Niyamsar-Gujarati (English transliteration). Shuddhopayog Adhikar; Gatha: 159-167 ; Shlok: 272-282.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 21

 

Page 312 of 380
PDF/HTML Page 341 of 409
single page version

312
have samasta karmanA pralayanA hetubhUt shuddhopayogano adhikAr kahevAmAn Ave chhe.
jANe ane dekhe badhun prabhu kevaLI vyavahArathI;
jANe ane dekhe svane prabhu kevaLI nishchay thakI. 159.
anvayArtha — [व्यवहारनयेन] vyavahAranayathI [केवली भगवान्] kevaLI bhagavAn
[सर्वं] badhun [जानाति पश्यति] jANe chhe ane dekhe chhe; [नियमेन] nishchayathI [केवलज्ञानी]
kevaLagnAnI [आत्मानम्] AtmAne (potAne) [जानाति पश्यति] jANe chhe ane dekhe chhe.
TIkA — ahIn, gnAnIne sva-par svarUpanun prakAshakapaNun kathanchit kahyun chhe.
‘पराश्रितो व्यवहारः (vyavahAr parAshrit chhe)’ evun (shAstranun) vachan hovAthI,
— 12 —
shuddhopayog adhikAr
अथ सकलकर्मप्रलयहेतुभूतशुद्धोपयोगाधिकार उच्यते ।
जाणदि पस्सदि सव्वं ववहारणएण केवली भगवं ।
केवलणाणी जाणदि पस्सदि णियमेण अप्पाणं ।।१५9।।
जानाति पश्यति सर्वं व्यवहारनयेन केवली भगवान् ।
केवलज्ञानी जानाति पश्यति नियमेन आत्मानम् ।।१५9।।
अत्र ज्ञानिनः स्वपरस्वरूपप्रकाशकत्वं कथंचिदुक्त म् ।
आत्मगुणघातकघातिकर्मप्रध्वंसनेनासादितसकलविमलकेवलज्ञानकेवलदर्शनाभ्यां व्यवहार-

Page 313 of 380
PDF/HTML Page 342 of 409
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
shuddhopayog adhikAr
[ 313
नयेन जगत्त्रयकालत्रयवर्तिसचराचरद्रव्यगुणपर्यायान् एकस्मिन् समये जानाति पश्यति
च स भगवान् परमेश्वरः परमभट्टारकः, पराश्रितो व्यवहारः इति वचनात् ।
शुद्धनिश्चयतः परमेश्वरस्य महादेवाधिदेवस्य सर्वज्ञवीतरागस्य परद्रव्यग्राहकत्वदर्शकत्व-
ज्ञायकत्वादिविविधविकल्पवाहिनीसमुद्भूतमूलध्यानाषादः“ (?) स भगवान् त्रिकाल-
निरुपाधिनिरवधिनित्यशुद्धसहजज्ञानसहजदर्शनाभ्यां निजकारणपरमात्मानं स्वयं कार्य-
परमात्मापि जानाति पश्यति च । किं कृत्वा ? ज्ञानस्य धर्मोऽयं तावत् स्वपरप्रकाशकत्वं
प्रदीपवत् । घटादिप्रमितेः प्रकाशो दीपस्तावद्भिन्नोऽपि स्वयं प्रकाशस्वरूपत्वात् स्वं परं
च प्रकाशयति; आत्मापि व्यवहारेण जगत्त्रयं कालत्रयं च परं ज्योतिःस्वरूपत्वात्
स्वयंप्रकाशात्मकमात्मानं च प्रकाशयति ।
उक्तं च षण्णवतिपाषंडिविजयोपार्जितविशालकीर्तिभिर्महासेनपण्डितदेवैः —
vyavahAranayathI te bhagavAn parameshvar paramabhaTTArak AtmaguNono ghAt karanArAn
ghAtikarmonA nAsh vaDe prApta sakaL-vimaL kevaLagnAn ane kevaLadarshan vaDe trilokavartI
tathA trikALavartI sacharAchar dravyaguNaparyAyone ek samaye jANe chhe ane dekhe chhe.
shuddhanishchayathI parameshvar mahAdevAdhidev sarvagnavItarAgane, paradravyanAn grAhakatva, darshakatva,
gnAyakatva vagerenA vividh vikalponI senAnI utpatti mULadhyAnamAn abhAvarUp
hovAthI (?), te bhagavAn trikAL-nirupAdhi, niravadhi (amaryAdit), nityashuddha evAn
sahajagnAn ane sahajadarshan vaDe nij kAraNaparamAtmAne, pote kAryaparamAtmA hovA chhatAn
paN, jANe chhe ane dekhe chhe. kaI rIte? A gnAnano dharma to, dIvAnI mAphak, svapar-
prakAshakapaNun chhe. ghaTAdinI pramitithI prakAsh – dIvo (kathanchit) bhinna hovA chhatAn svayam
prakAshasvarUp hovAthI sva ane parane prakAshe chhe; AtmA paN jyotisvarUp hovAthI
vyavahArathI trilok ane trikALarUp parane tathA svayam prakAshasvarUp AtmAne (potAne)
prakAshe chhe.
96 pAkhanDIo par vijay meLavavAthI jemaNe vishAL kIrti prApta karI chhe evA
mahAsenapanDitadeve paN (shlok dvArA) kahyun chhe ke —
*ahIn sanskRit TIkAmAn ashuddhi lAge chhe tethI sanskRit TIkAmAn tathA tenA anuvAdamAn shankAne sUchavavA
prashnArthanun chihna karyun chhe.

Page 314 of 380
PDF/HTML Page 343 of 409
single page version

31
4 ]
niyamasAr
[ bhagavAnashrIkundakund-
(अनुष्टुभ्)
‘‘यथावद्वस्तुनिर्णीतिः सम्यग्ज्ञानं प्रदीपवत् ।
तत्स्वार्थव्यवसायात्म कथंचित् प्रमितेः पृथक् ।।’’
अथ निश्चयपक्षेऽपि स्वपरप्रकाशकत्वमस्त्येवेति सततनिरुपरागनिरंजनस्वभाव-
निरतत्वात्, स्वाश्रितो निश्चयः इति वचनात् । सहजज्ञानं तावत् आत्मनः सकाशात्
संज्ञालक्षणप्रयोजनेन भिन्नाभिधानलक्षणलक्षितमपि भिन्नं भवति न वस्तुवृत्त्या चेति,
अतःकारणात् एतदात्मगतदर्शनसुखचारित्रादिकं जानाति स्वात्मानं कारणपरमात्मस्वरूपमपि
जानातीति ।
तथा चोक्तं श्रीमदमृतचंद्रसूरिभिः —
‘‘[shlokArtha — ] vastuno yathArtha nirNay te samyaggnAn chhe. te samyaggnAn, dIvAnI
mAphak, svanA ane (par) padArthonA nirNayAtmak chhe tathA pramitithI (gnaptithI) kathanchit
bhinna chhe.’’
have ‘स्वाश्रितो निश्चयः (nishchay svAshrit chhe)’ evun (shAstranun) vachan hovAthI,
(gnAnane) satat *niruparAg niranjan svabhAvamAn lInapaNAne lIdhe nishchayapakShe paN
svaparaprakAshakapaNun chhe ja. (te A pramANe) sahajagnAn AtmAthI sangnA, lakShaN ane
prayojananI apekShAe bhinna nAm ane bhinna lakShaNathI (tem ja bhinna prayojanathI)
oLakhAtun hovA chhatAn vastuvRuttie (akhanD vastunI apekShAe) bhinna nathI; A kAraNane
lIdhe A (sahajagnAn) Atmagat (AtmAmAn rahelAn) darshan, sukh, chAritra vagerene jANe chhe
ane svAtmAne — kAraNaparamAtmAnA svarUpane — paN jANe chhe.
(sahajagnAn svAtmAne to svAshrit nishchayanayathI jANe ja chhe ane e rIte svAtmAne
jANatAn tenA badhA guNo paN jaNAI ja jAy chhe. have sahajagnAne je A jANyun temAn bhed-
apekShAe joIe to sahajagnAnane mATe gnAn ja sva chhe ane te sivAyanun bIjun badhun —
darshan, sukh vagere — par chhe; tethI A apekShAe em siddha thayun ke nishchayapakShe paN gnAn
svane tem ja parane jANe chhe.)
evI rIte (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrie (shrI samayasAranI AtmakhyAti
nAmanI TIkAmAn 192mA shlok dvArA) kahyun chhe ke —
*niruparAg = uparAg rahit; nirvikAr.

