दर्शनमपि शुद्धात्मानं पश्यति । दर्शनज्ञानप्रभृत्यनेकधर्माणामाधारो ह्यात्मा । व्यवहार- पक्षेऽपि केवलं परप्रकाशकस्य ज्ञानस्य न चात्मसम्बन्धः सदा बहिरवस्थितत्वात्, आत्मप्रतिपत्तेरभावात् न सर्वगतत्वम्; अतःकारणादिदं ज्ञानं न भवति, मृगतृष्णाजलवत् प्रतिभासमात्रमेव । दर्शनपक्षेऽपि तथा न केवलमभ्यन्तरप्रतिपत्तिकारणं दर्शनं भवति । सदैव सर्वं पश्यति हि चक्षुः स्वस्याभ्यन्तरस्थितां कनीनिकां न पश्यत्येव । अतः स्वपरप्रकाशकत्वं ज्ञानदर्शनयोरविरुद्धमेव । ततः स्वपरप्रकाशको ह्यात्मा ज्ञानदर्शनलक्षण इति । तथा चोक्तं श्रीमदमृतचन्द्रसूरिभिः —
mATe aviruddha evI syAdvAdavidyArUpI devI sajjano vaDe samyak prakAre nirantar ArAdhavAyogya chhe. tyAn (syAdvAdamatamAn), ekAnte gnAnane paraprakAshakapaNun ja nathI; syAdvAdamatamAn darshan paN kevaL shuddhAtmAne ja dekhatun nathI (arthAt mAtra svaprakAshak ja nathI). AtmA darshan, gnAn vagere anek dharmono AdhAr chhe. (tyAn) vyavahArapakShe paN gnAn kevaL paraprakAshak hoy to, sadA bAhyasthitapaNAne lIdhe, (gnAnane) AtmA sAthe sambandh rahe nahi ane (tethI) *AtmapratipattinA abhAvane lIdhe sarvagatapaNun (paN) bane nahi. A kAraNane lIdhe, A gnAn hoy ja nahi (arthAt gnAnanun astitva ja na hoy), mRugatRuShNAnA jaLanI mAphak AbhAsamAtra ja hoy. evI rIte darshanapakShe paN, darshan kevaL +abhyantarapratipattinun ja kAraN nathI, (sarvaprakAshananun kAraN chhe); (kem ke) chakShu sadaiv sarvane dekhe chhe, potAnA abhyantaramAn rahelI kIkIne dekhatun nathI (mATe chakShunI vAtathI em samajAy chhe ke darshan abhyantarane dekhe ane bAhyasthit padArthone na dekhe evo koI niyam ghaTato nathI). AthI, gnAn ane darshanane (bannene) svaparaprakAshakapaNun aviruddha ja chhe. mATe (e rIte) gnAnadarshanalakShaNavALo AtmA svaparaprakAshak chhe.
evI rIte (AchAryadev) shrImad amRutachandrasUrie (shrI pravachanasAranI TIkAmAn chothA shlok dvArA) kahyun chhe ke —
32
*Atmapratipatti = AtmAnun gnAn; svane jANavun te.
+abhyantarapratipatti = antaranganun prakAshan; svane prakAshavun te.