Page 52 of 380
PDF/HTML Page 81 of 409
single page version
वर्णादिमान् नटति पुद्गल एव नान्यः ।
चैतन्यधातुमयमूर्तिरयं च जीवः ।।’’
तथा हि —
‘‘[gāthārthaḥ] pr̥ithvī, jaḷ, chhāyā, chār indriyonā viṣhayabhūt, karmane yogya ane karmātītem pudgalo (skandho) chha prakāranān chhe.’’
vaḷī mārgaprakāshamān (shlok dvārā) kahyun chhe keḥ
‘‘[shlokārthaḥ] sthūlasthūl, pachhī sthūl, tyārapachhī sthūlasūkṣhma, pachhī sūkṣhmasthūl, pachhī sūkṣhma ane tyārapachhī sūkṣhmasūkṣhma (ām skandho chha prakāranā chhe).’’
evī rīte (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrie (shrī samayasāranī ātmakhyāti nāmanī ṭīkāmān 44mā shlok dvārā) kahyun chhe keḥ
[shlokārthaḥ] ā anādi kāḷanā moṭā avivekanā nāṭakamān athavā nāchamān varṇādimān pudgal ja nāche chhe, anya koī nahi; (abhed gnānamān pudgal ja anek prakāranun dekhāy chhe, jīv to anek prakārano chhe nahi;) ane ā jīv to rāgādik pudgalavikārothī vilakṣhaṇ, shuddha chaitanyadhātumay mūrti chhe.’’
vaḷī (ā gāthāonī ṭīkā pūrṇa karatān ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev vividh prakāranān pudgalomān rati nahi karatān chaitanyachamatkāramātra ātmāmān rati karavānun shlok dvārā kahe chhe)ḥ
52 ]
Page 53 of 380
PDF/HTML Page 82 of 409
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
भवसि हि परमश्रीकामिनीकामरूपः ।।३८।।
धाउचउक्कस्स पुणो जं हेऊ कारणं ति तं णेयो ।
खंधाणं अवसाणं णादव्वो कज्जपरमाणू ।।२५।।
कारणकार्यपरमाणुद्रव्यस्वरूपाख्यानमेतत् ।
पृथिव्यप्तेजोवायवो धातवश्चत्वारः; तेषां यो हेतुः स कारणपरमाणुः । स एव जघन्यपरमाणुः स्निग्धरूक्षगुणानामानन्त्याभावात् समविषमबंधयोरयोग्य इत्यर्थः ।
[shlokārthaḥ] ā rīte vividh bhedovāḷun pudgal jovāmān āvatān, he bhavyashārdūl! (bhavyottam!) tun temān ratibhāv na kar. chaitanyachamatkāramātramān (arthāt chaitanyachamatkāramātra ātmāmān) tun atul rati kar ke jethī tun paramashrīrūpī kāminīno vallabh thaīsh. 38.
anvayārthaḥ[पुनः] vaḷī [यः] je [धातुचतुष्कस्य] (pr̥ithvī, pāṇī, tej ne vāyu e) chār dhātuono [हेतुः] hetu chhe, [सः] te [कारणम् इति ज्ञेयः] kāraṇaparamāṇu jāṇavo; [स्कन्धानाम्] skandhonā [अवसानः] avasānane (chhūṭā paḍelā avibhāgī antim anshane) [कार्यपरमाणुः] kāryaparamāṇu [ज्ञातव्यः] jāṇavo.
ṭīkāḥā, kāraṇaparamāṇudravya ane kāryaparamāṇudravyanā svarūpanun kathan chhe.
pr̥ithvī, jaḷ, tej ne vāyu e chār dhātuo chhe; temano je hetu chhe te kāraṇaparamāṇu chhe. te ja (paramāṇu), ek guṇ snigdhatā ke rūkṣhatā hotān, sam ke viṣham bandhane ayogya evo jaghanya paramāṇu chheem artha chhe. ek guṇ snigdhatā ke rūkṣhatānī
Page 54 of 380
PDF/HTML Page 83 of 409
single page version
स्निग्धरूक्षगुणानामनन्तत्वस्योपरि द्वाभ्याम् चतुर्भिः समबन्धः त्रिभिः पञ्चभिर्विषमबन्धः । अयमुत्कृष्टपरमाणुः । गलतां पुद्गलद्रव्याणाम् अन्तोऽवसानस्तस्मिन् स्थितो यः स कार्यपरमाणुः । अणवश्चतुर्भेदाः कार्यकारणजघन्योत्कृष्टभेदैः । तस्य परमाणुद्रव्यस्य स्वरूपस्थितत्वात् विभावाभावात् परमस्वभाव इति ।
तथा चोक्तं प्रवचनसारे —
upar, be guṇavāḷāno ane chār guṇavāḷāno *samabandh thāy chhe tathā traṇ guṇavāḷāno ane pāñch guṇavāḷāno *viṣhamabandh thāy chhe,ā utkr̥uṣhṭa paramāṇu chhe. gaḷatān arthāt chhūṭān paḍatān pudgaladravyonā antamānavasānamān (antim dashāmān) sthit te kāryaparamāṇu chhe (arthāt skandho khaṇḍit thatān thatān je nānāmān nāno avibhāg bhāg rahe te kāryaparamāṇu chhe). (ām) aṇuonā (paramāṇuonā) chār bhed chheḥ kārya, kāraṇ, jaghanya ne utkr̥uṣhṭa. te paramāṇudravya svarūpamān sthit hovāthī tene vibhāvano abhāv chhe, māṭe (tene) param svabhāv chhe.
e ja rīte (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī pravachanasāramān (165 mī ane
‘‘[gāthārthaḥ — ] paramāṇu-pariṇāmo, snigdha ho ke rūkṣha ho, bekī anshavāḷā ho ke ekī anshavāḷā ho, jo samān karatān be adhik anshavāḷā hoy to bandhāy chhe; jaghanya anshavāḷo bandhāto nathī.
snigdhapaṇe be anshavāḷo paramāṇu chār anshavāḷā snigdha (athavā rūkṣha) paramāṇu sāthe bandh anubhave chhe; athavā rūkṣhapaṇe traṇ anshavāḷo paramāṇu pāñch anshavāḷā sāthe joḍāyo thako bandhāy chhe.’’
