravya ane bhāv banney duḥkhonā ghar chhe. 28.
sāt bhāv–vyasanonun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
अशुभमैं हारि शुभजीति यहै दूत कर्म,
देहकी मगनताईयहै मांस भखिवौ।
मोहकी गहलसौं अजान यहै सुरापान,
कुमतिकी रीति गनिकाकौ रस चखिवौ।।
निरदै ह्वै प्रानघात करवौ यहै सिकार,
परनारी संग परबुद्धिकौ परखिवौ।
प्यारसौं पराई सौंज गहिवेकी चाह चोरी,
एई सातौं विसन बिडारैं ब्रह्म लखिवौ।। २९।।
shabdārthaḥ– dūt (dyūt) = jugār. gahal = mūrchhā. ajān = achet. surā =
sharāb. pān = pīvun. ganikā = veshyā. sauñj = vastu. biḍārain = vidāraṇ kare.
arthaḥ– ashubh karmanā udayamān hār ane shubh karmanā udayamān vijay mānavo
e bhāv-jugār chhe, sharīramān līn thavun e bhāv-mānsabhakṣhaṇ chhe, mithyātvathī
mūrchchhit thaīne svarūpane bhūlī javun e bhāv-madyapān chhe, kubuddhinā raste chālavun e
bhāv-veshyāsevan chhe, kaṭhor pariṇām rākhīne prāṇīno ghāt karavo e bhāvashikār
chhe, dehādi paravastumān ātmabuddhi rākhavī te bhāv-parastrīsaṅg chhe, anurāgapūrvak par
padārthonun grahaṇ karavānī abhilāṣhā te bhāv-chorī chhe. ā ja sāte bhāv-vyasan
ātmagnānanun vidāraṇ kare chhe arthāt ātmagnān thavā detā nathī. 29.

Page 348 of 444
PDF/HTML Page 375 of 471
single page version

background image
348 samayasār nāṭak
sādhak jīvano puruṣhārtha (doharo)
विसन भाव जामैं नहीं, पौरुष अगम अपार।
किये प्रगट घट सिंधुमैं, चौदह रतन उदार।। ३०।।
shabdārthaḥ– sindhu = samudra. udār = mahān.
arthaḥ– jemanā chittamān bhāv-vyasanono lesh paṇ raheto nathī te atulya
ane aparampār puruṣhārthanā dhārak hr̥udayarūp samudramān chaud mahāratna pragaṭ kare chhe. 30.
chaud bhāvaratna (savaiyā ekatrīsā)
लक्ष्मी सुबुद्धि अनुभूति कउस्तुभ मनि,
वैरागकलपवृच्छ संख सुवचन है।
ऐरावत उद्दिम प्रतीति रंभा उदै विष,
कामधेनु निर्जरा सुधा प्रमोद धन है।।
ध्यान चाप प्रेमरीति मदिरा विवेक वैद्य,
सुद्धभाव चन्द्रमा तुरंगरूप मन है।
चौदह रतन ये प्रगट होंहि जहां तहां,
ग्यानके उदोत घट सिंधुकौ मथन है।। ३१।।
shabdārthaḥ– sudhā = amr̥ut. pramod = ānand. chāp = dhanuṣhya. turaṅg = ghoḍo.
arthaḥ– jyān gnānanā prakāshamān chittarūp samudranun manthan karavāmān āve chhe tyān
subuddhirūp lakṣhmī, anubhūtirūp kaustubhamaṇi, vairāgyarūp kalpavr̥ukṣha, satya vachanarūp
shaṅkh, airāvat hāthīrūp udyam, shraddhārūp rambhā, udayarūp viṣh, nirjarārūp kāmadhenu,
ānandarūp amr̥ut, dhyānarūp dhanuṣhya, premarūp madirā, vivekarūp vaidya, shuddhabhāvarūp
chandramā ane manarūp ghoḍo-āvī rīte chaud ratna pragaṭ thāy chhe. 31.

