Natak Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 1-23,42-56 ; Baarma adhikaarno saar; Chaud Gunsthan Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 20 of 24

 

Page 354 of 444
PDF/HTML Page 381 of 471
single page version

background image
3pa4 samayasār nāṭak
samyaggnānano mahimā (savaiyā ekatrīsā)
जाके हिरदैमैं स्याद्वाद साधना करत,
सुद्ध आतमाकौ अनुभौ प्रगट भयौ है।
जाके संकलप विकलपके विकार मिटि,
सदाकाल एकीभाव रस परिनयौ है।।
जिन बंध विधि परिहार मोख अंगीकार,
ऐसौ सुविचार पच्छ सोऊ छांड़ि दयौ है।
ताकौ ग्यान महिमा उदोत दिन दिन प्रति,
सोही भवसागरउलंघि पार गयौ है।। ४२।।
shabdārthaḥ– parinayau = thayo. parihār = naṣhṭa. aṅgīkār = svīkār. pār =
kināre.
arthaḥ– syādvādanā abhyāsathī jenā antaḥkaraṇamān shuddha ātmāno anubhav
pragaṭ thayo, jenā saṅkalpa-vikalpanā vikār naṣhṭa thaī gayā ane sadaiv gnānabhāvarūp
thayo, jeṇe bandhavidhinā tyāg ane mokṣhanā svīkārano sadvichār paṇ chhoḍī dīdho chhe,
jenā gnānano mahimā divase-divase pragaṭ thayo chhe, te ja sansārasāgarathī pār thaīne
tenā kināre pahoñchyo chhe. 42.
anubhavamān nayapakṣha nathī. (savaiyā ekatrīsā)
अस्तिरूप नासति अनेक एक थिररूप,
अथिर इत्यादि नानारूप जीव कहियै।
_________________________________________________________________
स्याद्वाददीपितलसन्महसि प्रकाशे
शुद्धस्वभावमहिमन्युदिते मयीति।
किं बन्धमोक्षपथपातिभिरन्यभावै–
र्नित्योदयः परमयं स्फुरतु स्वभावः।। ६।।
चित्रात्मशक्तिसमुदायमयोऽयमात्मा
सद्यः प्रणश्यतिनयेक्षणखण्डयमानः।
तस्मादखण्डमनिराकृतखण्डमेक–
मेकान्तशान्तमचलं चिदहं महोऽस्मि।। ७।।

Page 355 of 444
PDF/HTML Page 382 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 3pap
दीसै एक नैकी प्रतिपच्छी न अपर दूजी,
नैकौ न दिखाइ वाद विवादमैं रहियै।।
थिरता न होइ विकलपकी तरंगनिमैं,
चंचलता बढ़ै अनुभौदसा न लहियै।
तातैं जीव अचल अबाधित अखंड एक,
ऐसौ पद साधिकै समाधि सुख गहियै।। ४३।।
shabdārthaḥ– thir = sthir. athir = chañchaḷ. pratipachchhī = viparīt. apar =
bījun. thiratā = shānti. samādhi = anubhav.
arthaḥ– jīv padārtha nayanī apekṣhāe asti-nāsti, ek-anek, sthir-
asthir ādi anek rūpe kahevāmān āvyo chhe. jo ek nayathī viparīt bījo nay
na batāvavāmān āve to viparītatā dekhāy chhe ane vād-vivād upasthit thāy chhe.
evī dashāmān arthāt nayanī vikalpajāḷamān paḍavāthī chittane vishrām maḷato nathī
ane chañchaḷatā vadhavāthī anubhav ṭakī shakato nathī, tethī jīv padārthane achaḷ,
abādhit, akhaṇḍit ane ek sādhīne anubhavano ānand levo joīe.
bhāvārthaḥ– ek nay padārthane astirūp kahe chhe to bījo nay te ja padārthane
nāstirūp kahe chhe, ek nay tene ekarūp kahe chhe to bījo nay tene anek kahe chhe,
ek nay nitya kahe chhe to bījo nay tene anitya kahe chhe, ek nay shuddha kahe chhe to
bījo nay tene ashuddha kahe chhe, ek nay gnānī kahe chhe to bījo nay tene agnānī
kahe chhe, ek nay sambandh kahe chhe to bījo nay tene abandh kahe chhe, āvī rīte
paraspar viruddha anek dharmonī apekṣhāe padārtha anekarūp kahevāy chhe. jyāre pahelo
nay kahevāmān āvyo hoy tyāre teno virodhī batāvavāmān na āve to vivād ūbho
thāy chhe ane nayonā bhed vadhavāthī anek vikalpo utpanna thāy chhe jenāthī chittamān
chañchaḷatā vadhavāthī anubhav naṣhṭa thaī jāy chhe, tethī pratham avasthāmān to nayone
jāṇavā āvashyak chhe. pachhī temanā dvārā padārthanun vāstavik svarūp nakkī karyā pachhī
ek shuddha buddha ātmā ja upādey chhe. 43.