54 ]
166mī gāthā dvārā) kahyun chhe keḥ
*samabandh eṭale bekī guṇavāḷā paramāṇuono bandh ane viṣhamabandh eṭale ekī guṇavāḷā
paramāṇuono bandh. ahīn (ṭīkāmān) samabandhanun ane viṣhamabandhanun ekek udāharaṇ āpyun chhe te
pramāṇe badhāy samabandho ane viṣhamabandho samajī levā.
Page 55 of 380
PDF/HTML Page 84 of 409
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
तथा हि —
परमाणुविशेषोक्ति रियम् ।
यथा जीवानां नित्यानित्यनिगोदादिसिद्धक्षेत्रपर्यन्तस्थितानां सहजपरमपारिणामिक- भावविवक्षासमाश्रयेण सहजनिश्चयनयेन स्वस्वरूपादप्रच्यवनत्वमुक्त म्, तथा परमाणुद्रव्याणां
vaḷī (25mī gāthānī ṭīkā pūrṇa karatān ṭīkākār munirāj shlokadvārā pudgalanī upekṣhā karī shuddha ātmānī bhāvanā kare chhe)ḥ
[shlokārthaḥ] te chha prakāranā skandho ke chār prakāranā aṇuo sāthe māre shun chhe? hun to akṣhay shuddha ātmāne pharī pharīne bhāvun chhun. 39.
anvayārthaḥ[आत्मादि] pote ja jeno ādi chhe, [आत्ममध्यम्] pote ja jenun madhya chhe ane [आत्मान्तम्] pote ja jeno ant chhe (arthāt jenā ādimān, madhyamān ane antamān paramāṇunun nij svarūp ja chhe), [न एव इन्द्रियैः ग्राह्यम्] je indriyothī grāhya (jaṇāvāyogya) nathī ane [यद् अविभागि] je avibhāgī chhe, [तत्] te [परमाणुं द्रव्यं] paramāṇudravya [विजानीहि] jāṇ.
ṭīkāḥā, paramāṇunun visheṣh kathan chhe.
jem sahaj param pāriṇāmikabhāvanī vivakṣhāno āshray karanārā sahaj nishchayanayanī apekṣhāe nitya ane anitya nigodathī māṇḍīne siddhakṣhetra paryant rahelā jīvonun nij svarūpathī
Page 56 of 380
PDF/HTML Page 85 of 409
single page version
पंचमभावेन परमस्वभावत्वादात्मपरिणतेरात्मैवादिः, मध्यो हि आत्मपरिणतेरात्मैव, अंतोपि स्वस्यात्मैव परमाणुः । अतः न चेन्द्रियज्ञानगोचरत्वाद् अनिलानलादिभिरविनश्वरत्वादविभागी हे शिष्य स परमाणुरिति त्वं तं जानीहि ।
achyutapaṇun kahevāmān āvyun, tem pañchamabhāvanī apekṣhāe paramāṇudravyano paramasvabhāv hovāthī paramāṇu pote ja potānī pariṇatino ādi chhe, pote ja potānī pariṇatinun madhya chhe ane pote ja potāno ant paṇ chhe (arthāt ādimān paṇ pote ja, madhyamān paṇ pote ja ane antamān paṇ paramāṇu pote ja chhe, kyārey nij svarūpathī chyut nathī). je āvo hovāthī, indriyagnānagochar nahi hovāthī ane pavan, agni ityādi vaḍe nāsh pāmato nahi hovāthī, avibhāgī chhe tene, he shiṣhya! tun paramāṇu jāṇ.
[have 26mī gāthānī ṭīkā pūrṇa karatān ṭīkākār munirāj shlok kahe chheḥ] [shlokārthaḥ] jaḍātmak pudgalanī sthiti potāmān (pudgalamān ja) jāṇīne (arthāt jaḍasvarūp pudgalo pudgalanā nij svarūpamān ja rahe chhe em jāṇīne), te siddhabhagavanto potānā chaitanyātmak svarūpamān kem na rahe? (jarūr rahe.) 40.
anvayārthaḥ[एकरसरूपगंधः] je ek rasavāḷun, ek varṇavāḷun, ek gandhavāḷun ane [द्विस्पर्शः] be sparshavāḷun hoy, [सः] te [स्वभावगुणः] svabhāvaguṇavāḷun [भवेत्] chhe; [विभावगुणः] vibhāvaguṇavāḷāne [जिनसमये] 1jinasamayamān [सर्वप्रकटत्वम्] sarvapragaṭ (sarva
56 ]
1. samay = siddhānt; shāstra; shāsan; darshan; mat.