Page 349 of 444
PDF/HTML Page 376 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 349
chaud ratnomān kayun hey ane kayun upādey chhe (doharā)
किये अवस्थामैं१ प्रगट, चौदह रतन रसाल।
कछुत्यागै कछु संग्रहै, विधिनिषेधकी चाल।। ३२।।
रमा संखविष धनु सुरा, वैद्य धेनु हय हेय।
मनि रंभा गज कलपतरु, सुधा सोम आदेय।। ३३।।
इह विधि जो परभाव विष, वमै रमै निजरूप।
सो साधक सिवपंथकौ, चिद वेदकचिद्रूप।। ३४।।
shabdārthaḥ– saṅgrahai = grahaṇ kare. vidhi = grahaṇ karavun. niṣhedh = chhoḍavun. ramā
= lakṣhmī. dhanu = dhanuṣhya. surā = sharāb. dhenu = gāy. hay = ghoḍo. rambhā =
apsarā. som = chandramā. ādey = grahaṇ karavā yogya. vamai = chhoḍe.
arthaḥ– sādhakadashāmān je chaud ratno pragaṭ karyā temānthī gnānī jīv vidhi-
niṣhedhanī rīt par keṭalākano tyāg kare chhe ane keṭalākanun grahaṇ kare chhe. 32.
arthāt subuddhirūp lakṣhmī, 2satyavachanarūp shaṅkh, udayarūp viṣh, dhyānarūp dhanuṣhya,
premarūp madirā, vivekarūp dhanvantari, nirjarārūp kāmadhenu ane manarūp ghoḍo-ā āṭh
asthir chhe tethī tyāgavā yogya chhe, tathā anubhūtirūp maṇi, pratītirūp rambhā,
udyamarūp hāthī, vairāgyarūp kalpavr̥ukṣha, ānandarūp amr̥ut, shuddhabhāvarūp chandramā-ā chha
ratna upādey chhe. 33. ā rīte je parabhāvarūp viṣhavikārano tyāg karīne nij-
svarūpamān magna thāy chhe te nij-svarūpano bhoktā chaitanya ātmā mokṣhamārgano
3sādhak chhe. 34.
_________________________________________________________________
1. sādhak dashā.
2. satya vachan paṇ hey chhe, jainamatamān to maunanī ja prashansā chhe.
3. sāt bhāv-vyasan ane chaud ratnonī kavitā pt.. banārasīdāsajīe svatantra rachī chhe.

Page 350 of 444
PDF/HTML Page 377 of 471
single page version

background image
3pa0 samayasār nāṭak
mokṣhamārganā sādhak jīvonī avasthā (kavitta)
ग्यान द्रिष्टि जिन्हके घट अंतर,
निरखैं दरवसुगुन परजाइ।
जिन्हकैं सहजरूप दिन दिन प्रति,
स्यादवाद साधनअधिकाइ।।
जे केवलि प्रनीत मारग मुख,
चितैं चरन राखै ठहराइ।
ते प्रवीन करि खीन मोहमल,
अविचल होहिं परमपद पाइ।। ३५।।
shabdārthaḥ– nirakhain = avalokan kare. pranīt (praṇīt) = rachit.
arthaḥ– jemanā antaraṅgamān gnānadraṣhṭi dravya, guṇ ane paryāyonun avalokan kare
chhe, jeo svayamev din-pratidin syādvād dvārā potānun svarūp adhikādhik jāṇe chhe,
je kevaḷī-kathit dharmamārgamān shraddhā karīne te anusār ācharaṇ kare chhe, te gnānī
manuṣhyo mohakarmano maḷ naṣhṭa kare chhe ane param pad prāpta karīne sthir thāy chhe.
3p.
shuddha anubhavathī mokṣha ane mithyātvathī sansār chhe. (savaiyā ekatrīsā)
चाकसौ फिरत जाकौ संसार निकट आयौ,
पायौ जिन सम्यक मिथ्यात नास करिकै।
_________________________________________________________________
नैकान्तसङ्गत्तद्रशा स्वयमेव वस्तु–
तत्त्वव्यवस्थितिमिति प्रविलोकयन्तः।
स्याद्वादशुद्धिमधिकामधिगम्य सन्तो
ज्ञानीभवन्ति जिननीतिमलंधयन्तः।। २।।
(ā shlok īḍaranī pratimān nathī.)
ये ज्ञानमात्रनिजभावमयीमकम्पां
भूमिं श्रयन्ति कथमप्यपनीतमोहाः।
ते साधकत्वमधिगम्य भवन्ति सिद्धा
मूढास्त्वमूमनुपलभ्य परिभ्रमन्ति।। ३।।

Page 351 of 444
PDF/HTML Page 378 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 3pa1
निरदुंद मनसा सुभूमि साधि लीनी जिन,
कीनी मोखकारन अवस्था ध्यान धरिकै।।
सो ही सुद्ध अनुभौ अभ्यासी अविनासी भयौ,
गयौ ताकौ करम भरम रोग गरिकै।
मिथ्यामती अपनौ सरूप न पिछानै तातैं,
डोलै जगजालमैं अनंत कालभरिकै।। ३६।।
shabdārthaḥ– chāk = chakra. niradund (niradvand) = duvidhā rahit. garikai (galike)
= gaḷīne nāsh pāmyun. pichhānai = oḷakhe.
arthaḥ– chākaḍānī jem ghūmatā ghūmatā jene sansārano ant najīk āvī gayo
chhe, jeṇe mithyātvano nāsh karīne samyagdarshan prāpta karyun chhe, jeṇe rāg-dveṣh chhoḍīne
manarūp bhūmine shuddha karī chhe ane dhyān dvārā potāne mokṣhane yogya banāvel chhe, te
ja shuddha anubhavano abhyās karanār avichaḷ pad pāme chhe ane tenā karma nāsh
pāme chhe, tathā agnānarūpī rog dūr thaī jāy chhe. parantu mithyādraṣhṭi potānun svarūp
oḷakhatā nathī tethī teo anantakāḷ sudhī jagatanī jāḷamān bhaṭake chhe ane janma-
maraṇanā pherā kare chhe. 36.
ātma–anubhavanun pariṇām (savaiyā ekatrīsā)
जे जीव दरबरूप तथा परजायरूप,
दोऊ नै प्रवांन वस्तु सुद्धता गहतु हैं।
जे असुद्ध भावनिके त्यागी भये सरवथा,
विषैसौंविमुख ह्वै विरागता बहतु हैं।।
_________________________________________________________________
स्याद्वादकौशलसुनिश्चलसंयमाभ्यां
यो भावयत्यहरहः स्वमिहोपयुक्तः।
ज्ञानक्रियानयपरस्परतीव्रमैत्री–
पात्रीकृतः श्रयति भूमिमिमां स एकः।। ४।।