Page 315 of 380
PDF/HTML Page 344 of 409
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
shuddhopayog adhikAr
[ 315
(मंदाक्रांता)
‘‘बन्धच्छेदात्कलयदतुलं मोक्षमक्षय्यमेत-
न्नित्योद्योतस्फु टितसहजावस्थमेकान्तशुद्धम् ।
एकाकारस्वरसभरतोत्यन्तगंभीरधीरं
पूर्णं ज्ञानं ज्वलितमचले स्वस्य लीनं महिम्नि ।।’’
तथा हि —
(स्रग्धरा)
आत्मा जानाति विश्वं ह्यनवरतमयं केवलज्ञानमूर्तिः
मुक्ति श्रीकामिनीकोमलमुखकमले कामपीडां तनोति ।
शोभां सौभाग्यचिह्नां व्यवहरणनयाद्देवदेवो जिनेशः
तेनोच्चैर्निश्चयेन प्रहतमलकलिः स्वस्वरूपं स वेत्ति ।।२७२।।
जुगवं वट्टइ णाणं केवलणाणिस्स दंसणं च तहा ।
दिणयरपयासतावं जह वट्टइ तह मुणेयव्वं ।।१६०।।
‘‘[shlokArtha — ] karmabandhanA chhedathI atul akShay (avinAshI) mokShane anubhavatun,
nitya udyotavALI (jeno prakAsh nitya chhe evI) sahaj avasthA jenI khIlI nIkaLI chhe
evun, ekAntashuddha ( – karmano mel nahi rahevAthI je atyant shuddha thayun chhe evun), ane ekAkAr
(ek gnAnamAtra AkAre pariNamelA) nijarasanI atishayatAthI je atyant gambhIr ane dhIr
chhe evun A pUrNa gnAn jhaLahaLI UThyun ( – sarvathA shuddha Atmadravya jAjvalyamAn pragaT thayun),
potAnA achaL mahimAmAn lIn thayun.’’
vaLI (A 159 mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shrI
padmaprabhamaladhAridev shlok kahe chhe) —
[shlokArtha — ] vyavahAranayathI A kevaLagnAnamUrti AtmA nirantar vishvane kharekhar
jANe chhe ane muktilakShmIrUpI kAminInA komaL mukhakamaL par kAmapIDAne ane
saubhAgyachihnavALI shobhAne phelAve chhe. nishchayathI to, jemaNe maL ane kleshane naShTa karel
chhe evA te devAdhidev jinesh nij svarUpane atyant jANe chhe. 272.
je rIt tAp-prakAsh varte yugapade Adityane,
te rIt darshan-gnAn yugapad hoy kevaLagnAnIne. 160.

Page 316 of 380
PDF/HTML Page 345 of 409
single page version

31
6 ]
niyamasAr
[ bhagavAnashrIkundakund-
युगपद् वर्तते ज्ञानं केवलज्ञानिनो दर्शनं च तथा ।
दिनकरप्रकाशतापौ यथा वर्तेते तथा ज्ञातव्यम् ।।१६०।।
इह हि केवलज्ञानकेवलदर्शनयोर्युगपद्वर्तनं द्रष्टान्तमुखेनोक्त म् ।
अत्र द्रष्टान्तपक्षे क्वचित्काले बलाहकप्रक्षोभाभावे विद्यमाने नभस्स्थलस्य
मध्यगतस्य सहस्रकिरणस्य प्रकाशतापौ यथा युगपद् वर्तेते, तथैव च भगवतः
परमेश्वरस्य तीर्थाधिनाथस्य जगत्त्रयकालत्रयवर्तिषु स्थावरजंगमद्रव्यगुणपर्यायात्मकेषु ज्ञेयेषु
सकलविमलकेवलज्ञानकेवलदर्शने च युगपद् वर्तेते । किं च संसारिणां दर्शनपूर्वमेव ज्ञानं
भवति इति ।
तथा चोक्तं प्रवचनसारे —
‘‘णाणं अत्थंतगयं लोयालोएसु वित्थडा दिट्ठी ।
णट्ठमणिट्ठं सव्वं इट्ठं पुण जं तु तं लद्धं ।।’’
anvayArtha — [केवलज्ञानिनः] kevaLagnAnIne [ज्ञानं] gnAn [तथा च] tem ja [दर्शनं]
darshan [युगपद्] yugapad [वर्तते] varte chhe. [दिनकरप्रकाशतापौ] sUryanA prakAsh ane tAp [यथा]
jevI rIte [वर्तेते] (yugapad) varte chhe [तथा ज्ञातव्यम्] tevI rIte jANavun.
TIkA — ahIn kharekhar kevaLagnAn ane kevaLadarshananun yugapad vartavApaNun draShTAnt
dvArA kahyun chhe.
ahIn draShTAntapakShe koI vakhate vAdaLAnnI khalel na hoy tyAre AkAshanA madhyamAn
rahelA sUryanA prakAsh ane tAp jevI rIte yugapad varte chhe, tevI ja rIte bhagavAn
parameshvar tIrthAdhinAthane trilokavartI ane trikALavartI, sthAvar-jangam dravyaguNaparyAyAtmak
gneyomAn sakaL-vimaL (sarvathA nirmaL) kevaLagnAn ane kevaLadarshan yugapad varte chhe. vaLI
(visheSh eTalun samajavun ke), sansArIone darshanapUrvak ja gnAn hoy chhe (arthAt pratham
darshan ane pachhI gnAn thAy chhe, yugapad thatAn nathI).
evI rIte (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAramAn (61mI gAthA
dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘
[gAthArtha — ] gnAn padArthonA pArane pAmelun chhe ane darshan lokAlokamAn vistRut