Page 57 of 380
PDF/HTML Page 86 of 409
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
स्वभावपुद्गलस्वरूपाख्यानमेतत् ।
तिक्त कटुककषायाम्लमधुराभिधानेषु पंचसु रसेष्वेकरसः, श्वेतपीतहरितारुण- कृष्णवर्णेष्वेकवर्णः, सुगन्धदुर्गन्धयोरेकगंधः, कर्कशमृदुगुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरूक्षाभिधाना- मष्टानामन्त्यचतुःस्पर्शाविरोधस्पर्शनद्वयम्; एते परमाणोः स्वभावगुणाः जिनानां मते । विभावगुणात्मको विभावपुद्गलः । अस्य द्वयणुकादिस्कंधरूपस्य विभावगुणाः सकल- करणग्रामग्राह्या इत्यर्थः ।
तथा चोक्तं पंचास्तिकायसमये —
उक्तं च मार्गप्रकाशे — indriyothī grāhya) [इति भणितः] kahel chhe.
ṭīkāḥā, svabhāvapudgalanā svarūpanun kathan chhe.
tīkho, kaḍavo, kaṣhāyalo, khāṭo ane mīṭho e pāñch rasomānno ek ras; dhoḷo, pīḷo, līlo, rāto ane kāḷo e (pāñch) varṇomānno ek varṇa; sugandh ane durgandhamānnī ek gandh; kaṭhor, komaḷ, bhāre, haḷavo, shīt, uṣhṇa, snigdha (chīkaṇo) ane rūkṣha (lūkho) e āṭh sparshomānthī chhellā chār sparshomānnā aviruddha be sparsha; ā, jinonā matamān paramāṇunā svabhāvaguṇo chhe. vibhāvapudgal vibhāvaguṇātmak hoy chhe. ā 1dvi-aṇukādiskandharūp vibhāvapudgalanā vibhāvaguṇo sakaḷ indriyasamūh vaḍe grāhya (jaṇāvāyogya) chhe.ām (ā gāthāno) artha chhe.
evī rīte (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī pañchāstikāyasamayamān (81mī gāthā dvārā) kahyun chhe keḥ
‘‘[gāthārthaḥ] ek rasavāḷo, ek varṇavāḷo, ek gandhavāḷo ane be sparshavāḷo te paramāṇu shabdanun kāraṇ chhe, ashabda chhe ane skandhanī andar hoy topaṇ dravya chhe (arthāt sadāy sarvathī bhinna, shuddha ek dravya chhe).’’
vaḷī mārgaprakāshamān (shlok dvārā) kahyun chhe keḥ
1. be paramāṇuothī māṇḍīne anant paramāṇuono banelo skandh te vibhāvapudgal chhe.
8
Page 58 of 380
PDF/HTML Page 87 of 409
single page version
तथा हि —
न्निजगुणनिचयेऽस्मिन् नास्ति मे कार्यसिद्धिः ।
परमसुखपदार्थी भावयेद्भव्यलोकः ।।४१।।
‘‘[shlokārthaḥ] paramāṇune āṭh prakāranā sparshomānthī chhellā chār sparshomānnā be sparsha, ek varṇa, ek gandh ane ek ras samajavān, anya nahi.’’
vaḷī (27mī gāthānī ṭīkā pūrṇa karatān ṭīkākār munirāj shlok dvārā bhavyajanone shuddha ātmānī bhāvanāno upadesh kare chhe)ḥ
[shlokārthaḥ] jo paramāṇu ekavarṇādirūp prakāshatā (jaṇātā) nijaguṇasamūhamān chhe, to temān mārī (kāī) kāryasiddhi nathī, (arthāt paramāṇu to ek varṇa, ek gandh vagere potānā guṇomān ja chhe, to pachhī temān mārun kāī kārya siddha thatun nathī);ām nij hr̥udayamān mānīne param sukhapadano arthī bhavyasamūh shuddha ātmāne ekane bhāve. 41.
anvayārthaḥ[अन्यनिरपेक्षः] anyanirapekṣha (anyanī apekṣhā vināno) [यः परिणामः] je pariṇām [सः] te [स्वभावपर्यायः] svabhāvaparyāy chhe [पुनः] ane
58 ]
Page 59 of 380
PDF/HTML Page 88 of 409
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
पुद्गलपर्यायस्वरूपाख्यानमेतत् ।
परमाणुपर्यायः पुद्गलस्य शुद्धपर्यायः परमपारिणामिकभावलक्षणः वस्तुगतषट्प्रकार- हानिवृद्धिरूपः अतिसूक्ष्मः अर्थपर्यायात्मकः सादिसनिधनोऽपि परद्रव्यनिरपेक्षत्वाच्छुद्धसद्भूत- व्यवहारनयात्मकः । अथवा हि एकस्मिन् समयेऽप्युत्पादव्ययध्रौव्यात्मकत्वात्सूक्ष्मऋजुसूत्र- नयात्मकः । स्कन्धपर्यायः स्वजातीयबन्धलक्षणलक्षितत्वादशुद्ध इति ।
सति न च परमाणोः स्कन्धपर्यायशब्दः ।
न च भवति यथेयं सोऽपि नित्यं तथैव ।।४२।।
पोग्गलदव्वं उच्चइ परमाणू णिच्छएण इदरेण ।
पोग्गलदव्वो त्ति पुणो ववदेसो होदि खंधस्स ।।२9।। [स्कंधस्वरूपेण परिणामः] skandharūpe pariṇām [सः] te [विभावपर्यायः] vibhāvaparyāy chhe.
