Niyamsar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 158-165 ; Adhikar-12 : Shuddhopayog Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 21

 

Page 314 of 388
PDF/HTML Page 341 of 415
single page version

gāthā : 157 anvayārtha :[ekaḥ ] jaise koī ek (daridra manuṣya ) [nidhim ]
nidhiko [labdhvā ] pākar [sujanatven ] apane vatanameṁ (guptarūpase ) rahakar [tasya phalam ]
usake phalako [anubhavati ] bhogatā hai, [tathā ] usīprakār [jñānī ] jñānī [paratatim ] par
janoṁke samūhako [tyaktvā ] choṛakar [jñānanidhim ] jñānanidhiko [bhuṁkte ] bhogatā hai
.
ṭīkā :yahān̐ dr̥ṣṭānta dvārā sahajatattvakī ārādhanākī vidhi kahī hai .
koī ek daridra manuṣya kvacit kadācit puṇyodayase nidhiko pākar, us nidhike
phalako saujanya arthāt janmabhūmi aisā jo gupta sthān usameṁ rahakar ati guptarūpase bhogatā
hai; aisā dr̥ṣṭāntapakṣa hai
. 1dārṣṭāṁtapakṣase bhī (aisā hai ki )sahajaparamatattvajñānī jīv kvacit
āsannabhavyake (āsannabhavyatārūp ) guṇakā uday honese sahajavairāgyasampatti honepar, param
guruke caraṇakamalayugalakī niratiśay (uttam ) bhakti dvārā muktisundarīke mukhake
2makaranda
samān sahajajñānanidhiko pākar, 3svarūpavikal aise par janoṁke samūhako dhyānameṁ vighnakā
kāraṇ samajhakar choṛatā hai .
[ab is 157vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do ślok
kahate haiṁ : ]
labdhvā nidhimekastasya phalamanubhavati sujanatven .
tathā jñānī jñānanidhiṁ bhuṁkte tyaktvā paratatim ..157..
atra draṣṭāntamukhen sahajatattvārādhanāvidhirukta : .
kaścideko daridraḥ kvacit kadācit sukr̥todayen nidhiṁ labdhvā tasya nidheḥ phalaṁ
hi saujanyaṁ janmabhūmiriti rahasye sthāne sthitvā atigūḍhavr̥ttyānubhavati iti draṣṭāntapakṣaḥ .
dārṣṭāntapakṣe‘pi sahajaparamatattvajñānī jīvaḥ kvacidāsannabhavyasya guṇodaye sati
sahajavairāgyasampattau satyāṁ paramagurucaraṇanalinayugalaniratiśayabhaktyā mukti sundarīmukh-
makarandāyamānaṁ sahajajñānanidhiṁ pariprāpya pareṣāṁ janānāṁ svarūpavikalānāṁ tatiṁ samūhaṁ
dhyānapratyūhakāraṇamiti tyajati
.
1dārṣṭāṁt = vah bāt jo dr̥ṣṭānta dvārā samajhānā ho; upamey .
2makaranda = puṣpa-ras; puṣpa-parāg .
3svarūpavikal = svarūpaprāpti rahit; ajñānī .

Page 315 of 388
PDF/HTML Page 342 of 415
single page version

[ślokārtha : ] is lokameṁ koī ek laukik jan puṇyake kāraṇ dhanake
samūhako pākar, saṁgako choṛakar gupta hokar rahatā hai; usakī bhān̐ti jñānī (parake saṁgako
choṛakar guptarūpase rahakar ) jñānakī rakṣā karatā hai
.268.
[ślokārtha : ] janmamaraṇarūp rogake hetubhūt samasta saṁgako choṛakar,
hr̥dayakamalameṁ 1buddhipūrvak pūrṇavairāgyabhāv karake, sahaj paramānanda dvārā jo avyagra
(anākul ) hai aise nij rūpameṁ (apanī ) 2śaktise sthit rahakar, moh kṣīṇ hone par,
ham lokako sadā tr̥ṇavat dekhate haiṁ .269.
gāthā : 158 anvayārtha :[sarve ] sarva [purāṇapuruṣāḥ ] purāṇ puruṣ
(śālinī)
asmin loke laukikaḥ kaścidekaḥ
labdhvā puṇyātkāṁcanānāṁ samūham
.
gūḍho bhūtvā vartate tyakta saṁgo
jñānī tadvat
jñānarakṣāṁ karoti ..268..
(maṁdākrāṁtā)
tyaktvā saṁgaṁ jananamaraṇātaṁkahetuṁ samastaṁ
kr̥tvā buddhayā hr̥dayakamale pūrṇavairāgyabhāvam
.
sthitvā śaktyā sahajaparamānaṁdanirvyagrarūpe
kṣīṇe mohe tr̥ṇamiv sadā lokamālokayāmaḥ
..269..
savve purāṇapurisā evaṁ āvāsayaṁ ca kāūṇ .
apamattapahudiṭhāṇaṁ paḍivajja ya kevalī jādā ..158..
sarve purāṇapuruṣā evamāvaśyakaṁ ca kr̥tvā .
apramattaprabhr̥tisthānaṁ pratipadya ca kevalino jātāḥ ..158..
1buddhipūrvak = samajhapūrvak; vivekapūrvak; vicārapūrvak .
2śakti = sāmarthya; bal; vīrya; puruṣārtha .
yoṁ sarva paurāṇik puruṣ āvaśyakoṁkī vidhi dharī .
pākar are apramatta sthān hue niyat prabhu kevalī ..158..