Page 356 of 444
PDF/HTML Page 383 of 471
single page version

background image
3pa6 samayasār nāṭak
ātmā dravya, kṣhetra, kāḷ, bhāvathī akhaṇḍit chhe (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं एक पाकौ आंबफल ताके चार अंस,
रस जाली गुठलीछीलक जब मानियै।
यौंतौ न बनै पै ऐसे बनै जैसै वहै फल,
रूप रस गंध फास अखंड प्रमानियै।।
तैसै एक जीवकौ दरव खेत काल भाव,
अंस भेद करि भिन्न भिन्न न बखानियै।
दर्वरूप खेतरूप कालरूप भावरूप,
चारौंरूप अलख अखंड सत्ता मानियै।। ४४।।
shabdārthaḥ– āmbaphaḷ = kerī. phās = sparsha. akhaṇḍ = abhinna. alakh =
ātmā.
arthaḥ– koī em samaje ke jevī rīte pākā āmraphaḷamān ras, jāḷī, goṭalī
ane chhāl evī rīte chār ansh chhe, tevī ja rīte padārthamān dravya, kṣhetra, kāḷ, bhāv
e chār ansh chhe-em nathī. ā rīte chhe ke jevī rīte āmraphaḷ chhe ane tenā
sparsha, ras, gandh, varṇa, tenāthī abhinna chhe, tevī ja rīte jīvapadārthanā dravya, kṣhetra,
kāḷ, bhāv tenāthī abhinna chhe ane ātmasattā potānā svachatuṣhṭayathī sadā
akhaṇḍit chhe.
bhāvārthaḥ– jo koī ichchhe ke agnithī uṣhṇatā bhinna karavāmān āve, arthāt
koī to agni potānī pāse rākhe ane bījānī pāse uṣhṇatā sompe to tem banī
shakatun nathī, tevī ja rīte dravya, kṣhetra, kāḷ, bhāvane padārthathī abhinna jāṇavā
joīe. 44.
gnān ane gneyanun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
कोऊ ग्यानवान कहै ग्यान तौ हमारो रूप,
ज्ञेय षट दर्व सो हमारौ रूप नाहीं है।
_________________________________________________________________
न द्रव्येण खण्डयामि, न क्षेत्रेण खण्डयामि न कालेन खण्डयामि, न भावेन खण्डयामि; सुविशुद्ध
एको ज्ञानमात्रभावोऽस्मि।। -ā sanskr̥it ansh mudrit banne pratiomān nathī, paṇ īḍaranī pratimān chhe.
योऽयं भावो ज्ञानमात्रोऽहमस्मि ज्ञेयो ज्ञेयज्ञानमात्रः स नैव।
ज्ञेयो ज्ञेयज्ञानकल्लोलवल्गन् ज्ञानज्ञेयज्ञातृमद्वस्तुमात्रः।। ८।।

Page 357 of 444
PDF/HTML Page 384 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 3pa7
एक नै प्रवांन ऐसे दूजी अब कहूं जैसै,
सरस्वती अक्खर अरथ एक ठाहींहै।।
तैसै ग्याता मेरौ नाम ग्यान चेतना विराम,
ज्ञेयरूप सकति अनंत मुझ पांही है।
आ कारन वचनके भेद भेद कहै कोऊ,
ग्याता ग्यान ज्ञेयकौ विलास सत्ता मांही है।। ४५।।
arthaḥ– koī gnānī kahe chhe ke gnān mārun rūp chhe ane gney-chha dravya mārun
svarūp nathī. tyān shrīguru sambodhan kare chhe ke ek nay arthāt vyavahār nayathī
tamārun kahevun satya chhe ane bījo nishchayanay hun kahun chhun te ā rīte chhe ke jevī rīte
vidyā, akṣhar ane artha ek ja sthānamān chhe, bhinna nathī; tevī ja rīte gnātā
ātmānun nām chhe ane gnān 1chetanano prakār chhe tathā te gnān gneyarūp pariṇaman
kare chhe te gneyarūp pariṇaman karavānī anantashakti ātmāmān ja chhe, tethī vachananā
bhedathī bhale bhed kaho, paṇ nishchayathī gnātā, gnān ane gneyano vilās ek
ātmasattāmān ja chhe. 4p.
(chopāī)
स्वपर प्रकासक सकति हमारी।
तातैं वचन भेद भ्रम भारी।।
ज्ञेय दशा दुविधा परगासी।
निजरूपा पररूपा भासी।। ४६।।
arthaḥ– ātmānī gnān shakti potānun svarūp jāṇe chhe ane potānā sivāy
anya padārthone paṇ jāṇe chhe, tethī gnān ane gneyano vachan-bhed mūrkhāone moṭo
bhram utpanna kare chhe. gney avasthā be prakāranī chhe-ek to svagney ane bījī
paragney. 46.
_________________________________________________________________
1. chetanā be prakāranī chhe-gnānachetanā ane darshanachetanā.

Page 358 of 444
PDF/HTML Page 385 of 471
single page version

background image
3pa8 samayasār nāṭak
(doharā)
निजरूपा आतम सकति, पररूपा पर वस्त।
जिन लखि लीनौं पेंच यह, तिन लखि लियौ समस्त।। ४७।।
arthaḥ– svagney ātmā chhe ane paragney ātmā sivāyanā jagatanā sarva
padārtho chhe, jeṇe ā svagney ane paragneyanī gūñchavaṇ (koyaḍo) samajī līdhī chhe teṇe
badhun ja jāṇī līdhun chhe em samajo. 47.
syādvādamān jīvanun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
करम अवस्थामैं असुद्धसौ विलोकियत,
करम कलंकसौं रहित सुद्ध अंगहै।
उभै नै प्रवांन समकाल सुद्धासुद्ध रूप,
ऐसौ परजाइ धारी जीव नाना रंग है।
एक ही समैमैं त्रिधारूप पै तथापि याकी,
अखंडित चेतना सकति सरवंगहै।।
यहै स्यादवाद याकौ भेद स्यादवादी जानै,
मूरख न मानै जाकौहियौ द्रगभंग है।। ४८।।
shabdārthaḥ– avasthā = dashā. vilokiyat = dekhāy chhe. ubhai (ubhay) = be.
nai = nay. parajāī dhārī = sharīr sahit, sansārī. raṅg = dharma. tridhā = traṇ. drag
bhaṅg = āndhaḷo.
arthaḥ– jo jīvanī karmasahit avasthā upar draṣhṭi devāmān āve to te
vyavahāranayathī ashuddha dekhāy chhe, jo nishchayanayathī karmamaḷ rahit avasthāno vichār
karavāmān āve to te nirdoṣh chhe, ane jo e banne nayono ekasāthe vichār
karavāmān āve to shuddhāshuddharūp jaṇāy chhe, -ā rīte sansārī jīvanī vichitra gati
_________________________________________________________________
क्वचिल्लसति मेचकं क्वचिन्मेचकामेचकं
क्वचित्पुनरमेचकं सहजमेव तत्त्वं मम।
तथापि न विमोहयत्यमलमेधसां तन्मनः
परस्परसुसंहतप्रकटशक्तिचक्रं स्फुरत्।। ९।।

