૩૧૪ સમયસાર નાટક
વિશેષઃ– કોઈ જીવ પદાર્થને અસ્તિસ્વરૂપ અને કોઈ જીવ પદાર્થને
નાસ્તિસ્વરૂપ કહે છે. અદ્વૈતવાદી જીવને એક બ્રહ્મરૂપ કહે છે, નૈયાયિક જીવને
અનેકરૂપ કહે છે, બૌદ્ધમતવાળા જીવને અનિત્ય કહે છે, સાંખ્યમતવાળા શાશ્વત
અર્થાત્ નિત્ય કહે છે. અને આ સર્વ પરસ્પર વિરુદ્ધ છે, કોઈ કોઈને મળતા નથી,
પણ સ્યાદ્વાદી સર્વ નયોને અવિરુદ્ધ સાધે છે.
સ્યાદ્વાદ સંસાર–સાગરથી તારનાર છે (દોહરા)
स्यादवाद अधिकार अब, कहौं जैनकौमूल।
जाके जानत जगत जन, लहैं जगत–जल–कूल।। ८।।
શબ્દાર્થઃ– મૂલ = મુખ્ય. જગત-જન = સંસારના મનુષ્ય. કૂલ = કિનારો.
અર્થઃ– જૈનમતનો મૂળ સિદ્ધાંત ‘સ્યાદ્વાદ અધિકાર’ કહું છું, જેનું જ્ઞાન
થવાથી જગતના મનુષ્ય સંસાર-સાગરથી પાર થાય છે. ૮.
નય સમૂહ વિષે શિષ્યની શંકા અને ગુરુનું સમાધાન (સવૈયા એકત્રીસા)
शिष्य कहै स्वामी जीव स्वाधीन कि पराधीन,
जीव एक है किधौं अनेक मानि लीजिए।
जीव है सदीव किधौं नांही है जगत मांहि,
जीव अविनश्वर कि नश्वर कहीजिए।।
सतगुरु कहै जीव है सदीव निजाधीन,
एक अविनश्वर दरव–द्रिष्टि दीजिए।
जीव पराधीन छिनभंगुर अनेक रूप,
नांही जहां तहां परजै प्रवांनकीजिए।। ९।।
_________________________________________________________________
अत्र स्याद्वादशुद्धयर्थं वस्तुतत्त्वव्यवस्थितिः।
उपायोपेयभावश्च मनाग्भूयोऽपि चिंत्यते।। १।।
ब्राह्यार्थैः परिपीतमुज्झितनिजप्रव्यक्तिरिक्तीभवद्
विश्रान्तं पररूप एव परितो ज्ञानं पशोः सीदति।
यत्तत्तत्तदिह स्वरूपत इति स्याद्वादिनस्तत्पुन–
र्दूरोन्मग्नघनस्वभावभरतः पूर्णं समुन्मज्जति।। २।।