Niyamsar-Hindi (iso15919 transliteration). Jinjini Vani; VishayAnukramanika; ShAstra-swAdhayayka Prarambhik Manglacharan; Adhikar-1 : jiv adhikAr; Gatha: 1-6.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 2 of 21

 

Page -6 of 388
PDF/HTML Page 21 of 415
single page version

jinajīnī vāṇī
(rāgāśābharyā ame āvīyā)
sīmaṁdhar mukhathī phū laḍāṁ khare,
enī kuṁ dakuṁ da gūṁthe māḷ re,
jinajīnī vāṇī bhalī re.
vāṇī bhalī, man lāge raḷī,
jemāṁ sār-samay śiratāj re,
jinajīnī vāṇī bhalī re......sīmaṁdhara0
gūṁthyāṁ pāhuḍ ne gūṁthyuṁ paṁcāsti,
gūṁthyuṁ pravacanasār re,
jinajīnī vāṇī bhalī re.
gūṁthyuṁ niyamasār, gūṁthyuṁ rayaṇasār,
gūṁthyo samayano sār re,
jinajīnī vāṇī bhalī re.......sīmaṁdhara0
syādvād ke rī suvāse bharelo,
jinajīno omkāranād re,
jinajīnī vāṇī bhalī re.
vaṁduṁ jineśvar, vaṁduṁ huṁ kuṁ dakuṁ da,
vaṁduṁ e omkāranād re,
jinajīnī vāṇī bhalī re.......sīmaṁdhara0
haiḍe hajo, mārā bhāve hajo,
mārā dhyāne hajo jinavāṇ re,
jinajīnī vāṇī bhalī re.
jineśvaradevanī vāṇīnā vāyarā
vājo mane dinarāt re,
jinajīnī vāṇī bhalī re.......sīmaṁdhara0
racayitā : hiṁmatalāl jeṭhālāl śāh

Page -5 of 388
PDF/HTML Page 22 of 415
single page version

1jīv adhikār
asādhāraṇ maṁgal aur bhagavān granthakārakī
pratijñā ................................................ 1
mokṣamārga aur usake phalake svarūp-
nirūpaṇakī sūcanā ................................. 2
svabhāvaratnatrayakā svarūp ............................... 3
ratnatrayake bhedakāraṇ tathā lakṣaṇ sambandhī
kathan................................................. 4
vyavahār samyaktvakā svarūp .......................... 5
aṭhārah doṣoṁkā svarūp................................ 6
tīrthaṁkar paramadevakā svarūp ........................... 7
paramāgamakā svarūp ...................................... 8
chah dravyoṁke pr̥thak pr̥thak nām ...................... 9
upayogakā lakṣaṇ ...................................... 10
jñānake bhed .............................................. 11
darśanopayogakā svarūp ................................ 13
aśuddha darśanakī śuddha aur aśuddha paryāyakī
sūcanā............................................... 14
svabhāvaparyāyeṁ aur vibhāvaparyāyeṁ...................... 15
cāragatikā svarūp nirūpaṇ......................... 16
kartr̥tva-bhoktr̥tvake prakārakā kathan................ 18
donoṁ nayoṁkī saphalatā ................................ 19
2ajīv adhikār
pudgaladravyake bhedoṁkā kathan ........................ 20
vibhāvapudgalakā svarūp ............................. 21
kāraṇaparamāṇudravya aur kāryaparamāṇudravyakā
svarūp ............................................. 25
paramāṇukā viśeṣ kathan ............................. 26
svabhāvapudgalakā svarūp ............................. 27
pudgalaparyāyake svarūpakā kathan ................... 28
pudgaladravyake kathanakā upasaṁhār ................... 29
dharma-adharma-ākāśakā saṁkṣipta kathan ............. 30
vyavahārakālakā svarūp aur usake
vividh bhed ....................................... 31
mukhya kālakā svarūp................................ 32
kālādi amūrta acetan dravyoṁke svabhāvaguṇ-
paryāyoṁkā kathan .................................. 33
kāladravyake atirikta pūrvokta dravya hī
paṁcāstikāy haiṁ, tatsambandhī kathan ........... 34
chah dravyoṁke pradeśakā lakṣaṇ aur usake
sambhavakā prakār .................................. 34
ajīvadravya sambandhī kathanakā upasaṁhār ........... 37
3śuddhabhāv adhikār
hey aur upādey tattvake svarūpakā kathan ...... 38
nirvikalpa tattvake svarūpakā kathan .............. 39
prakr̥ti ādi baṁdhasthān tathā udayake sthānoṁkā
samūh jīvake nahīṁ hai, tatsambandhī kathan.... 40
vibhāvasvabhāvoṁke svarūp kathan dvārā
paṁcamabhāvake svarūpakā kathan ................. 41
śuddha jīvako samasta saṁsāravikār nahīṁ
haiṁaisā nirūpaṇ................................. 42
śuddha ātmāko samasta vibhāvoṁkā abhāv
hai aisā kathan .................................... 43
śuddha jīvakā svarūp ................................. 44
viṣayānukramaṇikā
viṣay
gāthā
viṣay
gāthā

