કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
શુદ્ધનિશ્ચય-પ્રાયશ્ચિત્ત અધિકાર
[ ૨૩૧
उत्कृष्टो यो बोधो ज्ञानं तस्यैवात्मनश्चित्तम् ।
यो धरति मुनिर्नित्यं प्रायश्चित्तं भवेत्तस्य ।।११६।।
अत्र शुद्धज्ञानस्वीकारवतः प्रायश्चित्तमित्युक्त म् ।
उत्कृष्टो यो विशिष्टधर्मः स हि परमबोधः इत्यर्थः । बोधो ज्ञानं चित्तमित्यनर्थान्तरम् ।
अत एव तस्यैव परमधर्मिणो जीवस्य प्रायः प्रकर्षेण चित्तं । यः परमसंयमी नित्यं ताद्रशं
चित्तं धत्ते, तस्य खलु निश्चयप्रायश्चित्तं भवतीति ।
(शालिनी)
यः शुद्धात्मज्ञानसंभावनात्मा
प्रायश्चित्तमत्र चास्त्येव तस्य ।
निर्धूतांहःसंहतिं तं मुनीन्द्रं
वन्दे नित्यं तद्गुणप्राप्तयेऽहम् ।।१८३।।
અન્વયાર્થઃ — [तस्य एव आत्मनः] તે જ (અનંતધર્મવાળા) આત્માનો [यः] જે
[उत्कृष्टः बोधः] ઉત્કૃષ્ટ બોધ, [ज्ञानम्] જ્ઞાન અથવા [चित्तम्] ચિત્ત તેને [यः मुनिः] જે મુનિ
[नित्यं धरति] નિત્ય ધારણ કરે છે, [तस्य] તેને [प्रायश्चित्तम् भवेत्] પ્રાયશ્ચિત્ત છે.
ટીકાઃ — અહીં, ‘શુદ્ધ જ્ઞાનના સ્વીકારવાળાને પ્રાયશ્ચિત્ત છે’ એમ કહ્યું છે.
ઉત્કૃષ્ટ એવો જે વિશિષ્ટ ધર્મ તે ખરેખર પરમ બોધ છે — એવો અર્થ છે. બોધ, જ્ઞાન,
અને ચિત્ત જુદા પદાર્થો નથી. આમ હોવાથી જ તે જ પરમધર્મી જીવને પ્રાયઃ ચિત્ત છે અર્થાત્
પ્રકૃષ્ટપણે ચિત્ત ( – જ્ઞાન) છે. જે પરમસંયમી એવા ચિત્તને નિત્ય ધારણ કરે છે, તેને ખરેખર
નિશ્ચય-પ્રાયશ્ચિત્ત છે.
[ભાવાર્થઃ — જીવ ધર્મી છે અને જ્ઞાનાદિક તેના ધર્મો છે. પરમ ચિત્ત અથવા પરમ
જ્ઞાનસ્વભાવ જીવનો ઉત્કૃષ્ટ વિશેષધર્મ છે. માટે સ્વભાવ-અપેક્ષાએ જીવદ્રવ્યને પ્રાયઃ ચિત્ત
છે અર્થાત્ પ્રકૃષ્ટપણે જ્ઞાન છે. જે પરમસંયમી આવા ચિત્તને ( – પરમ જ્ઞાનસ્વભાવને) શ્રદ્ધે
છે અને તેમાં લીન રહે છે, તેને નિશ્ચયપ્રાયશ્ચિત્ત છે.]
[હવે ૧૧૬મી ગાથાની ટીકા પૂર્ણ કરતાં ટીકાકાર મુનિરાજ શ્લોક કહે છેઃ]
[શ્લોકાર્થઃ — ] આ લોકમાં જે (મુનીંદ્ર) શુદ્ધાત્મજ્ઞાનની સમ્યક્ ભાવનાવંત છે, તેને
પ્રાયશ્ચિત્ત છે જ. જેણે પાપસમૂહને ખંખેરી નાખ્યો છે એવા તે મુનીંદ્રને હું તેના ગુણોની
પ્રાપ્તિ અર્થે નિત્ય વંદું છું. ૧૮૩.