Page 316 of 388
PDF/HTML Page 343 of 415
single page version

[evam ] isaprakār [āvaśyakaṁ ca ] āvaśyak [kr̥tvā ] karake, [apramattaprabhr̥tisthānaṁ ]
apramattādi sthānako [pratipadya ca ] prāpta karake [kevalinaḥ jātāḥ ] kevalī hue
.
ṭīkā :yah, paramāvaśyak adhikārake upasaṁhārakā kathan hai .
svātmāśrit niścayadharmadhyān aur niścayaśukladhyānasvarūp aisā jo bāhya -
āvaśyakādi kriyāse pratipakṣa śuddhaniścay - paramāvaśyaksākṣāt apunarbhavarūpī
(muktirūpī ) strīke anaṁg (aśarīrī ) sukhakā kāraṇuse karake, sarva purāṇ puruṣ
ki jinameṁse tīrthaṁkarparamadev ādi svayaṁbuddha hue aur kuch bodhitabuddha hue veapramattase
lekar sayogībhaṭṭārak takake guṇasthānoṁkī paṁktimeṁ ārūrḥ hote hue, paramāvaśyakarūp
ātmārādhanāke prasādase kevalī
sakalapratyakṣajñānadhārīhue .
[ab is niścay - paramāvaśyak adhikārakī antim gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue
ṭīkākār munirāj śrī padmaprabhamaladhāridev do ślok kahate haiṁ : ]
[ślokārtha : ] pahale jo sarva purāṇ puruṣyogīnij ātmākī
ārādhanāse samasta karmarūpī rākṣasoṁke samūhakā nāś karake viṣṇu aur jayavanta hue
(arthāt sarvavyāpī jñānavāle jin hue ), unheṁ jo muktikī spr̥hāvālā niḥspr̥h jīv ananya
paramāvaśyakādhikāropasaṁhāropanyāso‘yam .
svātmāśrayaniścayadharmaśukladhyānasvarūpaṁ bāhyāvaśyakādikriyāpratipakṣaśuddhaniścayaparamā-
vaśyakaṁ sākṣādapunarbhavavārāṁganānaṅgasukhakāraṇaṁ kr̥tvā sarve purāṇapuruṣāstīrthakaraparamadevādayaḥ
svayaṁbuddhāḥ kecid bodhitabuddhāścāpramattādisayogibhaṭṭārakaguṇasthānapaṁkti madhyārūḍhāḥ santaḥ
kevalinaḥ sakalapratyakṣajñānadharāḥ paramāvaśyakātmārādhanāprasādāt
jātāśceti .
(śārdūlavikrīḍit)
svātmārādhanayā purāṇapuruṣāḥ sarve purā yoginaḥ
pradhvastākhilakarmarākṣasagaṇā ye viṣṇavo jiṣṇavaḥ
.
tānnityaṁ praṇamatyananyamanasā mukti spr̥ho nispr̥haḥ
sa syāt
sarvajanārcitāṁghrikamalaḥ pāpāṭavīpāvakaḥ ..270..
viṣṇu = vyāpak . (kevalī bhagavānakā jñān sarvako jānatā hai isaliye us apekṣāse unheṁ sarvavyāpak
kahā jātā hai) .

Page 317 of 388
PDF/HTML Page 344 of 415
single page version

manase nitya praṇām karatā hai, vah jīv pāparūpī aṭavīko jalānemeṁ agni samān hai aur
usake caraṇakamalako sarva jan pūjate haiṁ
.270.
[ślokārtha : ] heyarūp aisā jo kanak aur kāminī sambandhī moh use
choṛakar, he citta ! nirmal sukhake hetu param guru dvārā dharmako prāpta karake tū avyagrarūp
(śāṁtasvarūpī ) paramātmāmeṁ
ki jo (paramātmā ) nitya ānandavālā hai, nirupam guṇoṁse
alaṁkr̥t hai tathā divya jñānavālā hai usameṁśīghra praveś kar . 271 .
isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṁke liye jo sūrya samān haiṁ aur pān̐c iṁdriyoṁke
phai lāv rahit dehamātra jinheṁ parigrah thā aise śrī padmaprabhamaladhāridev dvārā racit niyamasārakī
tātparyavr̥tti nāmak ṭīkāmeṁ (arthāt śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī niyamasār
paramāgamakī nirgrantha munirāj śrī padmaprabhamaladhāridevaviracit tātparyavr̥tti nāmakī ṭīkāmeṁ )
niścay-paramāvaśyak adhikār nāmakā gyārahavān̐ śrutaskandha samāpta huā .
(maṁdākrāṁtā)
muktvā mohaṁ kanakaramaṇīgocaraṁ heyarūpaṁ
nityānandaṁ nirupamaguṇālaṁkr̥taṁ divyabodham
.
cetaḥ śīghraṁ praviś paramātmānamavyagrarūpaṁ
labdhvā dharmaṁ paramagurutaḥ śarmaṇe nirmalāy
..271..
iti sukavijanapayojamitrapaṁcendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahaśrīpadmaprabhamaladhāridev-
viracitāyāṁ niyamasāravyākhyāyāṁ tātparyavr̥ttau niścayaparamāvaśyakādhikār ekādaśamaḥ
śrutaskandhaḥ
..
8

Page 318 of 388
PDF/HTML Page 345 of 415
single page version

ab samasta karmake pralayake hetubhūt śuddhopayogakā adhikār kahā jātā hai .
gāthā : 159 anvayārtha :[vyavahāranayen ] vyavahāranayase [kevalī
bhagavān ] kevalī bhagavān [sarvaṁ ] sab [jānāti paśyati ] jānate haiṁ aur dekhate haiṁ;
[niyamen ] niścayase [kevalajñānī ] kevalajñānī [ātmānam ] ātmāko (svayaṁko )
[jānāti paśyati ] jānatā hai aur dekhatā hai
.
ṭīkā :yahān̐, jñānīko sva-par svarūpakā prakāśakapanā kathaṁcit kahā hai .
‘parāśrito vyavahāraḥ (vyavahār parāśrit hai )’ aisā (śāstrakā ) vacan honese,
12
śuddhopayog adhikār
ath sakalakarmapralayahetubhūtaśuddhopayogādhikār ucyate .
jāṇadi passadi savvaṁ vavahāraṇaeṇ kevalī bhagavaṁ .
kevalaṇāṇī jāṇadi passadi ṇiyameṇ appāṇaṁ ..159..
jānāti paśyati sarvaṁ vyavahāranayen kevalī bhagavān .
kevalajñānī jānāti paśyati niyamen ātmānam ..159..
atra jñāninaḥ svaparasvarūpaprakāśakatvaṁ kathaṁcidukta m .
ātmaguṇaghātakaghātikarmapradhvaṁsanenāsāditasakalavimalakevalajñānakevaladarśanābhyāṁ vyavahār-
vyavahārase prabhu kevalī sab jānate aru dekhate .
niścayanayātmak-dvārase nij ātmako prabhu pekhate ..159..