Page -4 of 388
PDF/HTML Page 23 of 415
single page version

kāraṇaparamātmāko samasta paudgalik vikār
nahīṁ haiṁaisā kathan ............................. 45
saṁsārī aur mukta jīvoṁmeṁ antar na
honekā kathan ..................................... 47
kāryasamayasār aur kāraṇasamayasārameṁ antar
na honekā kathan ................................. 48
niścay aur vyavahāranayakī upādeyatākā
prakāśan ............................................ 49
hey-upādey athavā tyāg-grahaṇakā svarūp
ratnatrayakā svarūp ................................ 51
4vyavahāracāritra adhikār
ahiṁsāvratakā svarūp ................................. 56
satyavratakā svarūp .................................... 57
acauryavratakā svarūp .................................. 58
brahmacaryavratakā svarūp ................................. 59
parigrah-parityāgavratakā svarūp ...................... 60
īryāsamitikā svarūp ................................. 61
bhāṣāsamitikā svarūp ................................ 62
eṣaṇāsamitikā svarūp .............................. 63
ādānanikṣepaṇasamitikā svarūp .................... 64
pratiṣṭhāpanasamitikā svarūp........................... 65
vyavahār manoguptikā svarūp .......................... 66
vacanaguptikā svarūp ................................... 67
kāyaguptikā svarūp ................................... 68
niścayamano-vacanaguptikā svarūp...................... 69
niścayakāyaguptikā svarūp ............................ 70
bhagavān arhat parameśvarakā svarūp .................. 71
bhagavanta siddhaparameṣṭhiyoṁkā svarūp .................. 72
bhagavanta ācāryakā svarūp .......................... 73
adhyāpak nāmak paramagurukā svarūp .............. 74
sarva sādhuoṁke svarūpakā kathan ................... 75
vyavahāracāritra-adhikārakā upasaṁhār aur
niścayacāritrakī sūcanā ........................... 76
5paramārtha-pratikramaṇ adhikār
śuddha ātmāko sakal kartr̥tvake abhāv
sambandhī kathan ................................... 77
bhedavijñān dvārā kramaśaḥ niścay-cāritra hotā
hai tatsambandhī kathan ............................ 82
vacanamay pratikramaṇ nāmak sūtrasamudāyakā nirās.83
ātma-ārādhanāmeṁ vartate hue jīvako hī
pratikramaṇasvarūp kahā hai, tatsambandhī
kathan............................................... 84
paramopekṣāsaṁyamadharako niścayapratikramaṇakā svarūp
hotā hai, tatsambandhī nirūpaṇ ................. 85
unmārgake parityāg aur sarvajñavītarāgamārgake
svīkār sambandhī varṇan ......................... 86
niḥśalyabhāvarūp pariṇat mahātapodhan hī niścay-
pratikramaṇasvarūp hai, tatsambandhī kathan ..... 87
triguptigupta aise param tapodhanako niścayacāritra
honekā kathan ..................................... 88
dhyānake bhedoṁkā svarūp .............................. 89
āsannabhavya aur anāsannabhavya jīvake
pūrvāpar pariṇāmakā svarūp..................... 90
samyagdarśanajñānacāritrakā sampūrṇa svīkār karane se
tathā mithyādarśanacāritrakā sampūrṇa tyāg karane
se mumukṣuko niścayapratikramaṇ hotā hai,
tatsambandhī kathan ................................ 91
niścay uttamārthapratikramaṇakā svarūp................ 92
dhyān ek upādey hai
aisā kathan ............ 93
viṣay
gāthā
viṣay
gāthā