Page 317 of 380
PDF/HTML Page 346 of 409
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
shuddhopayog adhikAr
[ 317
अन्यच्च —
‘‘दंसणपुव्वं णाणं छदमत्थाणं ण दोण्णि उवओग्गा ।
जुगवं जह्मा केवलिणाहे जुगवं तु ते दोवि ।।’’
तथा हि —
(स्रग्धरा)
वर्तेते ज्ञानद्रष्टी भगवति सततं धर्मतीर्थाधिनाथे
सर्वज्ञेऽस्मिन् समंतात् युगपदसद्रशे विश्वलोकैकनाथे ।
एतावुष्णप्रकाशौ पुनरपि जगतां लोचनं जायतेऽस्मिन्
तेजोराशौ दिनेशे हतनिखिलतमस्तोमके ते तथैवम् ।।२७३।।
chhe; sarva aniShTa nAsh pAmyun chhe ane je iShTa chhe te sarva prApta thayun chhe.’’
vaLI bIjun paN (shrI nemichandrasiddhAntidevavirachit bRuhaddravyasangrahamAn 44 mI gAthA
dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[gAthArtha — ] chhadmasthone darshanapUrvak gnAn hoy chhe (arthAt pahelAn darshan ane
pachhI gnAn thAy chhe), kAraN ke temane banne upayogo yugapad hotA nathI; kevaLInAthane te
banne yugapad hoy chhe.’’
vaLI (A 160mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj chAr shlok kahe
chhe) —
[shlokArtha — ] je dharmatIrthanA adhinAth (nAyak) chhe, je asadrash chhe (arthAt
jenA samAn anya koI nathI) ane je sakaL lokanA ek nAth chhe evA A sarvagna
bhagavAnamAn nirantar sarvata gnAn ane darshan yugapad varte chhe. jeNe samasta timirasamUhano
nAsh karyo chhe evA A tejarAshirUp sUryamAn jevI rIte A uShNatA ane prakAsh (yugapad)
varte chhe ane vaLI jagatanA jIvone netra prApta thAy chhe (arthAt sUryanA nimitte jIvonAn
netra dekhavA lAge chhe), tevI ja rIte gnAn ane darshan (yugapad) hoy chhe (arthAt tevI
ja rIte sarvagna bhagavAnane gnAn ane darshan ekIsAthe hoy chhe ane vaLI sarvagna
bhagavAnanA nimitte jagatanA jIvone gnAn pragaT thAy chhe). 273.

Page 318 of 380
PDF/HTML Page 347 of 409
single page version

31
8 ]
niyamasAr
[ bhagavAnashrIkundakund-
(वसंततिलका)
सद्बोधपोतमधिरुह्य भवाम्बुराशि-
मुल्लंघ्य शाश्वतपुरी सहसा त्वयाप्ता ।
तामेव तेन जिननाथपथाधुनाहं
याम्यन्यदस्ति शरणं किमिहोत्तमानाम् ।।२७४।।
(मंदाक्रांता)
एको देवः स जयति जिनः केवलज्ञानभानुः
कामं कान्तिं वदनकमले संतनोत्येव कांचित् ।
मुक्ते स्तस्याः समरसमयानंगसौख्यप्रदायाः
को नालं शं दिशतुमनिशं प्रेमभूमेः प्रियायाः ।।२७५।।
(अनुष्टुभ्)
जिनेन्द्रो मुक्ति कामिन्याः मुखपद्मे जगाम सः ।
अलिलीलां पुनः काममनङ्गसुखमद्वयम् ।।२७६।।
[shlokArtha — ] (he jinanAth!) sadgnAnarUpI nAvamAn ArohaN karI bhavasAgarane
oLangI jaIne, tun jhaDapathI shAshvatapurIe pahonchyo. have hun jinanAthanA te mArge ( – je
mArge jinanAth gayA te ja mArge) te ja shAshvatapurImAn jAun chhun; (kAraN ke) A lokamAn
uttam puruShone (te mArga sivAy) bIjun shun sharaN chhe? 274.
[shlokArtha — ] kevaLagnAnabhAnu ( – kevaLagnAnarUpI prakAshanA dharanArA sUrya) evA
te ek jinadev ja jayavant chhe. te jinadev samarasamay anang ( – asharIrI, atIndriy)
saukhyanI denArI evI te muktinA mukhakamaL par kharekhar koI avarNanIy kAntine
phelAve chhe; (kAraN ke) koN (potAnI) snehAL priyAne nirantar sukhotpattinun kAraN thatun
nathI? 275.
[shlokArtha — ] te jinendradeve muktikAminInA mukhakamaL pratye bhramaralIlAne dhAraN
karI (arthAt teo temAn bhramaranI jem lIn thayA) ane kharekhar advitIy anang
(Atmik) sukhane prApta karyun. 276.

Page 319 of 380
PDF/HTML Page 348 of 409
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
shuddhopayog adhikAr
[ 319
णाणं परप्पयासं दिट्ठी अप्पप्पयासया चेव ।
अप्पा सपरपयासो होदि त्ति हि मण्णसे जदि हि ।।१६१।।
ज्ञानं परप्रकाशं द्रष्टिरात्मप्रकाशिका चैव ।
आत्मा स्वपरप्रकाशो भवतीति हि मन्यसे यदि खलु ।।१६१।।
आत्मनः स्वपरप्रकाशकत्वविरोधोपन्यासोऽयम् ।
इह हि तावदात्मनः स्वपरप्रकाशकत्वं कथमिति चेत् । ज्ञानदर्शनादि-
विशेषगुणसमृद्धो ह्यात्मा, तस्य ज्ञानं शुद्धात्मप्रकाशकासमर्थत्वात् परप्रकाशकमेव, यद्येवं
द्रष्टिर्निरंकुशा केवलमभ्यन्तरे ह्यात्मानं प्रकाशयति चेत् अनेन विधिना स्वपरप्रकाशको
ह्यात्मेति हंहो जडमते प्राथमिकशिष्य, दर्शनशुद्धेरभावात् एवं मन्यसे, न खलु
जडस्त्वत्तस्सकाशादपरः कश्चिज्जनः । अथ ह्यविरुद्धा स्याद्वादविद्यादेवता समभ्यर्चनीया
सद्भिरनवरतम् । तत्रैकान्ततो ज्ञानस्य परप्रकाशकत्वं न समस्ति; न केवलं स्यान्मते
darshan prakAshak Atmanun, paranun prakAshak gnAn chhe,
nijaparaprakAshak jIv, — e tuj mAnyatA ayathArtha chhe. 161.
anvayArtha — [ज्ञानं परप्रकाशं] gnAn paraprakAshak ja chhe [च] ane [द्रष्टिः
आत्मप्रकाशिका एव] darshan svaprakAshak ja chhe [आत्मा स्वपरप्रकाशः भवति] tathA AtmA
svaparaprakAshak chhe [इति हि यदि खलु मन्यसे] em jo kharekhar tun mAnato hoy to temAn
virodh Ave chhe.
TIkA — A, AtmAnA svaparaprakAshakapaNA sambandhI virodhakathan chhe.
pratham to, AtmAne svaparaprakAshakapaNun kaI rIte chhe? (te vichAravAmAn Ave chhe.)
‘AtmA gnAnadarshanAdi visheSh guNothI samRuddha chhe; tenun gnAn shuddha AtmAne prakAshavAmAn
asamartha hovAthI paraprakAshak ja chhe; e rIte nirankush darshan paN kevaL abhyantaramAn
AtmAne prakAshe chhe (arthAt svaprakAshak ja chhe). A vidhithI AtmA svaparaprakAshak
chhe.’ — Am he jaDamati prAthamik shiShya! jo tun darshanashuddhinA abhAvane lIdhe mAnato
hoy, to kharekhar tArAthI anya koI puruSh jaD (mUrkha) nathI.