ṭīkāḥā, pudgalaparyāyanā svarūpanun kathan chhe.
paramāṇuparyāy pudgalano shuddhaparyāy chheke je paramapāriṇāmikabhāvasvarūp chhe, vastumān thatī chha prakāranī hānivr̥uddhirūp chhe, atisūkṣhma chhe, arthaparyāyātmak chhe ane sādi-sānta hovā chhatān paradravyathī nirapekṣha hovāne līdhe shuddhasadbhūtavyavahāranayātmak chhe athavā ek samayamān paṇ utpādavyayadhrauvyātmak hovāthī sūkṣhmar̥̄ujusūtranayātmak chhe.
skandhaparyāy svajātīy bandharūp lakṣhaṇathī lakṣhit hovāne līdhe ashuddha chhe. [have ṭīkākār munirāj 28mī gāthānī ṭīkā pūrṇa karatān shlok kahe chheḥ] [shlokārthaḥ] (paramāṇu) parapariṇatithī dūr shuddhaparyāyarūp hovāthī paramāṇune skandhaparyāyarūp shabda hoto nathī; jem bhagavān jinanāthamān kāmadevanī vārtā hotī nathī, tem paramāṇu paṇ sadā ashabda ja hoy chhe (arthāt paramāṇune paṇ kadī shabda hoto nathī). 42.
Page 60 of 380
PDF/HTML Page 89 of 409
single page version
पुद्गलद्रव्यव्याख्यानोपसंहारोऽयम् ।
स्वभावशुद्धपर्यायात्मकस्य परमाणोरेव पुद्गलद्रव्यव्यपदेशः शुद्धनिश्चयेन । इतरेण व्यवहारनयेन विभावपर्यायात्मनां स्कन्धपुद्गलानां पुद्गलत्वमुपचारतः सिद्धं भवति ।
त्यजतु परमशेषं चेतनाचेतनं च ।
परविरहितमन्तर्निर्विकल्पे समाधौ ।।४३।।
anvayārthaḥ[निश्चयेन] nishchayathī [परमाणुः] paramāṇune [पुद्गलद्रव्यम्] ‘pudgaladravya’ [उच्यते] kahevāy chhe [पुनः] ane [इतरेण] vyavahārathī [स्कन्धस्य] skandhane [पुद्गलद्रव्यम् इति व्यपदेशः] ‘pudgaladravya’ evun nām [भवति] hoy chhe.
ṭīkāḥā, pudgaladravyanā kathanano upasanhār chhe.
shuddhanishchayanayathī svabhāvashuddhaparyāyātmak paramāṇune ja ‘pudgaladravya’ evun nām hoy chhe. anya evā vyavahāranayathī vibhāvaparyāyātmak skandhapudgalone pudgalapaṇun upachār dvārā siddha thāy chhe.
[have 29mī gāthānī ṭīkā pūrṇa karatān ṭīkākār munirāj traṇ shloko kahe chheḥ] [shlokārthaḥ] e rīte jinapatinā mārga dvārā tattvārthasamūhane jāṇīne par evān samasta chetan ane achetanane tyāgo; antaraṅgamān nirvikalpa samādhine viṣhe paravirahit (parathī rahit) chitchamatkāramātra paramatattvane bhajo. 43.
[shlokārthaḥ] pudgal achetan chhe ane jīv chetan chhe evī je kalpanā te paṇ
60 ]
Page 61 of 380
PDF/HTML Page 90 of 409
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
सचेतने वा परमात्मतत्त्वे ।
भवेदियं शुद्धदशा यतीनाम् ।।४५।।
धर्माधर्माकाशानां संक्षेपोक्ति रियम् ।
अयं धर्मास्तिकायः स्वयं गतिक्रियारहितः दीर्घिकोदकवत् । स्वभावगति-
क्रियापरिणतस्यायोगिनः पंचह्रस्वाक्षरोच्चारणमात्रस्थितस्य भगवतः सिद्धनामधेययोग्यस्य
prāthamikone (pratham bhūmikāvāḷāone) hoy chhe, niṣhpanna yogīone hotī nathī (arthāt jemane yog paripakav thayo chhe temane hotī nathī). 44.
[shlokārthaḥ] (shuddha dashāvāḷā yatione) ā achetan pudgalakāyamān dveṣhabhāv hoto nathī ke sachetan paramātmatattvamān rāgabhāv hoto nathī;āvī shuddha dashā yationī hoy chhe. 45.
anvayārthaḥ[धर्मः] dharma [जीवपुद्गलानां] jīv-pudgalone [गमननिमित्तः] gamananun nimitta chhe [च] ane [अधर्मः] adharma [स्थितेः] (temane) sthitinun nimitta chhe; [आकाशं] ākāsh [जीवादिसर्वद्रव्याणाम्] jīvādi sarva dravyone [अवगाहनस्य] avagāhananun nimitta chhe.
ṭīkāḥā, dharma-adharmaākāshanun saṅkṣhipta kathan chhe.