Page -3 of 388
PDF/HTML Page 24 of 415
single page version

vyavahār pratikramaṇakī saphalatā kab kahī
jātī hai, tatsambandhī kathan .................... 94
6niścay-pratyākhyān adhikār
niścayanayake pratyākhyānakā svarūp .................. 95
anantacatuṣṭayātmak nij ātmāke dhyānakā
upadeś ............................................. 96
paramabhāvanāke sanmukh haiaise jñānīko sīkh ..... 97
bandharahit ātmāko bhāne sambandhī sīkh .......... 98
sakal vibhāvake saṁnyāsakī vidhi ................. 99
sarvatra ātmā upādey hai
aisā kathan ............ 100
saṁsārāvasthā aur muktimeṁ jīv niḥsahāy
haiaisā kathan................................ 101
ekatvabhāvanārūp pariṇamit samyagjñānīkā
lakṣaṇ ............................................ 102
ātmagat doṣoṁse mukta honeke upāyakā
kathan............................................. 103
param tapodhanakī bhāvaśuddhikā kathan............. 104
niścayapratyākhyānake yogya jīvakā svarūp ....... 105
niścay-pratyākhyān adhikārakā upasaṁhār......... 106
7param-ālocan adhikār
niścay-ālocanākā svarūp ....................... 107
ālocanāke svarūpake bhedoṁkā kathan ........... 108
8śuddhaniścay-prāyaścitta adhikār
niścay-prāyaścittakā svarūp......................... 113
cār kaṣāyoṁ par vijay prāpta karaneke upāyakā
svarūp ........................................... 115
‘‘śuddha jñānakā svīkār karanevāleko prāyaścitta
hai’’aisā kathan ............................. 116
niścayaprāyaścitta samasta ācaraṇoṁmeṁ param ācaraṇ
hai, tatsambandhī kathan ......................... 117
śuddha kāraṇaparamātmatattvameṁ antarmukh rahakar
jo pratapanso tap hai, aur vah tap prāyaścitta
haitatsambandhī kathan .......................... 118
niścayadharmadhyān hī sarvabhāvoṁkā abhāv karanemeṁ
samartha haiaisā kathan ....................... 119
śuddhaniścayaniyamakā svarūp ......................... 120
niścayakāyotsargakā svarūp ......................... 121
9param-samādhi adhikār
param samādhikā svarūp ............................ 122
samatā binā dravyaliṁgadhārī śramaṇābhāsako
kiṁcit mokṣakā sādhan nahīṁ hai, tatsambandhī
kathan............................................. 124
param vītarāgasaṁyamīko sāmāyikavrat sthāyī hai,
aisā nirūpaṇ................................... 125
paramamumukṣukā svarūp ................................ 126
ātmā hī upādey hai
aisā kathan ............. 127
rāgadveṣake abhāvase aparispaṁdarūpatā hotī
hai, tatsambandhī kathan ......................... 128
ārtta-raudra dhyānake parityāg dvārā sanātan
sāmāyikavratake svarūpakā kathan ........... 129
sukr̥tadr̥ṣkr̥tarūp karmake sanyāsakī vidhi ...... 130
nau nau kaṣāyakī vijay dvārā prāpta honevāle
sāmāyik cāritrakā svarūp ................. 131
param samādhi adhikārakā upasaṁhār .............. 133
10paramabhakti adhikār
ratnatrayakā svarūp.................................... 134
vyavahāranayapradhān siddhabhaktikā svarūp .......... 135
viṣay
gāthā
viṣay
gāthā