Page 320 of 380
PDF/HTML Page 349 of 409
single page version

32
0 ]
niyamasAr
[ bhagavAnashrIkundakund-
दर्शनमपि शुद्धात्मानं पश्यति । दर्शनज्ञानप्रभृत्यनेकधर्माणामाधारो ह्यात्मा । व्यवहार-
पक्षेऽपि केवलं परप्रकाशकस्य ज्ञानस्य न चात्मसम्बन्धः सदा बहिरवस्थितत्वात्,
आत्मप्रतिपत्तेरभावात् न सर्वगतत्वम्; अतःकारणादिदं ज्ञानं न भवति, मृगतृष्णाजलवत्
प्रतिभासमात्रमेव । दर्शनपक्षेऽपि तथा न केवलमभ्यन्तरप्रतिपत्तिकारणं दर्शनं भवति । सदैव
सर्वं पश्यति हि चक्षुः स्वस्याभ्यन्तरस्थितां कनीनिकां न पश्यत्येव । अतः
स्वपरप्रकाशकत्वं ज्ञानदर्शनयोरविरुद्धमेव । ततः स्वपरप्रकाशको ह्यात्मा ज्ञानदर्शनलक्षण
इति ।
तथा चोक्तं श्रीमदमृतचन्द्रसूरिभिः —
mATe aviruddha evI syAdvAdavidyArUpI devI sajjano vaDe samyak prakAre nirantar
ArAdhavAyogya chhe. tyAn (syAdvAdamatamAn), ekAnte gnAnane paraprakAshakapaNun ja nathI;
syAdvAdamatamAn darshan paN kevaL shuddhAtmAne ja dekhatun nathI (arthAt mAtra svaprakAshak
ja nathI). AtmA darshan, gnAn vagere anek dharmono AdhAr chhe. (tyAn) vyavahArapakShe
paN gnAn kevaL paraprakAshak hoy to, sadA bAhyasthitapaNAne lIdhe, (gnAnane) AtmA
sAthe sambandh rahe nahi ane (tethI) *AtmapratipattinA abhAvane lIdhe sarvagatapaNun
(paN) bane nahi. A kAraNane lIdhe, A gnAn hoy ja nahi (arthAt gnAnanun
astitva ja na hoy), mRugatRuShNAnA jaLanI mAphak AbhAsamAtra ja hoy. evI rIte
darshanapakShe paN, darshan kevaL +abhyantarapratipattinun ja kAraN nathI, (sarvaprakAshananun kAraN
chhe); (kem ke) chakShu sadaiv sarvane dekhe chhe, potAnA abhyantaramAn rahelI kIkIne dekhatun
nathI (mATe chakShunI vAtathI em samajAy chhe ke darshan abhyantarane dekhe ane bAhyasthit
padArthone na dekhe evo koI niyam ghaTato nathI). AthI, gnAn ane darshanane (bannene)
svaparaprakAshakapaNun aviruddha ja chhe. mATe (e rIte) gnAnadarshanalakShaNavALo AtmA
svaparaprakAshak chhe.
evI rIte (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrie (shrI pravachanasAranI TIkAmAn
chothA shlok dvArA) kahyun chhe ke —
*Atmapratipatti = AtmAnun gnAn; svane jANavun te.
+abhyantarapratipatti = antaranganun prakAshan; svane prakAshavun te.

Page 321 of 380
PDF/HTML Page 350 of 409
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
shuddhopayog adhikAr
[ 321
(स्रग्धरा)
‘‘जानन्नप्येष विश्वं युगपदपि भवद्भाविभूतं समस्तं
मोहाभावाद्यदात्मा परिणमति परं नैव निर्लूनकर्मा ।
तेनास्ते मुक्त एव प्रसभविकसितज्ञप्तिविस्तारपीत-
ज्ञेयाकारां त्रिलोकीं पृथगपृथगथ द्योतयन् ज्ञानमूर्तिः ।।’’
तथा हि —
(मंदाक्रांता)
ज्ञानं तावत् सहजपरमात्मानमेकं विदित्वा
लोकालोकौ प्रकटयति वा तद्वतं ज्ञेयजालम् ।
द्रष्टिः साक्षात् स्वपरविषया क्षायिकी नित्यशुद्धा
ताभ्यां देवः स्वपरविषयं बोधति ज्ञेयराशिम् ।।२७७।।
णाणं परप्पयासं तइया णाणेण दंसणं भिण्णं ।
ण हवदि परदव्वगयं दंसणमिदि वण्णिदं तम्हा ।।१६२।।
‘‘[shlokArtha — ] jeNe karmone chhedI nAkhyAn chhe evo A AtmA bhUt, vartamAn ane
bhAvi samasta vishvane (arthAt traNe kALanA paryAyo sahit samasta padArthone) yugapad jANato
hovA chhatAn mohanA abhAvane lIdhe pararUpe pariNamato nathI, tethI have, jenA samasta
gneyAkArone atyant vikasit gnaptinA vistAr vaDe pote pI gayo chhe evA traNe lokanA
padArthone pRuthak ane apRuthak prakAshato te gnAnamUrti mukta ja rahe chhe.’’
vaLI (A 161mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe) —
[shlokArtha — ] gnAn ek sahajaparamAtmAne jANIne lokAlokane arthAt lokAlok-
sambandhI (samasta) gneyasamUhane pragaT kare chhe ( – jANe chhe). nitya-shuddha evun kShAyik darshan (paN)
sAkShAt svaparaviShayak chhe (arthAt te paN svaparane sAkShAt prakAshe chhe). te banne (gnAn
tem ja darshan) vaDe Atmadev svaparasambandhI gneyarAshine jANe chhe (arthAt Atmadev svapar
samasta prakAshya padArthone prakAshe chhe). 277.
parane ja jANe gnAn to drag gnAnathI bhinna ja Thare,
darshan nathI paradravyagat — e mAnyatA tuj hoIne. 162.