Page 359 of 444
PDF/HTML Page 386 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 3pa9
chhe. joke te ek kṣhaṇamān shuddha, ashuddha ane shuddhāshuddha evā traṇarūpe chhe topaṇ ā
traṇe rūpomān te akhaṇḍ chaitanyashaktithī sarvāṅg sampanna chhe. ā ja syādvād chhe, ā
syādvādano marma syādvādī ja jāṇe chhe, je mūrkha hr̥udayanā āndhaḷā chhe te ā artha
samajatā nathī.
निहचै दरवद्रिष्टि दीजै तब एक रूप,
गुन परजाइ भेद भावसौं बहुत है।
असंख्य परदेस संजुगत सत्ता परमान,
ग्यानकी प्रभासौं लोका लोक मानयुत है।।
परजै तरंगनिके अंग छिनभंगुर है,
चेतना सकतिसौं अखंडित अचुत है।
सो है जीव जगत विनायक जगतसार,
जाकी मौज महिमा अपार अदभुत है।। ४९।।
shabdārthaḥ– bhedabhāv = vyavahāranay. sañjugat (sanyukta) = sahit. jut
(yukta) = sahit. achut = achaḷ. vināyak = shiromaṇi. mauj = sukh.
arthaḥ– ātmā nishchayanay ane dravyadraṣhṭithī ekarūp chhe, guṇaparyāyonā bhed
arthāt vyavahāranayathī abhedarūp chhe. astitvanī draṣhṭithī nij kṣhetrāvagāhamān sthit
chhe, pradeshonī draṣhṭie lok-pramāṇ asaṅkhyapradeshī chhe, gnāyakadraṣhṭie 1lokālok pramāṇ
chhe. paryāyonī draṣhṭie kṣhaṇabhaṅgur chhe, avināshī chetanāshaktinī draṣhṭie nitya chhe. te
jīv jagatamān shreṣhṭha ane sār padārtha chhe, tenā sukhaguṇano mahimā aparampār ane
adbhut chhe. 49.
_________________________________________________________________
1. lok ane alokamān tenā gnānanī pahoñch chhe.
इतो गतमनेकतां दधदितः सदाप्येकता–
मितः क्षणविभङ्गुरं ध्रुवमितः सदैवोदयात्।
इतः परमविस्तृतं धृतमितः प्रदेशैर्निजै–
रहो सहजमात्मनस्तदिदमद्भुतं वैभवम्।। १०।।

Page 360 of 444
PDF/HTML Page 387 of 471
single page version

background image
360 samayasār nāṭak
विभाव सकति परनतिसौं विकल दीसै,
सुद्ध चेतना विचारतैं सहज संतहै।।
करम संजोगसौं कहावै गति जोनि वासी,
निहचै सुरूप सदा मुक्त महंत है।।
ज्ञायक सुभाउ धरै लोकालोक परगासी,
सत्ता परवांन सत्ता परगासवंत है।
सो है जीव जानत जहान कौतुक महान,
जाकी किरति १कहां न अनादि अनंत है।। ५०।।
shabdārthaḥ– vikal = duḥkhī. sahaj sant = svābhāvik shānt. vāsī =
rahenār. jahān = lok. kīrati (kīrti) = yash. kahān na = kyān nathī.
arthaḥ– ātmā vibhāv-pariṇatithī duḥkhī dekhāy chhe, paṇ tenī shuddha
chaitanyashaktino vichār karo to te sāhajik shāntimay ja chhe. te karmanā sanyogathī
gati yonino pravāsī kahevāy chhe, paṇ tenun nishchay svarūp juo to karmabandhanathī
mukta parameshvar ja chhe. tenī gnāyak shakti upar draṣhṭi mūko to te lokālokano
gnātādraṣhṭā chhe, jo tenā astitva upar dhyān āpo to nij kṣhetrāvagāh-pramāṇ
gnānano piṇḍ chhe. āvo jīv jagatano gnātā chhe. tenī līlā vishāḷ chhe, tenī kīrti
kayān nathī? anādikāḷathī chālī āve chhe ane anantakāḷ sudhī chālashe. pa0.
_________________________________________________________________
1. ‘kahān’ evo paṇ pāṭh chhe. kahān = kahāṇī-vārtā.
कषायकलिरेकतः स्खलति शान्तिरस्त्येकतो
भवोपहतिरेकतः स्पृशति मुक्तिरप्येकतः।
जगत्त्रितयमेकतः स्फुरति चिच्चकास्त्येकतः
स्वभावमहिमात्मनो विजयतेऽद्भुतादद्भुतः।। ११।।