Page 319 of 388
PDF/HTML Page 346 of 415
single page version

vyavahāranayase ve bhagavān parameśvar paramabhaṭṭārak ātmaguṇoṁkā ghāt karanevāle
ghātikarmoṁke nāś dvārā prāpta sakal-vimal kevalajñān aur kevaladarśan dvārā
trilokavartī tathā trikālavartī sacarācar dravyaguṇaparyāyoṁko ek samayameṁ jānate haiṁ aur
dekhate haiṁ
. śuddhaniścayase parameśvar mahādevādhidev sarvajñavītarāgako, paradravyake grāhakatva,
darśakatva, jñāyakatva ādike vividh vikalpoṁkī senākī utpatti mūladhyānameṁ abhāvarūp
honese (? ), ve bhagavān trikāl
- nirupādhi, niravadhi (amaryādit ), nityaśuddha aise
sahajajñān aur sahajadarśan dvārā nij kāraṇaparamātmāko, svayaṁ kāryaparamātmā hone par
bhī, jānate haiṁ aur dekhate haiṁ
. kisaprakār ? is jñānakā dharma to, dīpakakī bhān̐ti,
svaparaprakāśakapanā hai . ghaṭādikī pramitise prakāśdīpak (kathaṁcit ) bhinna hone par
bhī svayaṁ prakāśasvarūp honese sva aur parako prakāśit karatā hai; ātmā bhī
jyotisvarūp honese vyavahārase trilok aur trikālarūp parako tathā svayaṁ prakāśasvarūp
ātmāko (svayaṁko ) prakāśit karatā hai
.
96 pākhaṇḍiyoṁ par vijay prāpta karanese jinhoṁne viśāl kīrti prāpta kī hai aise
mahāsenapaṁḍitadevane bhī (ślok dvārā ) kahā hai ki :
nayen jagattrayakālatrayavartisacarācaradravyaguṇaparyāyān ekasmin samaye jānāti paśyati
ca sa bhagavān parameśvaraḥ paramabhaṭṭārakaḥ, parāśrito vyavahāraḥ iti vacanāt
.
śuddhaniścayataḥ parameśvarasya mahādevādhidevasya sarvajñavītarāgasya paradravyagrāhakatvadarśakatva-
jñāyakatvādivividhavikalpavāhinīsamudbhūtamūladhyānāṣādaḥ
(?) sa bhagavān trikāl-
nirupādhiniravadhinityaśuddhasahajajñānasahajadarśanābhyāṁ nijakāraṇaparamātmānaṁ svayaṁ kārya-
paramātmāpi jānāti paśyati ca
. kiṁ kr̥tvā ? jñānasya dharmo‘yaṁ tāvat svaparaprakāśakatvaṁ
pradīpavat . ghaṭādipramiteḥ prakāśo dīpastāvadbhinno‘pi svayaṁ prakāśasvarūpatvāt svaṁ paraṁ
ca prakāśayati; ātmāpi vyavahāreṇ jagattrayaṁ kālatrayaṁ ca paraṁ jyotiḥsvarūpatvāt
svayaṁprakāśātmakamātmānaṁ ca prakāśayati .
uktaṁ ca ṣaṇṇavatipāṣaṁḍivijayopārjitaviśālakīrtibhirmahāsenapaṇḍitadevaiḥ
yahān̐ saṁskr̥t ṭīkāmeṁ aśuddhi mālūm hotī hai, isaliye saṁskr̥t ṭīkāmeṁ tathā usake anuvādameṁ śaṁkāko
sūcit karaneke liye praśnavācak cihna diyā hai .

Page 320 of 388
PDF/HTML Page 347 of 415
single page version

‘‘[ślokārtha : ] vastukā yathārtha nirṇay so samyagjñān hai . vah samyagjñān,
dīpakakī bhān̐ti, svake aur (par ) padārthoṁke nirṇayātmak hai tathā pramitise (jñaptise )
kathaṁcit bhinna hai
.’’
ab ‘svāśrito niścay: (niścay svāśrit hai )’ aisā (śāstrakā ) vacan honese,
(jñānako ) satat niruparāg niraṁjan svabhāvameṁ līnatāke kāraṇ niścayapakṣase bhī
svaparaprakāśakapanā hai hī . (vah isaprakār : ) sahajajñān ātmāse saṁjñā, lakṣaṇ aur
prayojanakī apekṣāse bhinna nām tathā bhinna lakṣaṇase (tathā bhinna prayojanase ) jānā jātā hai
tathāpi vastuvr̥ttise (akhaṇḍa vastukī apekṣāse ) bhinna nahīṁ hai; is kāraṇase yah
(sahajajñān ) ātmagat (ātmāmeṁ sthit ) darśan, sukh, cāritra ādiko jānatā hai aur
svātmāko
kāraṇaparamātmāke svarūpakobhī jānatā hai .
(sahajajñān svātmāko to svāśrit niścayanayase jānatā hī hai aur isaprakār
svātmāko jānane par usake samasta guṇ bhī jñāt ho hī jāte haiṁ . ab sahajajñānane jo yah
jānā usameṁ bhed - apekṣāse dekheṁ to sahajajñānake liye jñān hī sva hai aur usake atirikta
anya sabdarśan, sukh ādipar hai; isaliye is apekṣāse aisā siddha huā ki
niścayapakṣase bhī jñān svako tathā parako jānatā hai . )
isīprakār (ācāryadev ) śrīmad amr̥tacandrasūrine (śrī samayasārakī ātmakhyāti
nāmak ṭīkāmeṁ 192veṁ ślok dvārā ) kahā hai ki :
(anuṣṭubh)
‘‘yathāvadvastunirṇītiḥ samyagjñānaṁ pradīpavat .
tatsvārthavyavasāyātma kathaṁcit pramiteḥ pr̥thak ..’’
ath niścayapakṣe‘pi svaparaprakāśakatvamastyeveti satataniruparāganiraṁjanasvabhāv-
niratatvāt, svāśrito niścayaḥ iti vacanāt . sahajajñānaṁ tāvat ātmanaḥ sakāśāt
saṁjñālakṣaṇaprayojanen bhinnābhidhānalakṣaṇalakṣitamapi bhinnaṁ bhavati na vastuvr̥ttyā ceti,
ataḥkāraṇāt
etadātmagatadarśanasukhacāritrādikaṁ jānāti svātmānaṁ kāraṇaparamātmasvarūpamapi
jānātīti .
tathā coktaṁ śrīmadamr̥tacaṁdrasūribhiḥ
niruparāg = uparāg rahit; nirvikār .

Page 321 of 388
PDF/HTML Page 348 of 415
single page version

‘‘[ślokārtha : ] karmabandhake chedanase atul akṣay (avināśī ) mokṣakā
anubhav karatā huā, nitya udyotavālī (jisakā prakāś nitya hai aisī ) sahaj avasthā
jisakī vikasit ho gaī hai aisā, ekāntaśuddha (
karmakā mail na rahanese jo atyanta śuddha
huā hai aisā ), tathā ekākār (ek jñānamātra ākārarup pariṇamit ) nijarasakī
atiśayatāse jo atyanta gambhīr aur dhīr hai aisā yah pūrṇa jñān jagamagā uṭhā (
sarvathā
śuddha ātmadravya jājvalyamān pragaṭ huā ), apanī acal mahimāmeṁ līn huā .’’
aur (is 159vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj śrī
padmaprabhamaladhāridev ślok kahate haiṁ ) :
[ślokārtha : ] vyavahāranayase yah kevalajñānamūrti ātmā nirantar viśvako
vāstavameṁ jānatā hai aur muktilakṣmīrūpī kāminīke komal mukhakamal par kāmapīṛāko
tathā saubhāgyacihnavālī śobhāko phai lātā hai
. niścayase to, jinhoṁne mal aur kleśako naṣṭa
kiyā hai aise ve devādhidev jineś nij svarūpako atyanta jānate haiṁ .272.
(maṁdākrāṁtā)
‘‘bandhacchedātkalayadatulaṁ mokṣamakṣayyamet-
nnityodyotasphu ṭitasahajāvasthamekāntaśuddham
.
ekākārasvarasabharatotyantagaṁbhīradhīraṁ
pūrṇaṁ jñānaṁ jvalitamacale svasya līnaṁ mahimni
..’’
tathā hi
(sragdharā)
ātmā jānāti viśvaṁ hyanavaratamayaṁ kevalajñānamūrtiḥ
mukti śrīkāminīkomalamukhakamale kāmapīḍāṁ tanoti
.
śobhāṁ saubhāgyacihnāṁ vyavaharaṇanayāddevadevo jineśaḥ
tenoccairniścayen prahatamalakaliḥ svasvarūpaṁ sa vetti
..272..
jugavaṁ vaṭṭai ṇāṇaṁ kevalaṇāṇissa daṁsaṇaṁ ca tahā .
diṇayarapayāsatāvaṁ jah vaṭṭai tah muṇeyavvaṁ ..160..
jyoṁ tāp aur prakāś ravike ek san̐g hī vartate .
tyoṁ kevalīko jñānadarśan ek sāth pravartate ..160..