Page -2 of 388
PDF/HTML Page 25 of 415
single page version

nij paramātmākī bhaktikā svarūp .............. 136
niścayayogabhaktikā svarūp ......................... 137
viparīt abhiniveś rahit ātmabhāv hī
niścayaparamayog hai, tatsambandhī kathan ....... 139
bhakti adhikārakā upasaṁhār ...................... 140
11niścay-paramāvaśyak adhikār
nirantar svavaśako niścay-āvaśyak hone
sambandhī kathan ................................. 141
avaś param jinayogīśvarako param āvaśyak-
karma āvaśyak haiaisā kathan ........... 142
bhedopacār-ratnatrayapariṇativāle jīvako avaśapanā
na hone sambandhī kathan........................ 143
anyavaś aise aśuddha-antarātma jīvakā lakṣaṇ 144
anyavaśakā svarūp ................................. 145
sākṣāt svavaś paramajinayogīśvarakā
svarūp ........................................... 146
śuddha-niścay-āvaśyakakī prāptike upāyakā
svarūp ........................................... 147
śuddhopayogonmukh jīvako sīkh .................... 148
āvaśyak karmake abhāvameṁ tapodhan bahirātmā hotā
haitatsambandhī kathan .......................... 149
bāhya tathā antar jalpakā nirās ................ 150
svātmāśrit niścayadharmadhyān aur niścayaśukladhyān-
yah do dhyān hī upādey haiṁ, tatsambandhī
kathan............................................. 151
paramavītarāgacāritrameṁ sthit param tapodhanakā
svarūp ........................................... 152
samasta vacanasambandhī vyāpārakā nirās .......... 153
śuddhaniścayadharmadhyānasvarūp pratikramaṇādi hī
karane yogya haiṁ, tatsambandhī kathan .......... 154
sākṣāt antarmukh paramajinayogīko sīkh ........ 155
vacanasambandhī vyāpārakī nivr̥ttike
hetukā kathan ................................... 156
sahajatattvakī ārādhanākī vidhi .................. 157
paramāvaśyak adhikārakā upasaṁhār ............... 158
12śuddhopayog adhikār
jñānīko sva-par svarūpakā prakāśapanā kathaṁcit
hai, tatsambandhī kathan ......................... 159
kevalajñān aur kevaladarśanake yugapad
pravartan sambandhī dr̥ṣṭānta dvārā kathan ........ 160
ātmāke svaparaprakāśakapane sambandhī virodh
kathan............................................. 161
ekāntase ātmāko paraprakāśakapanā honekī
bātakā khaṁḍan .................................. 163
vyavahāranayakī saphalatā darśānevālā kathan...... 164
niścayanayase svarūpakā kathan ...................... 165
śuddhaniścayanayakī vivakṣāse paradarśanakā khaṇḍan 166
kevalajñānakā svarūp ................................ 167
kevaladarśanake abhāvameṁ sarvajñatā nahīṁ hotī
tatsambandhī kathan .............................. 168
vyavahāranayakī pragaṭatāse kathan .................... 169
‘‘jīv jñānasvarūp hai’’ aisā vitarka
nirūpaṇ ......................................... 170
guṇ-guṇīmeṁ bhedakā abhāv hone sambandhī
kathan............................................. 171
sarvajña vītarāgako vāṁchākā abhāv hotā hai,
tatsambandhī kathan .............................. 172
viṣay
gāthā
viṣay
gāthā