ā dharmāstikāy, vāvanā pāṇīnī māphak, pote gatikriyārahit chhe. mātra (a, i, u, r̥̄u, ऌृevā) pāñch hrasva akṣharanā uchchāraṇ jeṭalī jemanī sthiti chhe, jeo ‘siddha’
Page 62 of 380
PDF/HTML Page 91 of 409
single page version
षट्कापक्रमविमुक्त स्य मुक्ति वामलोचनालोचनगोचरस्य त्रिलोकशिखरिशेखरस्य अप- हस्तितसमस्तक्लेशावासपंचविधसंसारस्य पंचमगतिप्रान्तस्य स्वभावगतिक्रियाहेतुः धर्मः, अपि च षट्कापक्रमयुक्तानां संसारिणां विभावगतिक्रियाहेतुश्च । यथोदकं पाठीनानां गमनकारणं तथा तेषां जीवपुद्गलानां गमनकारणं स धर्मः । सोऽयममूर्तः अष्टस्पर्शनविनिर्मुक्त :
वर्णरसपंचकगंधद्वितयविनिर्मुक्त श्च अगुरुकलघुत्वादिगुणाधारः लोकमात्राकारः अखण्डैक- पदार्थः । सहभुवोः गुणाः, क्रमवर्तिनः पर्यायाश्चेति वचनादस्य गतिहेतोर्धर्मद्रव्यस्य शुद्धगुणाः शुद्धपर्याया भवन्ति । अधर्मद्रव्यस्य स्थितिहेतुर्विशेषगुणः । अस्यैव तस्य
धर्मास्तिकायस्य गुणपर्यायाः सर्वे भवन्ति । आकाशस्यावकाशदानलक्षणमेव विशेषगुणः ।
इतरे धर्माधर्मयोर्गुणाः स्वस्यापि सद्रशा इत्यर्थः । लोकाकाशधर्माधर्माणां समानप्रमाणत्वे
nāmane yogya chhe, jeo chha apakramathī vimukta chhe, jeo muktirūpī sulochanānān lochanano viṣhay chhe (arthāt jemane muktirūpī sundarī premathī nihāḷe chhe), jeo trilokarūpī kāḷ, bhav ane bhāvanā parāvartanarūp pāñch prakāranā sansārane) dūr karyo chhe ane jeo pañchamagatinā sīmāḍe chheevā ayogī bhagavānane svabhāvagatikriyārūpe pariṇamatān jīv-pudgalone gamananun kāraṇ (nimitta) chhe. te dharma amūrta, āṭh sparsha rahit, tem ja pāñch varṇa, pāñch ras ane be gandh vināno, agurulaghutvādi guṇonā ādhārabhūt, lokamātra ākāravāḷo ( – lokapramāṇ ākāravāḷo), akhaṇḍ ek padārtha chhe. ‘‘sahabhāvī guṇo chhe ane kramavartī paryāyo chhe’’ evun (shāstranun) vachan hovāthī gatinā hetubhūt ā dharmadravyane shuddha guṇo ane shuddha paryāyo hoy chhe.
adharmadravyano visheṣhaguṇ sthitihetutva chhe. ā adharmadravyanā (bākīnā) guṇ-paryāyo jevā te dharmāstikāyanā (bākīnā) sarva guṇ-paryāyo hoy chhe.
ākāshano, avakāshadānarūp lakṣhaṇ ja visheṣhaguṇ chhe. dharma ane adharmanā bākīnā guṇo ākāshanā bākīnā guṇo jevā paṇ chhe.
62 ]
1shikharīnā shikhar chhe, jemaṇe samasta kleshanā ghararūp pañchavidh sansārane ( – dravya, kṣhetra,
*svabhāvagatikriyāno hetu dharma chhe. vaḷī chha apakramathī yukta evā sansārīone te (dharma)
*vibhāvagatikriyāno hetu chhe. jem pāṇī māchhalānne gamananun kāraṇ chhe, tem te dharma te
1shikharī = shikharavant; parvat.
*svabhāvagatikriyā tathā vibhāvagatikriyānā artha māṭe 22mun pānun juo.
Page 63 of 380
PDF/HTML Page 92 of 409
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
सति न ह्यलोकाकाशस्य ह्रस्वत्वमिति ।
यदपरमखिलानां स्थानदानप्रवीणम् ।
प्रविशतु निजतत्त्वं सर्वदा भव्यलोकः ।।४६।।
(ahīn em khyālamān rākhavun ke) lokākāsh, dharma ane adharma sarakhā pramāṇavāḷān hovāthī kāī alokākāshane ṭūṅkāpaṇunnānāpaṇun nathī (alokākāsh to anant chhe.)
[have 30mī gāthānī ṭīkā pūrṇa karatān ṭīkākār munirāj shlok kahe chheḥ] [shlokārthaḥ] ahīn em āshay chhe keje (dravya) gamananun nimitta chhe, je (dravya) sthitinun kāraṇ chhe, vaḷī bījun je (dravya) sarvane sthān devāmān pravīṇ chhe, te badhānne samyak dravyarūpe avalokīne (yathārthapaṇe svatantra dravyo tarīke samajīne) bhavyasamūh sarvadā nij tattvamān pravesho. 46.
anvayārthaḥ[समयावलिभेदेन तु] samay ane āvalinā bhedathī [द्विविकल्पः] vyavahārakāḷanā be bhed chhe [अथवा] athavā [त्रिविकल्पः भवति] (bhūt, vartamān ane bhaviṣhyanā bhedathī) traṇ bhed chhe. [अतीतः] atīt kāḷ [संख्यातावलिहतसंस्थानप्रमाणः तु] (atīt) sansthānonā ane saṅkhyāt āvalinā guṇākār jeṭalo chhe.