Page 322 of 388
PDF/HTML Page 349 of 415
single page version

gāthā : 160 anvayārtha :[kevalajñāninaḥ ] kevalajñānīko [jñānaṁ ] jñān
[tathā ca ] tathā [darśanaṁ ] darśan [yugapad ] yugapad [vartate ] vartate haiṁ . [dinakar-
prakāśatāpau ] sūryake prakāś aur tāp [yathā ] jisaprakār [vartete ] (yugapad ) vartate haiṁ
[tathā jñātavyam ] usī prakār jānanā
.
ṭīkā :yahān̐ vāstavameṁ kevalajñān aur kevaladarśanakā yugapad vartanā dr̥ṣṭānta dvārā
kahā hai .
yahān̐ dr̥ṣṭāntapakṣase kisī samay bādaloṁkī bādhā na ho tab ākāśake madhyameṁ sthit
sūryake prakāś aur tāp jisaprakār yugapad vartate haiṁ, usīprakār bhagavān parameśvar
tīrthādhināthako trilokavartī aur trikālavartī, sthāvar
- jaṅgam dravyaguṇaparyāyātmak jñeyoṁmeṁ
sakal - vimal (sarvathā nirmal ) kevalajñān aur kevaladarśan yugapad vartate haiṁ . aur
(viśeṣ itanā samajhanā ki ), saṁsāriyoṁko darśanapūrvak hī jñān hotā hai (arthāt pratham darśan
aur phi ra jñān hotā hai, yugapad nahīṁ hote)
.
isīprakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt ) śrī pravacanasārameṁ (61vīṁ gāthā
dvārā ) kahā hai ki :
[gāthārtha : ] jñān padārthoṁke pārako prāpta hai aur darśan lokālokameṁ vistr̥t hai;
sarva aniṣṭa naṣṭa huā hai aur jo iṣṭa hai vah sab prāpta huā hai .’’
yugapad vartate jñānaṁ kevalajñānino darśanaṁ ca tathā .
dinakaraprakāśatāpau yathā vartete tathā jñātavyam ..160..
ih hi kevalajñānakevaladarśanayoryugapadvartanaṁ draṣṭāntamukhenokta m .
atra draṣṭāntapakṣe kvacitkāle balāhakaprakṣobhābhāve vidyamāne nabhassthalasya madhyagatasya
sahasrakiraṇasya prakāśatāpau yathā yugapad vartete, tathaiv ca bhagavataḥ parameśvarasya tīrthādhināthasya
jagattrayakālatrayavartiṣu sthāvarajaṁgamadravyaguṇaparyāyātmakeṣu jñeyeṣu sakalavimalakevalajñān-
kevaladarśane ca yugapad vartete
. kiṁ ca saṁsāriṇāṁ darśanapūrvamev jñānaṁ bhavati iti .
tathā coktaṁ pravacanasāre
‘‘ṇāṇaṁ atthaṁtagayaṁ loyāloesu vitthaḍā diṭṭhī .
ṇaṭṭhamaṇiṭṭhaṁ savvaṁ iṭṭhaṁ puṇ jaṁ tu taṁ laddhaṁ ..’’

Page 323 of 388
PDF/HTML Page 350 of 415
single page version

aur dūsarā bhī (śrī nemicandrasiddhāntidevaviracit br̥haddravyasaṁgrahameṁ 44vīṁ gāthā
dvārā ) kahā hai ki :
‘‘[gāthārtha : ] chadmasthoṁko darśanapūrvak jñān hotā hai (arthāt pahale darśan
aur phi ra jñān hotā hai ), kyoṁki unako donoṁ upayog yugapad nahīṁ hote;
kevalīnāthako ve donoṁ yugapad hote haiṁ
.’’
aur (is 160vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj cār
ślok kahate haiṁ ) :
[ślokārtha : ] jo dharmatīrthake adhināth (nāyak ) haiṁ, jo asadr̥ś haiṁ
(arthāt jinake samān anya koī nahīṁ hai ) aur jo sakal lokake ek nāth haiṁ
aise in sarvajña bhagavānameṁ nirantar sarvataḥ jñān aur darśan yugapad vartate haiṁ
. jisane
samasta timirasamūhakā nāś kiyā hai aise is tejarāśirūp sūryameṁ jisaprakār yah uṣṇatā
aur prakāś (yugapad ) vartate haiṁ aur jagatake jīvoṁko netra prāpta hote haiṁ (arthāt
sūryake nimittase jīvoṁke netra dekhane lagate haiṁ ), usīprakār jñān aur darśan (yugapad )
hote haiṁ (arthāt usīprakār sarvajña bhagavānako jñān aur darśan ekasāth hote haiṁ aur
sarvajña bhagavānake nimittase jagatake jīvoṁko jñān pragaṭ hotā hai )
.273.
anyacca
‘‘daṁsaṇapuvvaṁ ṇāṇaṁ chadamatthāṇaṁ ṇa doṇṇi uvaoggā .
jugavaṁ jahmā kevaliṇāhe jugavaṁ tu te dovi ..’’
tathā hi
(sragdharā)
vartete jñāndraṣṭī bhagavati satataṁ dharmatīrthādhināthe
sarvajñe‘smin samaṁtāt yugapadasdraśe viśvalokaikanāthe .
etāvuṣṇaprakāśau punarapi jagatāṁ locanaṁ jāyate‘smin
tejorāśau dineśe hatanikhilatamastomake te tathaivam
..273..