Page 361 of 444
PDF/HTML Page 388 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 361
sādhyasvarūp kevaḷagnānanun varṇan (savaiyā ekatrīsā)
पंच परकार ग्यानावरनकौ नास करि,
प्रगटी प्रसिद्ध जग मांहि जगमगी है।
ज्ञायक प्रभामैं नाना ज्ञेयकी अवस्था धरि,
अनेक भई पै एकताके रस पगी है।।
याही भांति रहेगी अनंत काल परजंत,
अनंत सकति फोरि अनंतसौं लगी है।
नरदेह देवलमैं केवल सरूप सुद्ध,
ऐसी ग्यानज्योतिकी सिखा समाधि जगी है।। ५१।।
shabdārthaḥ– phori = sphurit karīne. deval = mandir. sikhā (shikhā) =
jvāḷā. samādhi = anubhav.
arthaḥ– jagatamān je gnāyak jyoti pāñch prakāranā gnānāvaraṇīy karmono nāsh
karīne chamakatī pragaṭ thaī chhe ane anek prakāre gneyākāre pariṇaman karavā chhatān paṇ
je ekarūp thaī rahī chhe te gnāyakashakti āvī ja rīte anantakāḷ sudhī raheshe ane
anant vīryanī sphuraṇā karīne akṣhayapad prāpta karashe. te shuddha kevaḷagnānarūp prabhā
manuṣhya-deharūp mandiramān param shāntimay pragaṭ thaī chhe. pa1.
amr̥utachandra kaḷānā traṇ artha (savaiyā ekatrīsā)
अच्छर अरथमैं मगन रहै सदा काल,
महासुख देवा जैसी सेवा कामगविकी।
_________________________________________________________________
जयति सहजतेजःपुञ्जमज्जत्त्रिलोकी–
स्खलदखिलविकल्पोऽप्येक एकस्वरूपः।
स्वरसविसरपूर्णाच्छिन्नतत्त्वोपलम्भः
प्रसभनियमितार्च्चिश्चिच्चमत्कार एषः।। १२।।
अविचलितचिदात्मन्यात्मनात्मानमात्म–
न्यनवरतनिमग्नं धारयद् ध्वस्तमोहः।
उदितममृतचन्द्रज्योतिरेतत्समन्ता–
ज्ज्वलतु विमलपूर्णंनिःसपत्नस्वभावम्।। १३।।

Page 362 of 444
PDF/HTML Page 389 of 471
single page version

background image
362 samayasār nāṭak
अमल अबाधित अलख गुन गावना है,
पावनापरम सुद्ध भावना है भविकी।।
मिथ्यात तिमिर अपहारा वर्धमान धारा,
जैसी उभै जामलौं किरण दीपैं रविकी।
ऐसी है अमृतचन्द्र कला त्रिधारूप धरै,
अनुभौ दसा गरंथ टीका बुद्धि कविकी।। ५२।।
shabdārthaḥ– kāmagavi = kāmadhenu. alakh = ātmā. pāvanā = pavitra.
apahārā = nāsh karanārī. vardhamān = unnatirūp. ubhai jām = be pahor. tridhārūp
= traṇ prakāranī.
arthaḥ– amr̥utachandrasvāmīnī chandrakaḷā anubhavanī, ṭīkānī ane kavitānī-em
traṇ rūpe chhe te sadākāḷ akṣhar artha arthāt mokṣhapadārthathī bharapūr chhe, sevā karavāthī
kāmadhenu samān mahāsukhadāyak chhe, emān nirmaḷ ane shuddha paramātmānā guṇasamūhanun
varṇan chhe, param pavitra chhe, nirmaḷ chhe ane bhavyajīvone chintavan karavā yogya chhe,
mithyātvano andhakār naṣhṭa karanār chhe, baporanā sūrya samān unnatishīl chhe. pa2.
(doharā)
नाम साध्य साधक कह्यौ, द्वार द्वादसम ठीक।
समयसार नाटक सकल, पूरन भयौ सटीक।। ५३।।
arthaḥ– sādhya-sādhak nāmanā bāramā adhikāranun varṇan karyun ane shrī
amr̥utachandrāchārya kr̥ut samayasārajī samāpta thayun. pa3.
granthanā antamān granthakāranī ālochanā (doharā)
अब कवि निज पूरब दसा, कहैं आपसौं आप।
सहज हरख मनमैं धरै, करै न पश्चाताप।। ५४।।
arthaḥ– svarūpanun gnān thavāthī prasannatā pragaṭ thaī chhe ane santāpano
abhāv thayo chhe tethī have kāvyakartā pote ja potānī pūrvadashānī ālochanā kare chhe.
pa4.

Page 363 of 444
PDF/HTML Page 390 of 471
single page version

background image
sādhya-sādhak dvār 363
(savaiyā ekatrīsā)
जो मैं आपा छांड़ि दीनौ पररूप गहि लीनौ,
कीनौ न बसेरौ तहां जहां मेरौ थल है।
भोगनिकौ भोगी ह्वै करमकौ करता भयौ,
हिरदै हमारे राग द्वेष मोह मलहै।।
ऐसी विपरीत चाल भई जो अतीत काल,
सो तो मेरे क्रियाकी ममताहीकौ फल है।
ग्यान द्रष्टि भासी भयौ क्रियासौं उदासी वह,
मिथ्या मोह निद्रामैं सुपनकोसौ छलहै।। ५५।।
shabdārthaḥ– baserau = nivās. thal = sthān. atīt kāl = pūrva samay.
arthaḥ– men pūrve mārā svarūpanun grahaṇ karyun nahotun, parapadārthone potānā mānyā
ane param samādhimān līn na thayo, bhogono bhoktā thaīne karmono kartā thayo ane
hr̥uday rāg-dveṣh-mohanā maḷathī malin rahyun. āvī vibhāv pariṇatimān ame
mamatvabhāv rākhyo arthāt vibhāvapariṇatine ātmapariṇati samajyā, tenā phaḷathī
amārī ā dashā thaī. have gnānano uday thavāthī kriyāthī virakta thayo chhun, āgaḷ
kahelun je kāī thayun te mithyātvanī mohanidrāmān svapna jevun chhaḷ thayun chhe, have nidrā
ūḍī gaī. pap.
(doharā)
अमृतचंद्र मुनिराजकृत, पूरन भयौ गिरंथ।
समयसार नाटक प्रगट, पंचम गतिको पंथ।। ५६।।
_________________________________________________________________
यस्माद्द्वैतमभूत्पुरा स्वपरयोर्भूतं यतोऽत्रान्तरं
रागद्वेषपरिग्रहे सति यतो जातं क्रियाकारकैः।
भुञ्जाना च यतोऽनुभूतिरखिलं खिन्नं क्रियायाः फलं
तद्विज्ञानघनौघमग्नमधुना किञ्चिन्न किञ्चित्किल।। १४।।
स्वशक्तिसंसूचितवस्तुतत्त्वैर्व्याख्या कृतेयं समयस्य शब्दैः।
स्वरूपगुप्तस्य न किञ्चिदस्ति कर्तव्यमेवामृतचन्द्रसूरेः।। १५।।
इती समयसारकलशाः समाप्ताः।।