Page 322 of 380
PDF/HTML Page 351 of 409
single page version

322
]
niyamasAr
[ bhagavAnashrIkundakund-
ज्ञानं परप्रकाशं तदा ज्ञानेन दर्शनं भिन्नम् ।
न भवति परद्रव्यगतं दर्शनमिति वर्णितं तस्मात् ।।१६२।।
पूर्वसूत्रोपात्तपूर्वपक्षस्य सिद्धान्तोक्ति रियम् ।
केवलं परप्रकाशकं यदि चेत् ज्ञानं तदा परप्रकाशकप्रधानेनानेन ज्ञानेन दर्शनं
भिन्नमेव । परप्रकाशकस्य ज्ञानस्य चात्मप्रकाशकस्य दर्शनस्य च कथं सम्बन्ध इति
चेत् सह्यविंध्ययोरिव अथवा भागीरथीश्रीपर्वतवत् । आत्मनिष्ठं यत् तद् दर्शनमस्त्येव,
निराधारत्वात् तस्य ज्ञानस्य शून्यतापत्तिरेव, अथवा यत्र तत्र गतं ज्ञानं तत्तद्द्रव्यं
सर्वं चेतनत्वमापद्यते, अतस्त्रिभुवने न कश्चिदचेतनः पदार्थः इति महतो
दूषणस्यावतारः । तदेव ज्ञानं केवलं न परप्रकाशकम् इत्युच्यते हे शिष्य तर्हि दर्शनमपि
न केवलमात्मगतमित्यभिहितम् । ततः खल्विदमेव समाधानं सिद्धान्तहृदयं ज्ञान-
anvayArtha — [ज्ञानं परप्रकाशं] jo gnAn (kevaL) paraprakAshak hoy [तदा] to
[ज्ञानेन] gnAnathI [दर्शनं] darshan [भिन्नम्] bhinna Thare, [दर्शनम् परद्रव्यगतं न भवति इति
वर्णितं तस्मात्] kAraN ke darshan paradravyagat (paraprakAshak) nathI em (pUrva sUtramAn tArun
mantavya) varNavavAmAn Avyun chhe.
TIkA — A, pUrva sUtramAn (161mI gAthAmAn) kahelA pUrvapakShanA siddhAnt sambandhI
kathan chhe.
jo gnAn kevaL paraprakAshak hoy to A paraprakAshanapradhAn (paraprakAshak) gnAnathI
darshan bhinna ja Thare; (kAraN ke) sahyAchal ane vindhyAchalanI mAphak athavA gangA ane
shrIparvatanI mAphak, paraprakAshak gnAnane ane AtmaprakAshak darshanane sambandh kaI rIte hoy?
je AtmaniShTha ( – AtmAmAn rahelun) chhe te to darshan ja chhe. ane pelA gnAnane to,
nirAdhArapaNAne lIdhe (arthAt AtmArUpI AdhAr nahi rahevAthI), shUnyatAnI Apatti ja
Ave; athavA to jyAn jyAn gnAn pahonche (arthAt je je dravyane gnAn pahonche) te te
sarva dravya chetanapaNAne pAme, tethI traN lokamAn koI achetan padArtha na Thare e moTo
doSh prApta thAy. mATe ja (upar kahelA doShanA bhayathI), he shiShya! gnAn kevaL
paraprakAshak nathI em jo tun kahe, to darshan paN kevaL Atmagat (svaprakAshak) nathI
em paN (temAn sAthe ja) kahevAI gayun. tethI kharekhar siddhAntanA hArdarUp evun A ja

Page 323 of 380
PDF/HTML Page 352 of 409
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
shuddhopayog adhikAr
[ 323
दर्शनयोः कथंचित् स्वपरप्रकाशत्वमस्त्येवेति ।
तथा चोक्तं श्रीमहासेनपंडितदेवैः —
‘‘ज्ञानाद्भिन्नो न नाभिन्नो भिन्नाभिन्नः कथंचन ।
ज्ञानं पूर्वापरीभूतं सोऽयमात्मेति कीर्तितः ।।’’
तथा हि —
(मंदाक्रांता)
आत्मा ज्ञानं भवति न हि वा दर्शनं चैव तद्वत्
ताभ्यां युक्त : स्वपरविषयं वेत्ति पश्यत्यवश्यम् ।
संज्ञाभेदादघकुलहरे चात्मनि ज्ञानद्रष्टयोः
भेदो जातो न खलु परमार्थेन वह्नयुष्णवत्सः ।।२७८।।
samAdhAn chhe ke gnAn ane darshanane kathanchit svaparaprakAshakapaNun chhe ja.
evI rIte shrI mahAsenapanDitadeve (shlok dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[shlokArtha — ] AtmA gnAnathI (sarvathA) bhinna nathI, (sarvathA) abhinna
nathI, kathanchit bhinnAbhinna chhe; *pUrvAparabhUt je gnAn te A AtmA chhe em kahyun
chhe.’’
vaLI (A 162 mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe
chhe) —
[shlokArtha — ] AtmA (sarvathA) gnAn nathI, tevI rIte (sarvathA) darshan paN
nathI ja; te ubhayayukta (gnAnadarshanayukta) AtmA svapar viShayane avashya jANe chhe ane
dekhe chhe. aghasamUhanA (pApasamUhanA) nAshak AtmAmAn ane gnAnadarshanamAn sangnAbhede bhed
Upaje chhe (arthAt sangnA, sankhyA, lakShaN ane prayojananI apekShAe temanAmAn upar
kahyA pramANe bhed chhe), paramArthe agni ane uShNatAnI mAphak temanAmAn ( – AtmAmAn
ane gnAnadarshanamAn) kharekhar bhed nathI ( – abhedatA chhe). 278.
*pUrvApar = pUrva ane apar; pahelAnnun ane pachhInun.

Page 324 of 380
PDF/HTML Page 353 of 409
single page version

32
4 ]
niyamasAr
[ bhagavAnashrIkundakund-
अप्पा परप्पयासो तइया अप्पेण दंसणं भिण्णं ।
ण हवदि परदव्वगयं दंसणमिदि वण्णिदं तम्हा ।।१६३।।
आत्मा परप्रकाशस्तदात्मना दर्शनं भिन्नम् ।
न भवति परद्रव्यगतं दर्शनमिति वर्णितं तस्मात् ।।१६३।।
एकान्तेनात्मनः परप्रकाशकत्वनिरासोऽयम् ।
यथैकान्तेन ज्ञानस्य परप्रकाशकत्वं पुरा निराकृतम्, इदानीमात्मा केवलं
परप्रकाशश्चेत् तत्तथैव प्रत्यादिष्टं, भावभाववतोरेकास्तित्वनिर्वृत्तत्वात् । पुरा किल ज्ञानस्य
परप्रकाशकत्वे सति तद्दर्शनस्य भिन्नत्वं ज्ञातम् । अत्रात्मनः परप्रकाशकत्वे सति
तेनैव दर्शनं भिन्नमित्यवसेयम् । अपि चात्मा न परद्रव्यगत इति चेत्
तद्दर्शनमप्यभिन्नमित्यवसेयम् । ततः खल्वात्मा स्वपरप्रकाशक इति यावत् । यथा
parane ja jANe jIv to drag jIvathI bhinna ja Thare,
darshan nathI paradravyagat — e mAnyatA tuj hoIne. 163.
anvayArtha — [आत्मा परप्रकाशः] jo AtmA (kevaL) paraprakAshak hoy [तदा] to
[आत्मना] AtmAthI [दर्शनं] darshan [भिन्नम्] bhinna Thare, [दर्शनं परद्रव्यगतं न भवति इति
वर्णितं तस्मात्] kAraN ke darshan paradravyagat (paraprakAshak) nathI em (pUrve tArun mantavya)
varNavavAmAn Avyun chhe.
TIkA — A, ekAnte AtmAne paraprakAshakapaNun hovAnI vAtanun khanDan chhe.
jevI rIte pUrve (162mI gAthAmAn) ekAnte gnAnane paraprakAshakapaNun khanDit karavAmAn
Avyun, tevI rIte have jo ‘AtmA kevaL paraprakAshak chhe’ em mAnavAmAn Ave to te
vAt paN tevI ja rIte khanDan pAme chhe, kAraN ke *bhAv ane bhAvavAn ek astitvathI
rachAyelA hoy chhe. pUrve (162mI gAthAmAn) em jaNAyun hatun ke jo gnAn (kevaL)
paraprakAshak hoy to gnAnathI darshan bhinna Thare! ahIn (A gAthAmAn) em samajavun ke jo
AtmA (kevaL) paraprakAshak hoy to AtmAthI ja darshan bhinna Thare! vaLI jo ‘AtmA
*gnAn bhAv chhe ane AtmA bhAvavAn chhe.