Page 324 of 388
PDF/HTML Page 351 of 415
single page version

[ślokārtha : ] (he jinanāth ! ) sadjñānarūpī naukāmeṁ ārohaṇ karake
bhavasāgarako lān̐ghakar, tū śīghratāse śāśvatapurīmeṁ pahun̐c gayā . ab maiṁ jinanāthake us mārgase
(jis mārgase jinanāth gaye usī mārgase ) usī śāśvatapurīmeṁ jātā hūn̐; (kyoṁki ) is
lokameṁ uttam puruṣoṁko (us mārgake atirikta ) anya kyā śaraṇ hai ? 274.
[ślokārtha : ] kevalajñānabhānu (kevalajñānarūpī prakāśako dhāraṇ karanevāle
sūrya ) aise ve ek jinadev hī jayavanta haiṁ . ve jinadev samarasamay anaṁg (aśarīrī,
atīndriy ) saukhyakī denevālī aisī us muktike mukhakamal par vāstavameṁ kisī
avarṇanīy kāntiko phai lāte haiṁ; (kyoṁki ) kaun (apanī ) snehapātra priyāko nirantar
sukhotpattikā kāraṇ nahīṁ hotā ? 275
.
[ślokārtha : ] un jinendradevane muktikāminīke mukhakamalake prati
bhramaralīlāko dhāraṇ kiyā (arthāt ve usameṁ bhramarakī bhān̐ti līn hue ) aur vāstavameṁ
advitīy anaṁg (ātmik ) sukhako prāpta kiyā
.276.
(vasaṁtatilakā)
sadbodhapotamadhiruhya bhavāmburāśi-
mullaṁghya śāśvatapurī sahasā tvayāptā
.
tāmev ten jinanāthapathādhunāhaṁ
yāmyanyadasti śaraṇaṁ kimihottamānām
..274..
(maṁdākrāṁtā)
eko devaḥ sa jayati jinaḥ kevalajñānabhānuḥ
kāmaṁ kāntiṁ vadanakamale saṁtanotyev kāṁcit
.
mukte stasyāḥ samarasamayānaṁgasaukhyapradāyāḥ
ko nālaṁ śaṁ diśatumaniśaṁ premabhūmeḥ priyāyāḥ
..275..
(anuṣṭubh)
jinendro mukti kāminyāḥ mukhapadme jagām saḥ .
alilīlāṁ punaḥ kāmamanaṅgasukhamadvayam ..276..

Page 325 of 388
PDF/HTML Page 352 of 415
single page version

gāthā : 161 anvayārtha :[jñānaṁ paraprakāśaṁ ] jñān paraprakāśak hī hai
[ca ] aur [dr̥ṣṭiḥ ātmaprakāśikā ev ] darśan svaprakāśak hī hai [ātmā
svaparaprakāśaḥ bhavati ]
tathā ātmā svaparaprakāśak hai [iti hi yadi khalu manyase ]
aisā yadi vāstavameṁ tū mānatā ho to usameṁ virodh ātā hai
.
ṭīkā :yah, ātmāke svaparaprakāśakapane sambandhī virodhakathan hai .
pratham to, ātmāko svaparaprakāśakapanā kisaprakār hai ? (us par vicār kiyā
jātā hai . ) ‘ātmā jñānadarśanādi viśeṣ guṇoṁse samr̥ddha hai; usakā jñān śuddha ātmāko
prakāśit karanemeṁ asamartha honese paraprakāśak hī hai; isaprakār niraṁkuś darśan bhī keval
abhyantarameṁ ātmāko prakāśit karatā hai (arthāt svaprakāśak hī hai )
. is vidhise ātmā
svaparaprakāśak hai .isaprakār he jaṛamati prāthamik śiṣya ! yadi tū darśanaśuddhike
abhāvake kāraṇ mānatā ho, to vāstavameṁ tujhase anya koī puruṣ jaṛ (mūrkha ) nahīṁ hai .
isaliye aviruddha aisī syādvādavidyārūpī devī sajjanoṁ dvārā samyak prakārase
ṇāṇaṁ parappayāsaṁ diṭṭhī appappayāsayā cev .
appā saparapayāso hodi tti hi maṇṇase jadi hi ..161..
jñānaṁ paraprakāśaṁ draṣṭirātmaprakāśikā caiv .
ātmā svaparaprakāśo bhavatīti hi manyase yadi khalu ..161..
ātmanaḥ svaparaprakāśakatvavirodhopanyāso‘yam .
ih hi tāvadātmanaḥ svaparaprakāśakatvaṁ kathamiti cet . jñānadarśanādiviśeṣaguṇasamr̥ddho
hyātmā, tasya jñānaṁ śuddhātmaprakāśakāsamarthatvāt paraprakāśakamev, yadyevaṁ draṣṭirniraṁkuśā keval-
mabhyantare hyātmānaṁ prakāśayati cet anen vidhinā svaparaprakāśako hyātmeti haṁho jaḍamate
prāthamikaśiṣya, darśanaśuddherabhāvāt evaṁ manyase, na khalu jaḍastvattassakāśādaparaḥ kaścijjanaḥ .
ath hyaviruddhā syādvādavidyādevatā samabhyarcanīyā sadbhiranavaratam . tatraikāntato jñānasya
darśan prakāśak ātmakā, parakā prakāśak jñān hai .
nij par prakāśak ātmā,re yah viruddha vidhān hai ..161..

Page 326 of 388
PDF/HTML Page 353 of 415
single page version

nirantar ārādhanā karane yogya hai . vahān̐ (syādvādamatameṁ ), ekāntase jñānako
paraprakāśakapanā hī nahīṁ hai; syādvādamatameṁ darśan bhī keval śuddhātmāko hī nahīṁ dekhatā
(arthāt mātra svaprakāśak hī nahīṁ hai )
. ātmā darśan, jñān ādi anek dharmoṁkā
ādhār hai . (vahān̐ ) vyavahārapakṣase bhī jñān keval paraprakāśak ho to, sadā
bāhyasthitapaneke kāraṇ, (jñānako ) ātmāke sāth sambandha nahīṁ rahegā aur
(isaliye )
1ātmapratipattike abhāvake kāraṇ sarvagatapanā (bhī ) nahīṁ banegā . is
kāraṇase, yah jñān hogā hī nahīṁ (arthāt jñānakā astitva hī nahīṁ hogā ),
mr̥gatr̥ṣṇāke jalakī bhān̐ti ābhāsamātra hī hogā
. isīprakār darśanapakṣameṁ bhī, darśan
keval 2abhyantarapratipattikā hī kāraṇ nahīṁ hai, (sarvaprakāśanakā kāraṇ hai );
(kyoṁki ) cakṣu sadaiv sarvako dekhatā hai, apane abhyantarameṁ sthit kanīnikāko nahīṁ
dekhatā (isaliye cakṣukī bātase aisā samajhameṁ ātā hai ki darśan abhyantarako dekhe
aur bāhyasthit padārthoṁko na dekhe aisā koī niyam ghaṭit nahīṁ hotā )
. isase, jñān
aur darśanako (donoṁko ) svaparaprakāśakapanā aviruddha hī hai . isaliye (isaprakār )
jñānadarśanalakṣaṇavālā ātmā svaparaprakāśak hai .
isīprakār (ācāryadev ) śrīmad amr̥tacandrasūrine (śrī pravacanasārakī ṭīkāmeṁ
cauthe ślok dvārā) kahā hai ki :
paraprakāśakatvaṁ na samasti; na kevalaṁ syānmate darśanamapi śuddhātmānaṁ paśyati . darśanajñān-
prabhr̥tyanekadharmāṇāmādhāro hyātmā . vyavahārapakṣe‘pi kevalaṁ paraprakāśakasya jñānasya na
cātmasambandhaḥ sadā bahiravasthitatvāt, ātmapratipatterabhāvāt na sarvagatatvam;
ataḥkāraṇādidaṁ jñānaṁ na bhavati, mr̥gatr̥ṣṇājalavat pratibhāsamātramev . darśanapakṣe‘pi tathā na
kevalamabhyantarapratipattikāraṇaṁ darśanaṁ bhavati . sadaiv sarvaṁ paśyati hi cakṣuḥ svasyābhyantarasthitāṁ
kanīnikāṁ na paśyatyev . ataḥ svaparaprakāśakatvaṁ jñānadarśanayoraviruddhamev . tataḥ
svaparaprakāśako hyātmā jñānadarśanalakṣaṇ iti .
tathā coktaṁ śrīmadamr̥tacandrasūribhiḥ
1ātmapratipatti = ātmākā jñān; svako jānanā so .
2abhyantarapratipatti = antaraṁgakā prakāśan; svako prakāśanā so .

