૩૦૮ સમયસાર નાટક
आनंदमैं हास्य रुंड मुंडमैं विराजै रुद्र,
बीभत्स तहां जहां गिलानी मन आनिये।।
चिंतामैं भयानक अथाहतामैं अदभुत,
मायाकी अरुचितामैं सांत रस मानिये।
एई नव रस भवरूप एई भावरूप,
इनिकौविलेछिन सुद्रिष्टि जागैं जानिये।। १३४।।
શબ્દાર્થઃ– રુંડ-મુંડ = રણ-સંગ્રામ. વિલેછિન = પૃથક્કરણ.
અર્થઃ– શોભામાં શૃંગાર, પુરુષાર્થમાં વીર, કોમળ હૃદયમાં કરુણા, આનંદમાં
હાસ્ય, રણ-સંગ્રામમાં રૌદ્ર, ગ્લાનિમાં બીભત્સ, શોક મરણાદિની ચિંતામાં ભયાનક,
આશ્ચર્યમાં અદ્ભુત અને વૈરાગ્યમાં શાંતરસનો નિવાસ છે. આ નવ રસ લૌકિક છે
અને પારમાર્થિક છે, એનું પૃથક્કરણ જ્ઞાનદ્રષ્ટિનો ઉદય થતાં થાય છે. ૧૩૪.
નવ રસોના પારમાર્થિક સ્થાન (છપ્પા)
गुन विचार सिंगार, वीर उद्यम उदार रुख।
करुनासमरस रीति, हास हिरदै उछाह सुख।।
अष्ट करम दलमलन, रुद्रवरतै तिहि थानक।
तन विलेछ बीभच्छ, दुंद मुखदसा भयानक।।
अदभुत अनंत बल चिंतवन, सांत सहज वैराग धुव।
नव रस विलास परगास तब,
जब सुबोध घट प्रगट हुव।। १३५।।
શબ્દાર્થઃ– ઉછાહ = ઉત્સાહ. દલમલન = નષ્ટ કરવું. વિલેછ = અશુચિ.
અર્થઃ– આત્માને જ્ઞાનગુણથી વિભૂષિત કરવાનો વિચાર તે શ્રૃંગાર રસ છે,
કર્મ-નિર્જરાનો ઉદ્યમ તે વીરરસ છે, પોતાના જ જેવા સર્વ જીવોને સમજવા તે
કરુણા રસ છે, મનમાં આત્મ-અનુભવનો ઉત્સાહ તે હાસ્યરસ છે, આઠ કર્મોનો