Page 364 of 444
PDF/HTML Page 391 of 471
single page version

background image
364 samayasār nāṭak
arthaḥ– sākṣhāt mokṣhano mārga batāvanār shrī amr̥utachandra munirājakr̥ut nāṭak
‘samayasār granth’ sampūrṇa thayo. pa6.
bāramā adhikārano sār
-je sādhe te sādhak, jene sādhavāmān āve te sādhya chhe. mokṣhamārgamān “main
sādhya sādhak main abādhak”nī nītithī ātmā ja sādhya chhe ane ātmā ja sādhak
chhe, bhed eṭalo ja chhe ke ūñchī avasthā sādhya ane nīchalī avasthā sādhak chhe,
tethī kevaḷagnānī arhant siddha paryāy sādhya ane samyagdraṣhṭi shrāvak sādhu (vagere)
avasthāo sādhak chhe.
anantānubandhīnī chokaḍī ane darshanamohanīyatrayano anuday thavāthī samyagdarshan
thāy chhe ane samyagdarshan pragaṭ thatān ja jīv upadeshano vāstavik pātra thāy chhe,
tethī mukhya upadesh tan, dhan, jan ādi taraphathī rāg dūr karavāno ane vyasan
tathā viṣhay-vāsanāothī virakta thavāno chhe. jyāre laukik sampatti ane viṣhay-
vāsanāothī chitta virakta thaī jāy chhe tyāre indra, ahamindranī sampadā paṇ viras
ane nissār jaṇāvā lāge chhe tethī gnānīo svargādinī abhilāṣhā karatā nathī
kāraṇ ke jyānsudhī (upar) chaḍīne ‘dev ik indrī bhayā’nī ukti anusār pharī
nīche paḍe chhe tene unnati ja kahetā nathī ane je sukhamān duḥkhano samāvesh chhe te
sukh nathī duḥkh ja chhe, tethī vivekī jīv svarga ane narak bannene ek sarakhā gaṇe
ja chhe.
ā sarvathā anitya sansāramān koī paṇ vastu evī nathī jenā pratye
anurāg karavāmān āve; kāraṇ ke bhogomān rog, sanyogamān viyog, vidyāmān vivād,
shuchimān glāni, jayamān hār prāpta thāy chhe. bhāvae chhe ke sansāranī jeṭalī sukh
sāmagrī chhe te duḥkhamay ja chhe, tethī sukhanī sahelī ekalī udāsīnatā jāṇīne tenī
ja upāsanā karavī joīe.

Page 365 of 444
PDF/HTML Page 392 of 471
single page version

background image

sva. kavivar pt.. banārasīdāsajī virachit
chaud guṇasthānādhikār
(13)
maṅgaḷācharaṇ (doharā)
जिन–प्रतिमा जिन–सारखी, नमै बनारसि ताहि।
जाकी भक्ति प्रभावसौं, कीनौ ग्रन्थ निवाहि।। १।।
shabdārthaḥ– sārakhī = jevī. nivāhi = nirvāh.
arthaḥ– jenī bhaktinā prasādathī ā granth nirvighna samāpta thayo evī
jinarāj-samān jin-pratimāne pt.. banārasīdāsajī namaskār kare chhe. 1.
jin–pratibimbanun māhātmya (savaiyā ekatrīsā)
जाके मुख दरससौं भगतके नैननिकौं,
थिरताकी बानी बढ़ै चंचलताविनसी।
मुद्रा देखि केवलीकी मुद्रा याद आवै जहां,
जाके आगै इंद्रकी विभूति दीसै तिनसी।।
जाकौ जस जपत प्रकास जगै हिरदेमैं,
सोइ सुद्धमति होइ १हुती जु मलिनसी।
कहत बनारसी सुमहिमा प्रगट जाकी,
सोहै जिनकी छबि सुविद्यमान जिनसी।। २।।
shabdārthaḥ– bāni = ādat. vinasī = naṣhṭa thaī. vibhūti = sampatti.
tinasī (tr̥uṇasī) = taṇakhalā samān. malinasī (malīnasī) = melā jevī.
jinasī = jinadev jevī.
arthaḥ– jemanā mukhanun darshan karavāthī bhaktajanonā netronī chañchaḷatā naṣhṭa
_________________________________________________________________
1. ‘kumati malinasī’ evo paṇ pāṭh chhe.