Page 327 of 388
PDF/HTML Page 354 of 415
single page version

‘‘[ślokārtha : ] jisane karmoṁko ched ḍālā hai aisā yah ātmā bhūt, vartamān
aur bhāvi samasta viśvako (arthāt tīnoṁ kālakī paryāyoṁ sahit samasta padārthoṁko) yugapad
jānatā hone par bhī mohake abhāvake kāraṇ pararūpase pariṇamit nahīṁ hotā, isaliye ab,
jisake samasta jñeyākāroṁko atyanta vikasit jñaptike vistār dvārā svayaṁ pī gayā hai aise tīnoṁ
lokake padārthoṁko pr̥thak aur apr̥thak prakāśit karatā huā vah jñānamūrti mukta hī rahatā hai
.’’
aur (is 161vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ ) :
[ślokārtha : ] jñān ek sahajaparamātmāko jānakar lokālokako arthāt
lokālokasambandhī (samasta) jñeyasamūhako pragaṭ karatā hai (jānatā hai ) . nitya-śuddha aisā
kṣāyik darśan (bhī) sākṣāt svaparaviṣayak hai (arthāt vah bhī svaparako sākṣāt prakāśit
karatā hai )
. un donoṁ (jñān tathā darśan) dvārā ātmadev svaparasambandhī jñeyarāśiko jānatā
hai (arthāt ātmadev svapar samasta prakāśya padārthoṁko prakāśit karatā hai ) .277.
(sragdharā)
‘‘jānannapyeṣ viśvaṁ yugapadapi bhavadbhāvibhūtaṁ samastaṁ
mohābhāvādyadātmā pariṇamati paraṁ naiv nirlūnakarmā
.
tenāste mukta ev prasabhavikasitajñaptivistārapīt-
jñeyākārāṁ trilokīṁ pr̥thagapr̥thagath dyotayan jñānamūrtiḥ
..’’
tathā hi
(maṁdākrāṁtā)
jñānaṁ tāvat sahajaparamātmānamekaṁ viditvā
lokālokau prakaṭayati vā tadgataṁ jñeyajālam .
draṣṭiḥ sākṣāt svaparaviṣayā kṣāyikī nityaśuddhā
tābhyāṁ devaḥ svaparaviṣayaṁ bodhati jñeyarāśim ..277..
ṇāṇaṁ parappayāsaṁ taiyā ṇāṇeṇ daṁsaṇaṁ bhiṇṇaṁ .
ṇa havadi paradavvagayaṁ daṁsaṇamidi vaṇṇidaṁ tamhā ..162..
par hī prakāśe jñān to ho jñānase dr̥g bhinna re .
‘paradravyagat nahiṁ darśa !’ varṇit pūrva tav maṁtavya re ..162..

Page 328 of 388
PDF/HTML Page 355 of 415
single page version

gāthā : 162 anvayārtha :[jñānaṁ paraprakāśaṁ ] yadi jñān (keval)
paraprakāśak ho [tadā ] to [jñānen ] jñānase [darśanaṁ ] darśan [bhinnam ] bhinna siddha hogā,
[darśanam paradravyagataṁ na bhavati iti varṇitaṁ tasmāt ] kyoṁki darśan paradravyagat (paraprakāśak)
nahīṁ hai aisā (pūrva sūtrameṁ terā mantavya) varṇan kiyā gayā hai
.
ṭīkā :yah, pūrva sūtrameṁ (161vīṁ gāthāmeṁ ) kahe hue pūrvapakṣake siddhānta
sambandhī kathan hai .
yadi jñān keval paraprakāśak ho to is paraprakāśanapradhān (paraprakāśak) jñānase
darśan bhinna hī siddha hogā; (kyoṁki) sahyācal aur viṁdhyācalakī bhān̐ti athavā gaṅgā
aur śrīparvatakī bhān̐ti, paraprakāśak jñānako aur ātmaprakāśak darśanako sambandha
kisaprakār hogā ? jo ātmaniṣṭha (
ātmāmeṁ sthit) hai vah to darśan hī hai . aur
us jñānako to, nirādhārapaneke kāraṇ (arthāt ātmārūpī ādhār na rahanese),
śūnyatākī āpatti hī āyegī; athavā to jahān̐
jahān̐ jñān pahun̐cegā (arthāt jis jis
dravyako jñān pahun̐cegā) ve ve sarva dravya cetanatāko prāpta hoṁge, isaliye tīn lokameṁ
koī acetan padārtha siddha nahīṁ hogā yah mahān doṣ prāpta hogā . isīliye (uparokta
doṣake bhayase), he śiṣya ! jñān keval paraprakāśak nahīṁ hai aisā yadi tū kahe, to
darśan bhī keval ātmagat (svaprakāśak) nahīṁ hai aisā bhī (usameṁ sāth hī) kahā
jā cukā hai
. isaliye vāstavameṁ siddhāntake hārdarūp aisā yahī samādhān hai ki jñān
jñānaṁ paraprakāśaṁ tadā jñānen darśanaṁ bhinnam .
na bhavati paradravyagataṁ darśanamiti varṇitaṁ tasmāt ..162..
pūrvasūtropāttapūrvapakṣasya siddhāntokti riyam .
kevalaṁ paraprakāśakaṁ yadi cet jñānaṁ tadā paraprakāśakapradhānenānen jñānen darśanaṁ
bhinnamev . paraprakāśakasya jñānasya cātmaprakāśakasya darśanasya ca kathaṁ sambandha iti
cet sahyaviṁdhyayoriv athavā bhāgīrathīśrīparvatavat . ātmaniṣṭhaṁ yat tad darśanamastyev,
nirādhāratvāt tasya jñānasya śūnyatāpattirev, athavā yatra tatra gataṁ jñānaṁ tattaddravyaṁ
sarvaṁ cetanatvamāpadyate, atastribhuvane na kaścidacetanaḥ padārthaḥ iti mahato
dūṣaṇasyāvatāraḥ
. tadev jñānaṁ kevalaṁ na paraprakāśakam ityucyate he śiṣya tarhi darśanamapi
na kevalamātmagatamityabhihitam . tataḥ khalvidamev samādhānaṁ siddhāntahr̥dayaṁ jñān-