Page 325 of 380
PDF/HTML Page 354 of 409
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
shuddhopayog adhikAr
[ 325
कथंचित्स्वपरप्रकाशकत्वं ज्ञानस्य साधितम् अस्यापि तथा, धर्मधर्मिणोरेकस्वरूपत्वात्
पावकोष्णवदिति ।
(मंदाक्रांता)
आत्मा धर्मी भवति सुतरां ज्ञानद्रग्धर्मयुक्त :
तस्मिन्नेव स्थितिमविचलां तां परिप्राप्य नित्यम् ।
सम्यग्द्रष्टिर्निखिलकरणग्रामनीहारभास्वान्
मुक्तिं याति स्फु टितसहजावस्थया संस्थितां ताम् ।।२७9।।
णाणं परप्पयासं ववहारणयेण दंसणं तम्हा ।
अप्पा परप्पयासो ववहारणयेण दंसणं तम्हा ।।१६४।।
ज्ञानं परप्रकाशं व्यवहारनयेन दर्शनं तस्मात् ।
आत्मा परप्रकाशो व्यवहारनयेन दर्शनं तस्मात् ।।१६४।।
paradravyagat nathI (arthAt AtmA kevaL paraprakAshak nathI, svaprakAshak paN chhe)’ em
(have) mAnavAmAn Ave to AtmAthI darshananun (samyak prakAre) abhinnapaNun siddha thAy em
samajavun. mATe kharekhar AtmA svaparaprakAshak chhe. jem (162mI gAthAmAn) gnAnanun kathanchit
svaparaprakAshakapaNun siddha thayun tem AtmAnun paN samajavun, kAraN ke agni ane uShNatAnI
mAphak dharmI ane dharmanun ek svarUp hoy chhe.
[have A 163mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe chhe]
[shlokArtha — ] gnAnadarshanadharmothI yukta hovAne lIdhe AtmA kharekhar dharmI chhe. sakaL
indriyasamUharUpI himane (naShTa karavA) mATe sUrya samAn evo samyagdraShTi jIv temAn ja
(gnAnadarshanadharmayukta AtmAmAn ja) sadA avichaL sthiti prApta karIne muktine pAme chhe —
ke je mukti pragaT thayelI sahaj avasthArUpe susthit chhe. 279.
vyavahArathI chhe paraprakAshak gnAn, tethI draShTi chhe;
vyavahArathI chhe paraprakAshak jIv, tethI draShTi chhe. 164.
anvayArtha — [व्यवहारनयेन] vyavahAranayathI [ज्ञानं] gnAn [परप्रकाशं] paraprakAshak chhe;
[तस्मात्] tethI [दर्शनम्] darshan paraprakAshak chhe. [व्यवहारनयेन] vyavahAranayathI [आत्मा] AtmA

Page 326 of 380
PDF/HTML Page 355 of 409
single page version

32
6 ]
niyamasAr
[ bhagavAnashrIkundakund-
व्यवहारनयस्य सफलत्वप्रद्योतनकथनमाह ।
इह सकलकर्मक्षयप्रादुर्भावासादितसकलविमलकेवलज्ञानस्य पुद्गलादिमूर्तामूर्त-
चेतनाचेतनपरद्रव्यगुणपर्यायप्रकरप्रकाशकत्वं कथमिति चेत्, पराश्रितो व्यवहारः इति वचनात्
व्यवहारनयबलेनेति । ततो दर्शनमपि ताद्रशमेव । त्रैलोक्यप्रक्षोभहेतुभूततीर्थकरपरमदेवस्य
शतमखशतप्रत्यक्षवंदनायोग्यस्य कार्यपरमात्मनश्च तद्वदेव परप्रकाशकत्वम् । तेन व्यवहार-
नयबलेन च तस्य खलु भगवतः केवलदर्शनमपि ताद्रशमेवेति ।
तथा चोक्तं श्रुतबिन्दौ —
(मालिनी)
‘‘जयति विजितदोषोऽमर्त्यमर्त्येन्द्रमौलि-
प्रविलसदुरुमालाभ्यर्चितांघ्रिर्जिनेन्द्रः ।
त्रिजगदजगती यस्येद्रशौ व्यश्नुवाते
सममिव विषयेष्वन्योन्यवृत्तिं निषेद्धुम् ।।’’
[परप्रकाशः] paraprakAshak chhe; [तस्मात्] tethI [दर्शनम्] darshan paraprakAshak chhe.
TIkA — A, vyavahAranayanun saphaLapaNun darshAvanArun kathan chhe.
samasta (gnAnAvaraNIy) karmano kShay thavAthI prApta thatun sakaL-vimaL kevaLagnAn
pudgalAdi mUrta-amUrta chetan-achetan paradravyaguNaparyAyasamUhanun prakAshak kaI rIte chhe — evo
ahIn prashna thAy, to teno uttar em chhe ke — ‘पराश्रितो व्यवहारः (vyavahAr parAshrit chhe)’
evun (shAstranun) vachan hovAthI vyavahAranayanA baLe em chhe (arthAt paraprakAshak chhe); tethI
darshan paN tevun ja ( – vyavahAranayanA baLe paraprakAshak) chhe. vaLI traN lokanA *prakShobhanA
hetubhUt tIrthankar-paramadevane — ke jeo so indronI pratyakSha vandanAne yogya chhe ane
kAryaparamAtmA chhe temane — gnAnanI mAphak ja (vyavahAranayanA baLe) paraprakAshakapaNun chhe; tethI
vyavahAranayanA baLe te bhagavAnanun kevaLadarshan paN tevun ja chhe.
evI rIte shrutabindumAn (shlok dvArA) kahyun chhe ke —
‘‘[shlokArtha — ] jemaNe doShone jItyA chhe, jemanAn charaNo devendro tem ja narendronA
*prakShobhanA artha mATe 83mA pAnAnun padaTippaN juo.