Page 366 of 444
PDF/HTML Page 393 of 471
single page version

background image
366 samayasār nāṭak
thāy chhe ane sthir thavānī ādat vadhe chhe arthāt ekadam ṭakaṭakī lagāvīne jovā
lāge chhe; je mudrā jovāthī kevaḷī bhagavānanun smaraṇ thaī jāy chhe, jenī sāme
surendranī sampatti paṇ taṇakhalā samān tuchchha bhāsavā lāge chhe, jenā guṇonun gān
karavāthī hr̥udayamān gnānano prakāsh thāy chhe ane je buddhi malin hatī te pavitra thaī
jāy chhe. pt.. banārasīdāsajī kahe chhe ke jinarājanā pratibimbano pratyakṣha mahimā chhe,
jinendranī mūrti sākṣhāt jinendra samān sushobhit thāy chhe. 2.
jin–mūrtipūjakonī prashansā (savaiyā ekatrīsā)
जाके उर अंतर सुद्रिष्टिकी लहर लसी,
विनसी मिथ्यात मोहनिद्राकी ममारखी।
सैली जिनशासनकी फैली जाकै घट भयौ,
गरबकौत्यागी षट–दरवकौपारखी।।
आगमकै अच्छर परे हैं जाके श्रवनमैं,
हिरदै–भंडारमैं समानीवानी आरखी।
कहत बनारसी अलप भवथिति जाकी,
सोई जिन प्रतिमा प्रवांनै जिन सारखी।। ३।।
shabdārthaḥ– sudriṣhṭi = samyagdarshan. mamārakhī = mūrchhā-achetanapaṇun. sailī
(shailī) = paddhati. garav (garva) = abhimān. pārakhī = parīkṣhak. shravan = kān.
samānī = pravesh karī gaī. ārakhī (ārṣhit) r̥uṣhi praṇīt. alap (alpa) =
thoḍī.
arthaḥ– pt.. banārasīdāsajī kahe chhe ke jenā antaraṅgamān samyagdarshananī lahero
utpanna thaīne mithyātvamohanīyajanit nidrānī asāvadhānī naṣhṭa thaī gaī chhe,
jemanā hr̥udayamān jainamatanī paddhati pragaṭ thaī chhe, jemaṇe mithyābhimānano tyāg karyo
chhe, jemane chha dravyonā svarūpanī oḷakhāṇ thaī chhe, jemane arahant kathit āgamano
upadesh shravaṇagochar thayo chhe, jemanā hr̥udayarūp bhaṇḍāramān jainar̥uṣhionā vachano pravesh
karī gayā chhe, jemano sansār nikaṭ āvyo chhe, teo ja jin-pratimāne jinarāj
samān māne chhe. 3

Page 367 of 444
PDF/HTML Page 394 of 471
single page version

background image
chaturdash guṇasthānādhikār 367
pratignā (chopāī)
जिन–प्रतिमा जन दोष निकंदै।
सीस नमाइ बनारसि बंदै।।
फिरि मनमांहि विचारै ऐसा।
नाटक गरंथ परम पदजैसा।। ४।।
परम तत्त परचैइस मांही।
गुनथानककी रचना नांही।।
यामैं गुनथानक रस आवै।
तो गरंथ अति सोभा पावै।। ५।।
shabdārthaḥ– nikandai = naṣhṭa kare. gunathānak (guṇasthān) = moh ane yoganā
nimittathī samyagdarshan, samyaggnān ane samyakchāritrarūp ātmānā guṇonī
tāratamyarūp avasthā-visheṣhane guṇasthān kahe chhe. yāmain = āmān.
arthaḥ– jinarājanī pratimā bhaktonun mithyātva dūr kare chhe. te jinapratimāne
pt.. banārasīdāsajīe namaskār karīne manamān evo vichār karyo ke nāṭak samayasār
granth paramapadarūp chhe ane āmān ātmatattvanun vyākhyān to chhe, parantu guṇasthānonun
varṇan nathī. jo āmān guṇasthānonī charchā umerāy to granth bahu ja upayogī thaī
shake. 4. pa.
(doharā)
इह विचारि संछेपसौं, गुनथानक रस चोज।
वरनन करै बनारसी, कारन सिव–पथ खोज।। ६।।
नियत एक विवहारसौं, जीव चतुर्दस भेद।
रंग जोग बहु विधि भयौ, ज्यौं पट सहज सुफेद।। ७।।
shabdārthaḥ– sañchhepasaun = thoḍāmān. jog (yog) = sanyog. paṭ = vastra.

Page 368 of 444
PDF/HTML Page 395 of 471
single page version

background image
368 samayasār nāṭak
arthaḥ– ām vichārīne paṇḍit banārasīdāsajī mokṣhamārgane shodhavāmān
kāraṇabhūt guṇasthānonun saṅkṣhepamān varṇan kare chhe. 6. jīvapadārtha nishchayanayathī ekarūp
chhe ane vyavahāranayathī guṇasthānonā bhedathī chaud prakārano chhe. jevī rīte shvet vastra
raṅgonā sanyogathī anek raṅganun thaī jāy chhe, tevī ja rīte moh ane yoganā
sanyogathī sansārī jīvomān chaud avasthāo prāpta thāy chhe. 7.
chaud guṇasthānonān nām (savaiyā ekatrīsā)
प्रथम मिथ्यात दूजौ सासादान तीजौ मिश्र,
चतुर्थ अव्रत पंचमौ विरत रंच है।
छठ्ठौ परमत्त नाम सातमो अपरमत्त,
आठमो अपूरवकरन सुख संच है।।
नौमौ अनिवृत्तिभाव दशमो सूच्छम लोभ,
एकादशमो सु उपसांत मोह बंचहै।
द्वादशमो खीनमोह तेरहो सजोगी जिन,
चौदहो अजोगी जाकी थिति अंक पंच है।। ८।।
shabdārthaḥ– rañch = jarā paṇ. sukh sañch = ānandano saṅgrah, vañch (vañchakatā)
= ṭhagāī-dago. thiti = sthiti. aṅk pañch = pāñch akṣhar.
arthaḥ– pahelun mithyātva, bījun sāsādan, trījun mishra, chothun avratasamyagdraṣhṭi,
pāñchamun deshavrat, chhaṭhṭhun pramattamuni, sātamun apramattamuni, āṭhamun apūrvakaraṇ, navamun
anivr̥uttikaraṇ, dashamun sūkṣhmalobh, agiyāramun upashāntamoh, bāramun kṣhīṇamoh, teramun
sayogī jin ane chaudamun ayogī jin jenī sthiti a, i, u, r̥u, lr̥u-ā pāñch
akṣharonā uchchāraṇanā samay jeṭalī chhe. 8.
mithyātva guṇasthānanun varṇan (doharā)
बरनै सब गुनथानके, नाम चतुर्दस सार।
अब बरनौं मिथ्यातके, भेद पंच परकार।। ९।।