Page 329 of 388
PDF/HTML Page 356 of 415
single page version

aur darśanako kathaṁcit svaparaprakāśakapanā hai hī .
isīprakār śrī mahāsenapaṁḍitadevane (ślok dvārā) kahā hai ki :
‘‘[ślokārtha : ] ātmā jñānase (sarvathā) bhinna nahīṁ hai, (sarvathā) abhinna
nahīṁ hai, kathaṁcit bhinnābhinna hai; pūrvāparabhūt jo jñān so yah ātmā hai aisā
kahā hai .’’
aur (is 162vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ ) :
[ślokārtha : ] ātmā (sarvathā) jñān nahīṁ hai, usīprakār (sarvathā) darśan
bhī nahīṁ hī hai; vah ubhayayukta (jñānadarśanayukta) ātmā svapar viṣayako avaśya jānatā
hai aur dekhatā hai
. aghasamūhake (pāpasamūhake) nāśak ātmāmeṁ aur jñānadarśanameṁ saṁjñā -
bhedase bhed utpanna hotā hai (arthāt saṁjñā, saṁkhyā, lakṣaṇ aur prayojanakī apekṣāse
unameṁ uparoktānusār bhed hai ), paramārthase agni aur uṣṇatākī bhān̐ti unameṁ (
ātmāmeṁ
aur jñānadarśanameṁ ) vāstavameṁ bhed nahīṁ hai (abhedatā hai ) .278.
darśanayoḥ kathaṁcit svaparaprakāśatvamastyeveti .
tathā coktaṁ śrīmahāsenapaṁḍitadevaiḥ
‘‘jñānādbhinno na nābhinno bhinnābhinnaḥ kathaṁcan .
jñānaṁ pūrvāparībhūtaṁ so‘yamātmeti kīrtitaḥ ..’’
tathā hi
(maṁdākrāṁtā)
ātmā jñānaṁ bhavati na hi vā darśanaṁ caiv tadvat
tābhyāṁ yukta : svaparaviṣayaṁ vetti paśyatyavaśyam .
saṁjñābhedādaghakulahare cātmani jñāndraṣṭayoḥ
bhedo jāto na khalu paramārthen vahnayuṣṇavatsaḥ ..278..
pūrvāpar = pūrva aur apar; pahalekā aur bādakā .

Page 330 of 388
PDF/HTML Page 357 of 415
single page version

gāthā : 163 anvayārtha :[ātmā paraprakāśaḥ ] yadi ātmā (keval)
paraprakāśak ho [tadā ] to [ātmanā ] ātmāse [darśanaṁ ] darśan [bhinnam ] bhinna siddha
hogā, [darśanaṁ paradravyagataṁ na bhavati iti varṇitaṁ tasmāt ] kyoṁki darśan paradravyagat
(paraprakāśak) nahīṁ hai aisā (pahale terā maṁtavya) varṇan kiyā gayā hai
.
ṭīkā :yah, ekāntase ātmāko paraprakāśakapanā honekī bātakā khaṇḍan hai .
jisaprakār pahale (162vīṁ gāthāmeṁ) ekāntase jñānako paraprakāśakapanā khaṇḍit
kiyā gayā hai, usīprakār ab yadi ‘ātmā keval paraprakāśak hai’ aisā mānā jāye to
vah bāt bhī usīprakār khaṇḍan prāpta karatī hai, kyoṁki ×bhāv aur bhāvavān ek astitvase
racit hote haiṁ
. pahale (162vīṁ gāthāmeṁ ) aisā batalāyā thā ki yadi jñān (keval)
paraprakāśak ho to jñānase darśan bhinna siddha hogā ! yahān̐ (is gāthāmeṁ ) aisā samajhanā ki
yadi ātmā (keval) paraprakāśak ho to ātmāse hī darśan bhinna siddha hogā ! aur yadi
appā parappayāso taiyā appeṇ daṁsaṇaṁ bhiṇṇaṁ .
ṇa havadi paradavvagayaṁ daṁsaṇamidi vaṇṇidaṁ tamhā ..163..
ātmā paraprakāśastadātmanā darśanaṁ bhinnam .
na bhavati paradravyagataṁ darśanamiti varṇitaṁ tasmāt ..163..
ekāntenātmanaḥ paraprakāśakatvanirāso‘yam .
yathaikānten jñānasya paraprakāśakatvaṁ purā nirākr̥tam, idānīmātmā kevalaṁ
paraprakāśaścet tattathaiv pratyādiṣṭaṁ, bhāvabhāvavatorekāstitvanirvr̥ttatvāt . purā kil jñānasya
paraprakāśakatve sati taddarśanasya bhinnatvaṁ jñātam . atrātmanaḥ paraprakāśakatve sati
tenaiv darśanaṁ bhinnamityavaseyam . api cātmā na paradravyagat iti cet
taddarśanamapyabhinnamityavaseyam . tataḥ khalvātmā svaparaprakāśak iti yāvat . yathā
× jñān bhāv hai aur ātmā bhāvavān hai .
par hī prakāśe jīv to ho ātmase dr̥g bhinna re .
paradravyagat nahiṁ darśavarṇit pūrva tav maṁtavya re ..163..