Page 327 of 380
PDF/HTML Page 356 of 409
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
shuddhopayog adhikAr
[ 327
तथा हि —
(मालिनी)
व्यवहरणनयेन ज्ञानपुंजोऽयमात्मा
प्रकटतरसुद्रष्टिः सर्वलोकप्रदर्शी ।
विदितसकलमूर्तामूर्ततत्त्वार्थसार्थः
स भवति परमश्रीकामिनीकामरूपः ।।२८०।।
णाणं अप्पपयासं णिच्छयणयएण दंसणं तम्हा ।
अप्पा अप्पपयासो णिच्छयणयएण दंसणं तम्हा ।।१६५।।
ज्ञानमात्मप्रकाशं निश्चयनयेन दर्शनं तस्मात् ।
आत्मा आत्मप्रकाशो निश्चयनयेन दर्शनं तस्मात् ।।१६५।।
mugaTomAn prakAshatI kImatI mALAothI pUjAy chhe (arthAt jemanAn charaNomAn indro tathA
chakravartIonAn maNimALAyukta mugaTavALAn mastako atyant jhUke chhe), ane (lokAlokanA
samasta) padArtho ekabIjAmAn pravesh na pAme evI rIte traN lok ane alok jemanAmAn
ekI sAthe ja vyApe chhe (arthAt je jinendrane yugapad jaNAy chhe), te jinendra jayavant chhe.’’
vaLI (A 164 mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe
chhe) —
[shlokArtha — ] gnAnapunj evo A AtmA atyant spaShTa darshan thatAn (arthAt
kevaLadarshan pragaT thatAn) vyavahAranayathI sarva lokane dekhe chhe tathA (sAthe vartatA
kevaLagnAnane lIdhe) samasta mUrta-amUrta padArthasamUhane jANe chhe. te (kevaLadarshanagnAnayukta)
AtmA paramashrIrUpI kAminIno (muktisundarIno) vallabh thAy chhe. 280.
nishchayanaye chhe nijaprakAshak gnAn, tethI draShTi chhe;
nishchayanaye chhe nijaprakAshak jIv, tethI draShTi chhe. 165.
anvayArtha — [निश्चयनयेन] nishchayanayathI [ज्ञानम्] gnAn [आत्मप्रकाशं] svaprakAshak
chhe; [तस्मात्] tethI [दर्शनम्] darshan svaprakAshak chhe. [निश्चयनयेन] nishchayanayathI [आत्मा]
AtmA [आत्मप्रकाशः] svaprakAshak chhe;
[तस्मात्] tethI [दर्शनम्] darshan svaprakAshak chhe.

Page 328 of 380
PDF/HTML Page 357 of 409
single page version

32
8 ]
niyamasAr
[ bhagavAnashrIkundakund-
निश्चयनयेन स्वरूपाख्यानमेतत् ।
निश्चयनयेन स्वप्रकाशकत्वलक्षणं शुद्धज्ञानमिहाभिहितं तथा सकलावरण-
प्रमुक्त शुद्धदर्शनमपि स्वप्रकाशकपरमेव । आत्मा हि विमुक्त सकलेन्द्रियव्यापारत्वात्
स्वप्रकाशकत्वलक्षणलक्षित इति यावत् । दर्शनमपि विमुक्त बहिर्विषयत्वात् स्वप्रकाशकत्व-
प्रधानमेव । इत्थं स्वरूपप्रत्यक्षलक्षणलक्षिताक्षुण्णसहजशुद्धज्ञानदर्शनमयत्वात् निश्चयेन
जगत्त्रयकालत्रयवर्तिस्थावरजंगमात्मकसमस्तद्रव्यगुणपर्यायविषयेषु “आकाशाप्रकाशकादि-
विकल्पविदूरस्सन् स्वस्वरूपे “संज्ञालक्षणप्रकाशतया निरवशेषेणान्तर्मुखत्वादनवरतम्
अखंडाद्वैतचिच्चमत्कारमूर्तिरात्मा तिष्ठतीति ।
(मंदाक्रांता)
आत्मा ज्ञानं भवति नियतं स्वप्रकाशात्मकं या
द्रष्टिः साक्षात् प्रहतबहिरालंबना सापि चैषः ।
एकाकारस्वरसविसरापूर्णपुण्यः पुराणः
स्वस्मिन्नित्यं नियतवसतिर्निर्विकल्पे महिम्नि ।।२८१।।
TIkA — A, nishchayanayathI svarUpanun kathan chhe.
ahIn nishchayanayathI shuddha gnAnanun lakShaN svaprakAshakapaNun kahyun chhe; tevI rIte sarva
AvaraNathI mukta shuddha darshan paN svaprakAshak ja chhe. AtmA kharekhar, teNe sarva indriy-
vyApArane chhoDyo hovAthI, svaprakAshakasvarUp lakShaNathI lakShit chhe; darshan paN, teNe
bahirviShayapaNun chhoDyun hovAthI, svaprakAshakatvapradhAn ja chhe. A rIte svarUpapratyakSha-lakShaNathI
lakShit akhanD-sahaj-shuddhagnAnadarshanamay hovAne lIdhe, nishchayathI, trilok-trikALavartI
sthAvar-jangamasvarUp samasta dravyaguNaparyAyarUp viShayo sambandhI prakAshya-prakAshakAdi vikalpothI
ati dUr vartato thako, svasvarUpasanchetan jenun lakShaN chhe evA prakAsh vaDe sarvathA antarmukh
hovAne lIdhe, AtmA nirantar akhanD-advait-chaitanyachamatkAramUrti rahe chhe.
[have A 165mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe
chhe]
[shlokArtha — ] nishchayathI AtmA svaprakAshak gnAn chhe; jeNe bAhya Alamban naShTa karyun
*ahIn k kashuddhi hoy em lAge chhe.

Page 329 of 380
PDF/HTML Page 358 of 409
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
shuddhopayog adhikAr
[ 329
अप्पसरूवं पेच्छदि लोयालोयं ण केवली भगवं ।
जइ कोइ भणइ एवं तस्स य किं दूसणं होइ ।।१६६।।
आत्मस्वरूपं पश्यति लोकालोकौ न केवली भगवान् ।
यदि कोपि भणत्येवं तस्य च किं दूषणं भवति ।।१६६।।
शुद्धनिश्चयनयविवक्षया परदर्शनत्वनिरासोऽयम् ।
व्यवहारेण पुद्गलादित्रिकालविषयद्रव्यगुणपर्यायैकसमयपरिच्छित्तिसमर्थसकल-
विमलकेवलावबोधमयत्वादिविविधमहिमाधारोऽपि स भगवान् केवलदर्शनतृतीय-
लोचनोऽपि परमनिरपेक्षतया निःशेषतोऽन्तर्मुखत्वात् केवलस्वरूपप्रत्यक्षमात्रव्यापार-
निरतनिरंजननिजसहजदर्शनेन सच्चिदानंदमयमात्मानं निश्चयतः पश्यतीति शुद्ध-
chhe evun (svaprakAshak) je sAkShAt darshan te-rUp paN AtmA chhe. ekAkAr nijarasanA phelAvathI
pUrNa hovAne lIdhe je pavitra chhe ane je purAN (sanAtan) chhe evo A AtmA sadA potAnA
nirvikalpa mahimAmAn nishchitapaNe vase chhe. 281.
prabhu kevaLI dekhe nijAtmAne, na lokAlokane,
— jo koI bhAkhe em to temAn kaho sho doSh chhe? 166.
anvayArtha — [केवली भगवान्] (nishchayathI) kevaLI bhagavAn [आत्मस्वरूपं]
AtmasvarUpane [पश्यति] dekhe chhe, [न लोकालोकौ] lokAlokane nahi — [एवं] em [यदि] jo
[कः अपि भणति] koI kahe to [तस्य च किं दूषणं भवति] tene sho doSh chhe? (arthAt kAI
doSh nathI.)
TIkA — A, shuddhanishchayanayanI vivakShAthI paradarshananun (parane dekhavAnun) khanDan chhe.
joke vyavahArathI ek samayamAn traN kAL sambandhI pudgalAdi dravyaguNaparyAyone
jANavAmAn samartha sakaL-vimaL kevaLagnAnamayatvAdi vividh mahimAono dharanAr chhe,
topaN te bhagavAn, kevaLadarshanarUp tRutIy lochanavALo hovA chhatAn, param nirapekShapaNAne
lIdhe nisheShapaNe (sarvathA) antarmukh hovAthI kevaL svarUpapratyakShamAtra vyApAramAn lIn
evA niranjan nij sahajadarshan vaDe sachchidAnandamay AtmAne nishchayathI dekhe chhe (parantu
lokAlokane nahi) — em je koI paN shuddha antatattvano vedanAr (jANanAr,