Page 369 of 444
PDF/HTML Page 396 of 471
single page version

background image
chaturdash guṇasthānādhikār 369
arthaḥ– guṇasthānonā chaud mukhya nām batāvyā, have pāñch prakāranā
mithyātvanun varṇan kare chhe. 9.
mithyātva guṇasthānamān pāñch prakāranā mithyātvano uday rahe chhe. (savaiyā ekatrīsā)
प्रथम एकांत नाम मिथ्यात अभिग्रहीत,
दूजौ विपरीत अभिनिवेसिक गोतहै।
तीजौ विनै मिथ्यात अनाभिग्रह नाम जाकौ,
चौथौ संसै जहां चित्त भौंरकौसौ पोत है।।
पांचमौ अग्यान अनाभोगिक गहलरूप,
जाकै उदै चेतन अचेतसौ होत है।
एई पांचौं मिथ्यात जीवकौं जगमैं भ्रमावैं,
इनकौ विनास समकितकौ उदोतहै।। १०।।
shabdārthaḥ– got = nām. bhaunr = vamaḷ. pot = vahāṇ. gahal =
achetanapaṇun. udot = pragaṭ thavun.
arthaḥ– pahelun abhigrahīt arthāt ekānt mithyātva chhe, bījun abhiniveshik
arthāt viparīt mithyātva chhe, trījun anābhigrah arthāt vinay mithyātva chhe, chothun
chittane vamaḷamān paḍelā vahāṇanī jem ḍāmāḍoḷ karanār sanshay mithyātva chhe, pāñchamun
anābhogik arthāt agnān mithyātva sarvathā asāvadhānīnī mūrti chhe. ā pāñchey
mithyātva jīvane sansāramān bhramaṇ karāve chhe ane eno nāsh thavāthī samyagdarshan
pragaṭ thāy chhe. 10.
ekānt mithyātvanun svarūp (doharā)
जो इकंत नय पच्छ गहि, छकै कहावै दच्छ।
सो इकंतवादी पुरुष, मृषावंत परतच्छ।। ११।।
shabdārthaḥ– mr̥uṣhāvant = jūṭho. paratachchha (pratyakṣha) = sākṣhāt.

Page 370 of 444
PDF/HTML Page 397 of 471
single page version

background image
370 samayasār nāṭak
arthaḥ– je koī ek nayanī haṭh pakaḍīne, temān ja līn thaīne potāne
tattvagnānī kahe chhe. te puruṣh ekāntavādī sākṣhāt mithyātvī chhe. 11.
viparīt mithyātvanun svarūp (doharā)
ग्रंथ उकत पथ उथपि जो, थापै कुमत स्वकीउ।
सुजस हेतु गुरुतागहै, सो विपरीती जीउ।। १२।।
shabdārthaḥ– ukta = kahelun. uthapi = khaṇḍan karīne. gurutā = baḍāī.
arthaḥ– je āgamakathit mārganun khaṇḍan karīne snān, sparshya, asparshya
ādimān dharma batāvīne potānun kapolakalpit pākhaṇḍ puṣhṭa kare chhe ane potānī
prasiddhi māṭe moṭo banīne phare chhe te jīv viparīt mithyātvī chhe. 12.
vinay mithyātvanun svarūp (doharā)
देव कुदेव सुगुरु कुगुरु, ठानै समान जु कोइ।
नमै भगतिसौं सबनिकौं, विनै मिथ्याती सोइ।। १३।।
arthaḥ– je sudev-kudev, suguru-kuguru, satshāstra-kushāstra, badhāne ek sarakhā
gaṇe chhe ane vivek vinā badhānī bhakti, vandan kare chhe te jīv vinay mithyātvī
chhe. 13.
sanshay mithyātvanun svarūp (doharā)
जो नाना विकलप गहै, रहै हियै हैरान।
थिर ह्वै तत्त्व न सद्दहै, सो जिय संसयवान।। १४।।
arthaḥ– je jīv anek prakāranun avalamban karīne chañchaḷ chittavāḷo rahe chhe
ane sthirachitta thaīne padārthanun yathārtha shraddhān karato nathī te sanshay mithyātvī chhe.
14.
agnān mithyātvanun svarūp (doharā)
जाकौ तन दुख दहलसौं, सुरत होत नहि रंच।
गहल रूप वरतै सदा, सो अग्यान तिरजंच।। १५।।