Page 331 of 388
PDF/HTML Page 358 of 415
single page version

‘ātmā paradravyagat nahīṁ hai (arthāt ātmā keval paraprakāśak nahīṁ hai, svaprakāśak bhī
hai )’ aisā (ab) mānā jāye to ātmāse darśanakī (samyak prakārase ) abhinnatā siddha
hogī aisā samajhanā
. isaliye vāstavameṁ ātmā svaparaprakāśak hai . jisaprakār (162vīṁ
gāthāmeṁ ) jñānakā kathaṁcit svaparaprakāśakapanā siddha huā usīprakār ātmākā bhī samajhanā,
kyoṁki agni aur uṣṇatākī bhān̐ti dharmī aur dharmakā ek svarūp hotā hai
.
[ab is 163vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ : ]
[ślokārtha : ] jñānadarśanadharmoṁse yukta honeke kāraṇ ātmā vāstavameṁ dharmī hai .
sakal indriyasamūharūpī himako (naṣṭa karaneke liye ) sūrya samān aisā samyagdr̥ṣṭi jīv
usīmeṁ (jñānadarśanadharmayukta ātmāmeṁ hī ) sadā avical sthiti prāpta karake muktiko prāpta
hotā hai
ki jo mukti pragaṭ huī sahaj daśārūpase susthit hai . 279 .
gāthā : 164 anvayārtha :[vyavahāranayen ] vyavahāranayase [jñānaṁ ] jñān
kathaṁcitsvaparaprakāśakatvaṁ jñānasya sādhitam asyāpi tathā, dharmadharmiṇorekasvarūpatvāt
pāvakoṣṇavaditi .
(maṁdākrāṁtā)
ātmā dharmī bhavati sutarāṁ jñāndragdharmayukta :
tasminnev sthitimavicalāṁ tāṁ pariprāpya nityam .
samyagdraṣṭirnikhilakaraṇagrāmanīhārabhāsvān
muktiṁ yāti sphu ṭitasahajāvasthayā saṁsthitāṁ tām ..279..
ṇāṇaṁ parappayāsaṁ vavahāraṇayeṇ daṁsaṇaṁ tamhā .
appā parappayāso vavahāraṇayeṇ daṁsaṇaṁ tamhā ..164..
jñānaṁ paraprakāśaṁ vyavahāranayen darśanaṁ tasmāt .
ātmā paraprakāśo vyavahāranayen darśanaṁ tasmāt ..164..
vyavahārase hai jñān paragat, darśa bhī ataev hai .
vyavahārase hai jīv paragat, darśa bhī ataev hai ..164..

Page 332 of 388
PDF/HTML Page 359 of 415
single page version

[paraprakāśaṁ ] paraprakāśak hai; [tasmāt ] isaliye [darśanam ] darśan paraprakāśak hai .
[vyavahāranayen ] vyavahāranayase [ātmā ] ātmā [paraprakāśaḥ ] paraprakāśak hai; [tasmāt ]
isaliye [darśanam ] darśan paraprakāśak hai
.
ṭīkā :yah, vyavahāranayakī saphalatā darśānevālā kathan hai .
samasta (jñānāvaraṇīy ) karmakā kṣay honese prāpta honevālā sakal-vimal kevalajñān
pudgalādi mūrta - amūrta - cetan - acetan paradravyaguṇaparyāyasamūhakā prakāśak kisaprakār hai
aisā yahān̐ praśna ho, to usakā uttar yah hai kiparāśrito vyavahār: (vyavahār parāśrit hai )’
aisā (śāstrakā ) vacan honese vyavahāranayake balase aisā hai (arthāt paraprakāśak hai );
isaliye darśan bhī vaisā hī (
vyavahāranayake balase paraprakāśak) hai . aur tīn lokake
prakṣobhake hetubhūt tīrthaṁkar-paramadevakoki jo sau indroṁkī pratyakṣa vaṁdanāke yogya haiṁ aur
kāryaparamātmā haiṁ unheṁjñānakī bhān̐ti hī (vyavahāranayake balase ) paraprakāśakapanā hai;
isaliye vyavahāranayake balase un bhagavānakā kevaladarśan bhī vaisā hī hai .
isīprakār śrutabindumeṁ (ślok dvārā ) kahā hai ki :
[ślokārtha : ] jinhoṁne doṣoṁko jītā hai, jinake caraṇ devendroṁ tathā
vyavahāranayasya saphalatvapradyotanakathanamāh .
ih sakalakarmakṣayaprādurbhāvāsāditasakalavimalakevalajñānasya pudgalādimūrtāmūrta-
cetanācetanaparadravyaguṇaparyāyaprakaraprakāśakatvaṁ kathamiti cet, parāśrito vyavahāraḥ iti vacanāt
vyavahāranayabaleneti . tato darśanamapi tādraśamev . trailokyaprakṣobhahetubhūtatīrthakaraparamadevasya
śatamakhaśatapratyakṣavaṁdanāyogyasya kāryaparamātmanaśca tadvadev paraprakāśakatvam . ten vyavahār-
nayabalen ca tasya khalu bhagavataḥ kevaladarśanamapi tādraśameveti .
tathā coktaṁ śrutabindau
(mālinī)
‘‘jayati vijitadoṣo‘martyamartyendramauli-
pravilasadurumālābhyarcitāṁghrirjinendraḥ
.
trijagadajagatī yasyedraśau vyaśnuvāte
samamiv viṣayeṣvanyonyavr̥ttiṁ niṣeddhum ..’’
prakṣobhake artha ke liye 85veṁ pr̥ṣṭhakī ṭippaṇī dekho .

Page 333 of 388
PDF/HTML Page 360 of 415
single page version

narendroṁke mukuṭoṁmeṁ prakāśamān mūlyavān mālāoṁse pujate haiṁ (arthāt jinake caraṇoṁmeṁ
indra tathā cakravartiyoṁke maṇimālāyukta mukuṭavāle mastak atyanta jhukate haiṁ ), aur
(lokālokake samasta ) padārtha ek-dūsaremeṁ praveśako prāpta na hoṁ isaprakār tīn lok
aur alok jinameṁ ek sāth hī vyāpta haiṁ (arthāt jo jinendrako yugapat jñāt hote
haiṁ ), ve jinendra jayavanta haiṁ
.’’
aur (is 164vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ ) :
[ślokārtha : ] jñānapuṁj aisā yah ātmā atyanta spaṣṭa darśan hone par (arthāt
kevaladarśan pragaṭ hone par ) vyavahāranayase sarva lokako dekhatā hai tathā (sāthameṁ vartate hue
kevalajñānake kāraṇ ) samasta mūrta
- amūrta padārthasamūhako jānatā hai . vah (keval-
darśanajñānayukta ) ātmā paramaśrīrūpī kāminīkā (muktisundarīkā ) vallabh hotā hai .280.
gāthā : 165 anvayārtha :[niścayanayen ] niścayanayase [jñānam ] jñān
[ātmaprakāśaṁ ] svaprakāśak hai; [tasmāt ] isaliye [darśanam ] darśan svaprakāśak hai .
tathā hi
(mālinī)
vyavaharaṇanayen jñānapuṁjo‘yamātmā
prakaṭatarasu
draṣṭiḥ sarvalokapradarśī .
viditasakalamūrtāmūrtatattvārthasārthaḥ
sa bhavati paramaśrīkāminīkāmarūpaḥ
..280..
ṇāṇaṁ appapayāsaṁ ṇicchayaṇayaeṇ daṁsaṇaṁ tamhā .
appā appapayāso ṇicchayaṇayaeṇ daṁsaṇaṁ tamhā ..165..
jñānamātmaprakāśaṁ niścayanayen darśanaṁ tasmāt .
ātmā ātmaprakāśo niścayanayen darśanaṁ tasmāt ..165..
hai jñān niścay nijaprakāśak , isaliye tyoṁ darśa hai .
hai jīv niścay nijaprakāśak, isaliye tyoṁ darśa hai ..165..