Page 64 of 380
PDF/HTML Page 93 of 409
single page version
व्यवहारकालस्वरूपविविधविकल्पकथनमिदम् ।
एकस्मिन्नभःप्रदेशे यः परमाणुस्तिष्ठति तमन्यः परमाणुर्मन्दचलनाल्लंघयति स समयो व्यवहारकालः । ताद्रशैरसंख्यातसमयैः निमिषः, अथवा नयनपुटघटनायत्तो निमेषः । निमेषाष्टकैः काष्ठा । षोडशभिः काष्ठाभिः कला । द्वात्रिंशत्कलाभिर्घटिका । षष्टिनालिकमहोरात्रम् । त्रिंशदहोरात्रैर्मासः । द्वाभ्याम् मासाभ्याम् ऋतुः । ऋतु- भिस्त्रिभिरयनम् । अयनद्वयेन संवत्सरः । इत्यावल्यादिव्यवहारकालक्रमः । इत्थं समया- वलिभेदेन द्विधा भवति, अतीतानागतवर्तमानभेदात् त्रिधा वा । अतीतकालप्रपंचो- ऽयमुच्यते — अतीतसिद्धानां सिद्धपर्यायप्रादुर्भावसमयात् पुरागतो ह्यावल्यादिव्यवहारकालः स कालस्यैषां संसारावस्थायां यानि संस्थानानि गतानि तैः सद्रशत्वादनन्तः । अनागतकालोऽप्यनागतसिद्धानामनागतशरीराणि यानि तैः सद्रश इत्यामुक्ते : मुक्ते :
ṭīkāḥā, vyavahārakāḷanā svarūpanun ane tenā vividh bhedonun kathan chhe.
ek ākāshapradeshe je paramāṇu rahelo hoy tene bījo paramāṇu mand gatithī oḷaṅge teṭalo kāḷ te samayarūp vyavahārakāḷ chhe. evā asaṅkhya samayono nimeṣh thāy chhe, athavā āṅkh viñchāy teṭalo kāḷ te nimeṣh chhe. āṭh nimeṣhanī kāṣhṭhā thāy chhe. soḷ kāṣhṭhānī kaḷā, batrīsh kaḷānī ghaḍī, sāṭh ghaḍīnun ahorātra, trīsh ahorātrano mās, be māsanī r̥̄utu, traṇ r̥̄utunun ayan ane be ayananun varṣha thāy chhe. ām āvali ādi vyavahārakāḷano kram chhe. ā pramāṇe vyavahārakāḷ samay ane āvalinā bhedathī be prakāre chhe athavā atīt, anāgat ane vartamānanā bhedathī traṇ prakāre chhe.
ā (nīche pramāṇe), atīt kāḷano vistār kahevāmān āve chheḥ atīt siddhone siddhaparyāyanā 1prādurbhāvasamayathī pahelān vītelo je āvali ādi vyavahārakāḷ te, temane sansār-avasthāmān jeṭalān sansthāno vītī gayā temanā 2jeṭalo hovāthī anant chhe. (anāgat siddhone mukti thatān sudhīno) anāgat kāḷ paṇ anāgat siddhonān je muktiparyant anāgat
64 ]
1. prādurbhāv = pragaṭ thavun te; utpanna thavun te.
2. siddhabhagavānane anant sharīro vītī gayā; te sharīro karatān saṅkhyātaguṇī āvalio vītī gaī.
māṭe atīt sharīro paṇ anant chhe ane atīt kāḷ paṇ anant chhe. atīt sharīro karatān atīt
āvalio saṅkhyātaguṇī hovā chhatān banne anant hovāthī bannene anantapaṇānī apekṣhāe sarakhān
kahyān chhe.
Page 65 of 380
PDF/HTML Page 94 of 409
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
सकाशादित्यर्थः ।
तथा चोक्तं पंचास्तिकायसमये —
तथा हि —
दिवसरजनिभेदाज्जायते काल एषः ।
निजनिरुपमतत्त्वं शुद्धमेकं विहाय ।।४७।।
sharīro temanā jeṭalo chhe.
ām (ā gāthāno) artha chhe. evī rīte (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī pañchāstikāyasamayamān (25mī gāthā dvārā) kahyun chhe keḥ
‘‘[gāthārthaḥ] samay, nimeṣh, kāṣhṭhā, kaḷā, ghaḍī, dinarāt, mās, r̥̄utu, ayan ane varṣhae rīte parāshrit kāḷ (jemān paranī apekṣhā āve chhe evo vyavahārakāḷ) chhe.’’
vaḷī (31mī gāthānī ṭīkā pūrṇa karatān ṭīkākār munirāj shlok kahe chhe)ḥ
[shlokārthaḥ] samay, nimeṣh, kāṣhṭhā, kaḷā, ghaḍī, dinarāt vagere bhedothī ā kāḷ (vyavahārakāḷ) utpanna thāy chhe; parantu shuddha ek nij nirupam tattvane chhoḍīne, te kāḷathī mane kāī phaḷ nathī. 47.
9
Page 66 of 380
PDF/HTML Page 95 of 409
single page version
मुख्यकालस्वरूपाख्यानमेतत् ।
जीवराशेः पुद्गलराशेः सकाशादनन्तगुणाः । के ते ? समयाः । कालाणवः लोका- काशप्रदेशेषु पृथक् पृथक् तिष्ठन्ति, स कालः परमार्थ इति ।
तथा चोक्तं प्रवचनसारे —
अस्यापि समयशब्देन मुख्यकालाणुस्वरूपमुक्त म् ।
अन्यच्च —
anvayārthaḥ[संप्रति] have, [जीवात्] jīvathī [पुद्गलतः च अपि] tem ja pudgalathī paṇ [अनंतगुणाः] anantaguṇā [समयाः] samayo chhe; [च] ane [लोकाकाशे संति] je (kālāṇuo) lokākāshamān chhe, [सः] te [परमार्थः कालः भवेत्] paramārtha kāḷ chhe.