Page 371 of 444
PDF/HTML Page 398 of 471
single page version

background image
chaturdash guṇasthānādhikār 371
shabdārthaḥ– surat = bhān, rañch = jarāpaṇ. gahal = achetanapaṇun.
arthaḥ– jene shārīrik kaṣhṭanā udvegathī jarāpaṇ bhān (rahyun) nathī ane sadaiv
tattvagnānathī ajāṇ rahe chhe, te jīv agnānī chhe, pashu samān chhe. 1p.
mithyātvanā be bhed (doharā)
पंच भेद मिथ्यातके, कहैजिनागम जोइ।
सादि अनादि सरूप अब, कहूं अवस्था दोइ।। १६।।
arthaḥ– jainashāstromān je pāñch prakāranā mithyātvanun varṇan karyun chhe tenā sādi
ane anādi bannenun svarūp kahun chhun. 16.
sādi mithyātvanun svarūp (doharā)
जो मिथ्या दल उपसमै, ग्रंथि भेदि बुध होइ।
फिर आवै मिथ्यातमैं, सादि मिथ्याती सोइ।। १७।।
arthaḥ– je jīv darshanamohanīyanā daḷane arthāt mithyātva, samyak-mithyātva
ane samyak-prakr̥itine upasham karīne mithyātva guṇasthānathī chaḍhīne samyaktvano svād
le chhe ane pachhī mithyātvamān paḍe chhe te sādi mithyātvī chhe. 17.
anādi mithyātvanun svarūp (doharā)
जिनि ग्रंथी भेदी नहीं, ममता मगन सदीव।
सो अनादि मिथ्यामती, विकल बहिर्मुख जीव।। १८।।
shabdārthaḥ– vikal = mūrkha. bahirmukh = paryāyabuddhi.
arthaḥ– jeṇe mithyātvano kadī anuday nathī karyo, je sadā sharīrādimān
ahambuddhi rākhato āvyo chhe te mūrkha ātmagnānathī shūnya anādi-mithyātvī chhe. 18.
sāsādan guṇasthānanun varṇan karavānī pratignā (doharā)
कह्यौ प्रथम गुनथान यह, मिथ्यामत अभिधान।
करूं १अलपवरनन अबै, सासादन गुनथान।। १९।।
_________________________________________________________________
1. ‘alaparūp ab baranavau’ evo paṇ pāṭh chhe.

Page 372 of 444
PDF/HTML Page 399 of 471
single page version

background image
372 samayasār nāṭak
arthaḥ– ā pahelā mithyātva guṇasthānanun svarūp kahyun, have saṅkṣhepamān sāsādan
guṇasthānanun kathan karun chhun. 19.
sāsādan guṇasthānanun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
जैसैं कोऊ छुधित पुरुष खाइ खीर खांड,
वौन करै पीछेकौलगार स्वाद पावै है।
तैसैं चढ़ि चौथै पांचए कै छठ्ठे गुनथान,
काहू उपसमीकौ कषाय उदै आवै है।।
ताही समै तहांसौं गिरै प्रधान दसा त्यागी,
मिथ्यात अवस्थाकौ अधोमुख ह्वै धावै है।
बीचि एक समै वा छ आवली प्रवांन रहै,
सोई सासादानगुणथानक कहावै है।। २०।।
shabdārthaḥ– khāṇḍ = sākar. vaun = vaman. pradhān = ūñchī. adhomukh =
nīche. āvalī = asaṅkhya samayanī ek āvalī thāy chhe.
arthaḥ– jevī rīte koī bhūkhyo māṇas sākaramishrit khīr khāy ane vaman
thayā pachhī teno kiñchitmātra svād leto rahe, tevī ja rīte chothā, pāñchamā, chhaṭhṭhā
guṇasthān sudhī chaḍhelā koī upashamasamyaktvīne kaṣhāyano uday thāy chhe to tej
samaye tyānthī mithyātvamān paḍe chhe, te paḍatī dashāmān ek samay ane adhikamān
adhik chha āvalī sudhī je samyaktvano kiñchit svād maḷe chhe te sāsādan
guṇasthān chhe.
visheṣhaḥ– ahīn anantānubandhīnī chokaḍīmānthī koī ekano uday rahe chhe. 20.
trījun guṇasthānak kahevānī pratignā (doharā)
सासादन गुणथान यह,भयौ समापत बीय।
मिश्रनाम गुणथान अब, वरनन करूं तृतीय।। २१।।

Page 373 of 444
PDF/HTML Page 400 of 471
single page version

background image
chaturdash guṇasthānādhikār 373
shabdārthaḥ– bīy (bījo) = bījā.
arthaḥ– ā bījā sāsādan guṇasthānanun svarūp samāpta thayun. have trījā mishra
guṇasthānanun varṇan kare chhe. 21.
trījā guṇasthānanun svarūp (savaiyā ekatrīsā)
उपसमी समकिती कै तो सादि मिथ्यामती,
दुहुंनिकौं मिश्रितमिथ्यात आइ गहै है।
अनंतानुबंधी चौकरीकौ उदै नाहि जामैं,
मिथ्यात समै प्रकृतिमिथ्यात न रहै है।।
जहां सद्दहन सत्यासत्यरूप समकाल,
ग्यानभाव मिथ्याभाव मिश्र धारा वहै है।
याकी थिति अंतर मुहूरत उभयरूप,
ऐसौ मिश्र गुनथान अचारजकहै है।। २२।।
arthaḥ– āchārya kahe chhe ke upasham-samyagdraṣhṭi athavā sādi mithyādraṣhṭi jīvane
jo mishra-mithyātva nāmanī karmaprakr̥itino uday āvī paḍe ane anantānubandhīnī
chokaḍī tathā mithyātva-mohanīy ane samyaktva-mohanīy ā chha prakr̥itiono uday
na hoy, tyān ekasāthe satyāsatya shraddhānarūp gnān ane mithyātvamishra bhāv rahe chhe
te mishra guṇasthānak chhe, eno kāḷ antarmuhūrta chhe.
bhāvārthaḥ– ahīn goḷ-mishrit dahīn samān satyāsatya-mishrit bhāv rahe chhe.
22.
chothā guṇasthānakanun varṇan karavānī pratignā (doharā)
मिश्र दसा पूरन भई, कही यथामति भाखि।
अब चतुर्थ गुनथान विधि, कहौं जिनागम साखि।।
२३।।
arthaḥ– potānā kṣhayopasham anusār mishra guṇasthānanun kathan samāpta thayun,
have jināgamanī sākṣhīpūrvak chothā guṇasthānanun varṇan karun chhun. 23.