Page 330 of 380
PDF/HTML Page 359 of 409
single page version

33
0 ]
niyamasAr
[ bhagavAnashrIkundakund-
निश्चयनयविवक्षया यः कोपि शुद्धान्तस्तत्त्ववेदी परमजिनयोगीश्वरो वक्ति तस्य च न
खलु दूषणं भवतीति ।
(मंदाक्रांता)
पश्यत्यात्मा सहजपरमात्मानमेकं विशुद्धं
स्वान्तःशुद्धयावसथमहिमाधारमत्यन्तधीरम् ।
स्वात्मन्युच्चैरविचलतया सर्वदान्तर्निमग्नं
तस्मिन्नैव प्रकृतिमहति व्यावहारप्रपंचः ।।२८२।।
anubhavanAr) param jinayogIshvar shuddhanishchayanayanI vivakShAthI kahe chhe, tene kharekhar dUShaN
nathI.
[have A 166 mI gAthAnI TIkA pUrNa karatAn TIkAkAr munirAj shlok kahe
chhe]
[shlokArtha — ] (*nishchayathI) AtmA sahaj paramAtmAne dekhe chhe — ke je
paramAtmA ek chhe, vishuddha chhe, nij antashuddhinun raheThAN hovAthI (kevaLagnAnadarshanAdi)
mahimAno dharanAr chhe, atyant dhIr chhe ane nij AtmAmAn atyant avichaL hovAthI
sarvadA antarmagna chhe; svabhAvathI mahAn evA te AtmAmAn *vyavahAraprapanch nathI ja
(arthAt nishchayathI AtmAmAn lokAlokane dekhavArUp vyavahAravistAr nathI ja). 282.
*ahIn nishchay-vyavahAr sambandhI em samajavun ke — jemAn svanI ja apekShA hoy te nishchayakathan
chhe ane jemAn paranI apekShA Ave te vyavahArakathan chhe; mATe kevaLI bhagavAn lokAlokane —
parane jANe-dekhe chhe em kahevun te vyavahArakathan chhe ane kevaLI bhagavAn svAtmAne jANe-dekhe
chhe em kahevun te nishchayakathan chhe. ahIn vyavahArakathanano vAchyArtha em na samajavo ke jem
chhadmastha jIv lokAlokane jANato-dekhato ja nathI tem kevaLI bhagavAn lokAlokane jANatA-
dekhatA ja nathI. chhadmastha jIv sAthe sarakhAmaNInI apekShAe to kevaLI bhagavAn lokAlokane
jANe-dekhe chhe te barAbar satya chhe — yathArtha chhe, kAraN ke teo trikAL sambandhI sarva
dravyaguNaparyAyone yathAsthit barAbar paripUrNapaNe kharekhar jANe-dekhe chhe, ‘kevaLI bhagavAn
lokAlokane jANe-dekhe chhe’ em kahetAn paranI apekShA Ave chhe eTalun ja sUchavavA, tathA kevaLI
bhagavAn jem svane tadrUp thaIne nijasukhanA samvedan sahit jANe-dekhe chhe tem lokAlokane
(parane) tadrUp thaIne parasukhadukhAdinA samvedan sahit jANatA-dekhatA nathI, parantu parathI taddan
bhinna rahIne, paranA sukhadukhAdinun samvedan karyA vinA jANe-dekhe chhe eTalun ja sUchavavA tene
vyavahAr kahel chhe.

Page 331 of 380
PDF/HTML Page 360 of 409
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
shuddhopayog adhikAr
[ 331
मुत्तममुत्तं दव्वं चेयणमियरं सगं च सव्वं च ।
पेच्छंतस्स दु णाणं पच्चक्खमणिंदियं होइ ।।१६७।।
मूर्तममूर्तं द्रव्यं चेतनमितरत् स्वकं च सर्वं च ।
पश्यतस्तु ज्ञानं प्रत्यक्षमतीन्द्रियं भवति ।।१६७।।
केवलबोधस्वरूपाख्यानमेतत् ।
षण्णां द्रव्याणां मध्ये मूर्तत्वं पुद्गलस्य पंचानाम् अमूर्तत्वम्; चेतनत्वं जीवस्यैव
पंचानामचेतनत्वम् । मूर्तामूर्तचेतनाचेतनस्वद्रव्यादिकमशेषं त्रिकालविषयम् अनवरतं पश्यतो
भगवतः श्रीमदर्हत्परमेश्वरस्य क्रमकरणव्यवधानापोढं चातीन्द्रियं च सकलविमलकेवलज्ञानं
सकलप्रत्यक्षं भवतीति ।
तथा चोक्तं प्रवचनसारे —
mUrtik-amUrtik chetanAchetan svapar sau dravyane
je dekhato tene atIndriy gnAn chhe, pratyakSha chhe. 167.
anvayArtha — [मूर्तम् अमूर्तम्] mUrta-amUrta [चेतनम् इतरत्] chetan-achetan [द्रव्यं]
dravyone — [स्वकं च सर्वं च] svane tem ja samastane [पश्यतः तु] dekhanAranun (jANanAranun)
[ज्ञानम्] gnAn [अतीन्द्रियं] atIndriy chhe, [प्रत्यक्षम् भवति] pratyakSha chhe.
TIkA — A, kevaLagnAnanA svarUpanun kathan chhe.
chha dravyomAn pudgalane mUrtapaNun chhe, (bAkInAn) pAnchane amUrtapaNun chhe; jIvane ja
chetanapaNun chhe, (bAkInAn) pAnchane achetanapaNun chhe. trikAL sambandhI mUrta-amUrta chetan-achetan
svadravyAdi asheShane (sva tem ja par samasta dravyone) nirantar dekhanAr bhagavAn shrImad
arhatparameshvaranun je kram, indriy ane *vyavadhAn vinAnun, atIndriy sakaL-vimaL (sarvathA
nirmaL) kevaLagnAn te sakalapratyakSha chhe.
evI rIte (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAramAn (54 mI gAthA
dvArA) kahyun chhe ke —
*vyavadhAnanA artha mATe 26mA pAnAnun padaTippaN juo.