ṭīkāḥā, mukhya kāḷanā svarūpanun kathan chhe.
jīvarāshithī ane pudgalarāshithī anantaguṇā chhe. koṇ? samayo. kālāṇuo lokākāshanā pradeshomān pr̥uthak pr̥uthak rahelā chhe, te kāḷ paramārtha chhe.
evī rīte (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī pravachanasāramān (138mī gāthā dvārā) kahyun chhe keḥ
‘‘[gāthārthaḥ] kāḷ to apradeshī chhe. pradeshamātra pudgal-paramāṇu ākāshadravyanā pradeshane mand gatithī oḷaṅgato hoy tyāre te varte chhe arthāt nimittabhūtapaṇe pariṇame chhe.’’
āmān (ā pravachanasāranī gāthāmān) paṇ ‘samay’ shabdathī mukhyakālāṇunun svarūp kahyun chhe.
vaḷī anyatra (āchāryavar shrīnemichandrasiddhāntidevavirachit br̥uhaddravyasaṅgrahamān 22mī gāthā dvārā) kahyun chhe keḥ
66 ]
Page 67 of 380
PDF/HTML Page 96 of 409
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
उक्तं च मार्गप्रकाशे —
तथा हि —
‘‘[gāthārthaḥ] lokākāshanā ek ek pradeshe je ek ek kālāṇu ratnonā rāshinī māphak kharekhar sthit chhe, te kālāṇuo asaṅkhya dravyo chhe.’’
vaḷī mārgaprakāshamān paṇ (shlok dvārā) kahyun chhe keḥ
‘‘[shlokārthaḥ] kāḷanā abhāvamān, padārthonun pariṇaman na hoy; ane pariṇaman na hoy to, dravya paṇ na hoy tathā paryāy paṇ na hoy; e rīte sarvanā abhāvano (shūnyano) prasaṅg āve.’’
vaḷī (32mī gāthānī ṭīkā pūrṇa karatān ṭīkākār munirāj be shlok kahe chhe)ḥ
[shlokārthaḥ] kumbhāranā chakranī māphak (arthāt jem ghaḍo thavāmān kumbhārano chākaḍo nimitta chhe tem), ā paramārthakāḷ (pāñch astikāyonī) vartanānun nimitta chhe. enā vinā, pāñch astikāyone vartanā (pariṇaman) hoī shake nahi. 48.
[shlokārthaḥ] siddhāntapaddhatithī (shāstraparamparāthī) siddha evān jīvarāshi, pudgal-
Page 68 of 380
PDF/HTML Page 97 of 409
single page version
कालादिशुद्धामूर्ताचेतनद्रव्याणां स्वभावगुणपर्यायाख्यानमेतत् ।
इह हि मुख्यकालद्रव्यं जीवपुद्गलधर्माधर्माकाशानां पर्यायपरिणतिहेतुत्वात् परि-
वर्तनलिङ्गमित्युक्त म् । अथ धर्माधर्माकाशकालानां स्वजातीयविजातीयबंधसम्बन्धाभावात्
विभावगुणपर्यायाः न भवंति, अपि तु स्वभावगुणपर्याया भवंतीत्यर्थः । ते गुणपर्यायाः पूर्वं
प्रतिपादिताः, अत एवात्र संक्षेपतः सूचिता इति ।
rāshi, dharma, adharma, ākāsh ne kāḷ badhāy pratītigochar chhe (arthāt chha ye dravyonī pratīti thaī shake chhe). 49.
anvayārthaḥ[जीवादिद्रव्याणाम्] jīvādi dravyone [परिवर्तनकारणम्] parivartananun kāraṇ (vartanānun nimitta) [कालः भवेत्] kāḷ chhe. [धर्मादिचतुर्णां] dharmādi chār dravyone [स्वभावगुणपर्यायाः] svabhāvaguṇaparyāyo [भवंति] hoy chhe.
ṭīkāḥā, kāḷādi shuddha amūrta achetan dravyonā svabhāvaguṇaparyāyonun kathan chhe.
mukhyakāḷadravya, jīv, pudgal, dharma, adharma ane ākāshanī (pāñch astikāyonī) paryāyapariṇatino hetu hovāthī tenun liṅg parivartan chhe (arthāt kāḷadravyanun lakṣhaṇ vartanāhetutva chhe) em ahīn kahyun chhe.
have (bījī vāt e ke), dharma, adharma, ākāsh ane kāḷane svajātīy ke vijātīy bandhano sambandh nahi hovāthī temane vibhāvaguṇaparyāyo hotā nathī, parantu svabhāvaguṇaparyāyo hoy chheem artha chhe. te svabhāvaguṇaparyāyonun pūrve pratipādan karavāmān āvyun chhe tethī ja ahīn saṅkṣhepathī sūchan karavāmān āvyun chhe.
68 ]
Page 69 of 380
PDF/HTML Page 98 of 409
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
विवरणमतिरम्यं भव्यकर्णामृतं यत् ।
भवतु भवविमुक्त्यै सर्वदा भव्यजन्तोः ।।५०।।
अत्र कालद्रव्यमन्तरेण पूर्वोक्त द्रव्याण्येव पंचास्तिकाया भवंतीत्युक्त म् ।
इह हि द्वितीयादिप्रदेशरहितः कालः, ‘समओ अप्पदेसो’ इति वचनात् ।
[have 33mī gāthānī ṭīkā pūrṇa karatān ṭīkākār munirāj shlok kahe chheḥ] [shlokārthaḥ] e rīte bhavyonān karṇone amr̥ut evun je chha dravyonun ati ramya dedīpyamān (-spaṣhṭa) vivaraṇ vistārathī karavāmān āvyun, te jinamunionā chittane pramod denārun ṣhaṭdravyavivaraṇ bhavya jīvane sarvadā bhavavimuktinun kāraṇ ho. 50.
anvayārthaḥ[कालं मुक्त्वा] kāḷ chhoḍīne [एतानि षड्द्रव्याणि च] ā chha dravyone (arthāt bākīnān pāñch dravyone) [जिनसमये] jinasamayamān (jinadarshanamān) [अस्तिकायाः इति] ‘astikāy’ [निर्दिष्टाः] kahevāmān āvyān chhe. [बहुप्रदेशत्वम्] bahupradeshīpaṇun [खलु कायाः] te kāyatva chhe.