Page 352 of 444
PDF/HTML Page 379 of 471
single page version

background image
3pa2 samayasār nāṭak
जे जे ग्राह्यभाव त्यागभाव दोऊ भावनिकौं,
अनुभौ अभ्यास विषै एकता करतु हैं।
तेई ग्यान क्रियाके आराधक सहज मोख,
मारगके साधक अबाधकमहतु हैं।। ३७।।
arthaḥ– je jīvoe dravyārthik ane paryāyārthik banne nayo dvārā padārthonun
svarūp samajīne ātmānī shuddhatā grahaṇ karī chhe, je ashuddhabhāvonā sarvathā tyāgī
chhe, indriy-viṣhayothī parāṅmukh thaīne vītarāgī thayā chhe, jemaṇe anubhavanā
abhyāsamān upādey ane hey banne prakāranā bhāvone ekasarakhā jāṇyā chhe, te ja
jīvo gnānakriyānā upāsak chhe, mokṣhamārganā sādhak chhe, karmabādhā rahit chhe ane
mahān chhe. 37.
gnānakriyānun svarūp (doharā)
विनसि अनादि असुद्धता, होइ सुद्धता पोख।
ता परनतिको बुध कहैं, ग्यान क्रियासौं मोख।। ३८।।
shabdārthaḥ– vinasi = naṣhṭa thaīne. pokh = puṣhṭa. paranati = chāl.
arthaḥ– gnānīo kahe chhe ke anādikāḷanī ashuddhatā naṣhṭa karanār ane
shuddhatāne puṣhṭa karanār pariṇati gnānakriyā chhe ane tenāthī ja mokṣha thāy chhe. 38.
samyaktvathī krame krame gnānanī pūrṇatā thāy chhe (doharā)
जगी सुद्ध समकित कला, बगी मोख मग जोइ।
वहै करम चूरन करै, क्रम क्रम पूरन होइ।। ३९।।
जाके घट ऐसीदसा, साधक ताकौ नाम।
जैसै जो दीपक धरै, सो उजियारौ धाम।। ४०।।
shabdārthaḥ– bagī = chālī.

Page 353 of 444
PDF/HTML Page 380 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 3pa3
arthaḥ– samyagdarshananun je kiraṇ pragaṭ thāy chhe ane mokṣhanān mārgamān chāle chhe
te dhīre dhīre karmono nāsh karatun paramātmā bane chhe. 39. jenā chittamān āvā
samyagdarshananā kiraṇano uday thayo chhe tenun ja nām sādhak chhe, jem ke je gharamān
dīpak saḷagāvavāmān āve chhe te ja gharamān ajavāḷun thāy chhe. 40.
samyaktvano mahimā (savaiyā ekatrīsā)
जाके घट अंतर मिथ्यात अंधकार गयौ,
भयौ परगास सुद्ध समकित भानकौ।
जाकी मोहनिद्रा घटी ममता पलक फटी,
जान्यौ जिन मरनअवाची भगवानकौ।।
जाकौ ग्यान तेज बग्यौ उद्दिम उदार जग्यौ,
लगौ सुख पोख समरस सुधा पानकौ।
ताही सुविचच्छनकौ संसार निकट आयौ,
पायौ तिन मारगसुगम निरवानकौ।। ४१।।
shabdārthaḥ– avāchī = vachanātīt. bagyau = vadhyun.
arthaḥ– jenā hr̥udayamān mithyātvano andhakār naṣhṭa thavāthī shuddha samyagdarshanano
sūrya prakāshit thayo, jenī mohanidrā dūr thaī gaī ane mamatānī palako ūghaḍī gaī,
jeṇe vachanātīt potānā parameshvaranun svarūp oḷakhī līdhun chhe, jenā gnānanun tej
prakāshit thayun, je mahān udyamamān sāvadhān thayo, je sāmyabhāvanā amr̥utarasanun pān
karīne puṣhṭa thayo, te ja gnānīne sansārano ant samīp āvyo chhe ane teṇe ja
nirvāṇano sugam mārga prāpta karyo chhe. 41.
_________________________________________________________________
चित्पिण्डचण्डिमविलासिविकासहासः
शुद्धप्रकाशभरनिर्भरसुप्रभातः।
आनन्दसुस्थितसदास्खलितैकरूप–
स्तस्यैव चायमुदयत्यचलार्चिरात्मा।। ५।।