ṭīkāḥā gāthāmān kāḷadravya sivāy pūrvokta dravyo ja pañchāstikāy chhe em kahyun chhe.
ahīn (ā vishvamān) kāḷ dvitīyādi pradesh rahit (arthāt ek karatān vadhāre pradesho vināno) chhe, kāraṇ ke ‘समओ अप्पदेसो (kāḷ apradeshī chhe)’ evun (shāstranun) vachan
Page 70 of 380
PDF/HTML Page 99 of 409
single page version
अस्य हि द्रव्यत्वमेव, इतरेषां पंचानां कायत्वमस्त्येव । बहुप्रदेशप्रचयत्वात् कायः । काया इव कायाः । पंचास्तिकायाः । अस्तित्वं नाम सत्ता । सा किंविशिष्टा ? सप्रतिपक्षा, अवान्तरसत्ता महासत्तेति । तत्र समस्तवस्तुविस्तरव्यापिनी महासत्ता, प्रतिनियतवस्तुव्यापिनी ह्यवान्तरसत्ता । समस्तव्यापकरूपव्यापिनी महासत्ता, प्रतिनियतैक- रूपव्यापिनी ह्यवान्तरसत्ता । अनन्तपर्यायव्यापिनी महासत्ता, प्रतिनियतैकपर्यायव्यापिनी ह्यवान्तरसत्ता । अस्तीत्यस्य भावः अस्तित्वम् । अनेन अस्तित्वेन कायत्वेन सनाथाः पंचास्तिकायाः । कालद्रव्यस्यास्तित्वमेव, न कायत्वं, काया इव बहुप्रदेशाभावादिति ।
chhe. āne dravyapaṇun ja chhe, bākīnān pāñchane kāyapaṇun (paṇ) chhe ja.
bahu pradeshonā samūhavāḷun hoy te ‘kāy’ chhe. ‘kāy’ kāy jevān (sharīr jevān arthāt bahupradeshovāḷān) hoy chhe. astikāyo pāñch chhe.
astitva eṭale sattā. te kevī chhe? mahāsattā ane avāntarasattāem 1sapratipakṣha chhe. tyān, samasta vastuvistāramān vyāpanārī te mahāsattā chhe, 2pratiniyat vastumān vyāpanārī te avāntarasattā chhe; samasta vyāpak rūpamān vyāpanārī te mahāsattā chhe, pratiniyat ek rūpamān vyāpanārī te avāntarasattā chhe; anant paryāyomān vyāpanārī te mahāsattā chhe, pratiniyat ek paryāyamān vyāpanārī te avāntarasattā chhe. padārthano ‘3अस्ति’ evo bhāv te astitva chhe.
ā astitvathī ane kāyatvathī sahit pāñch astikāyo chhe. kāḷadravyane astitva ja chhe, kāyatva nathī, kāraṇ ke kāyanī māphak tene bahu pradeshono abhāv chhe.
[have 34 mī gāthānī ṭīkā pūrṇa karatān ṭīkākār munirāj shlok kahe chheḥ] [shlokārthaḥ] e rīte jinamārgarūpī ratnākaramānthī pūrvāchāryoe prītipūrvak
70 ]
1. sapratipakṣha = pratipakṣha sahit; virodhī sahit. (mahāsattā ane avāntarasattā paraspar virodhī chhe.)
2. pratiniyat = niyat; nishchit; amuk ja.
3.
अस्ति= chhe (astitva = hovāpaṇun)
Page 71 of 380
PDF/HTML Page 100 of 409
single page version
kahānajainashāstramāḷā ]
षण्णां द्रव्याणां प्रदेशलक्षणसंभवप्रकारकथनमिदम् । ṣhaṭdravyarūpī ratnonī māḷā bhavyonā kaṇṭhanā ābharaṇane arthe bahār kāḍhī chhe. 51.
anvayārthaḥ[मूर्तस्य] mūrta dravyane [संख्यातासंख्यातानंतप्रदेशाः] saṅkhyāt, asaṅkhyāt ane anant pradesho [भवन्ति] hoy chhe; [धर्माधर्मयोः] dharma, adharma [पुनः जीवस्य] tem ja jīvane [खलु] kharekhar [असंख्यातप्रदेशाः] asaṅkhyāt pradesho chhe.
[लोकाकाशे] lokākāshane viṣhe [तद्वत्] dharma, adharma tem ja jīvanī māphak (asaṅkhyāt pradesho) chhe; [इतरस्य] bākīnun je alokākāsh tene [अनंताः देशाः] anant pradesho [भवन्ति] chhe. [कालस्य] kāḷane [कायत्वं न] kāyapaṇun nathī, [यस्मात्] kāraṇ ke [एकप्रदेशः] te ekapradeshī [भवेत्] chhe.
ṭīkāḥāmān chha dravyonā pradeshanun lakṣhaṇ ane tenā sambhavano prakār kahel chhe. (arthāt ā gāthāmān pradeshanun lakṣhaṇ tem ja chha dravyone keṭalā keṭalā pradesh hoy chhe te kahyun chhe).