Page -1 of 388
PDF/HTML Page 26 of 415
single page version

kevalajñānīko bandhake abhāvake svarūp
sambandhī kathan ................................. 173
kevalī bhaṭṭārakake manarahitapane sambandhī
kathan............................................. 175
śuddha jīvako svabhāvagatikī prāpti honeke
upāyakā kathan ................................ 176
kāraṇaparamatattvake svarūpakā kathan .............. 177
nirupādhisvarūp jisakā lakṣaṇ hai aise
paramātmatattvasambandhī kathan ................... 178
sāṁsārik vikārasamūhake abhāvake kāraṇ
paramatattvako nirvāṇ hai, tatsambandhī kathan 179
paramanirvāṇayogya paramatattvakā svarūp ............ 180
paramatattvake svarūpakā viśeṣ kathan .......... 181
bhagavān siddhake svabhāvaguṇoṁke svarūpakā
kathan............................................. 182
siddhi aur siddhake ekatvakā pratipādan ....... 183
siddhakṣetrase ū par jīv-pudgaloṁke gamanakā
niṣedh............................................. 184
niyamaśabdakā aur usake phalakā upasaṁhār ... 185
bhavyako sīkh ........................................ 186
śāstrake nām kathan dvārā śāstrakā upasaṁhār .. 18
7
viṣay
gāthā
viṣay
gāthā

Page 0 of 388
PDF/HTML Page 27 of 415
single page version

namaḥ śrīsarvajñavītarāgāy .
śāstra-svādhyāyakā prāraṁbhik maṁgalācaraṇ
oṁkāraṁ bindusaṁyuktaṁ nityaṁ dhyāyanti yoginaḥ .
kāmadaṁ mokṣadaṁ caiv omkārāy namo namaḥ ..1..
aviralaśabdaghanaughaprakṣālitasakalabhūtalakalaṅkā .
munibhirupāsitatīrthā sarasvatī haratu no duritān ..2..
ajñānatimirāndhānāṁ jñānāñjanaśalākayā .
cakṣurunmīlitaṁ yen tasmai śrīgurave namaḥ ..3..
śrīparamagurave namaḥ, paramparācāryagurave namaḥ ..
sakalakaluṣavidhvaṁsakaṁ, śreyasāṁ parivardhakaṁ, dharmasambandhakaṁ, bhavyajīvamanaḥpratibodhakārakaṁ,
puṇyaprakāśakaṁ, pāpapraṇāśakamidaṁ śāstraṁ śrīniyamasāranāmadheyaṁ, asya mūlagranthakartāraḥ
śrīsarvajñadevāstaduttaragranthakartāraḥ śrīgaṇadharadevāḥ pratigaṇadharadevāsteṣāṁ vacanānusāramāsādya
ācāryaśrīkundakundācāryadevaviracitaṁ, śrotāraḥ sāvadhānatayā śr̥ṇavantu
..
maṅgalaṁ bhagavān vīro maṅgalaṁ gautamo gaṇī .
maṅgalaṁ kundakundāryo jainadharmo‘stu maṅgalam ..1..
sarvamaṅgalamāṅgalyaṁ sarvakalyāṇakārakaṁ .
pradhānaṁ sarvadharmāṇāṁ jainaṁ jayatu śāsanam ..2..

Page 1 of 388
PDF/HTML Page 28 of 415
single page version

namaḥ paramātmane.
śrīmadbhabhagavatkundakundācāryadevapraṇīt
śrī
niyamasār
1
jīv adhikār
śrīpadmaprabhamaladhāridevaviracitatātparyavr̥ttiḥ .
(mālinī)
tvayi sati paramātmanmādraśānmohamugdhān
kathamatanuvaśatvānbuddhakeśānyaje‘ham .
sugatamagadharaṁ vā vāgadhīśaṁ śivaṁ vā
jitabhavamabhivande bhāsuraṁ śrījinaṁ vā
..1..
mūl gāthāoṁke tathā tātparyavr̥tti nāmak ṭīkāke gujarātī anuvādakā
hindī rūpāntar
[pratham, granthake ādimeṁ śrīmadbhagavatkundakundācāryadevaviracit prākr̥tagāthābaddha is
‘niyamasār’ nāmak śāstrakī ‘tātparyavr̥tti’ nāmak saṁskr̥t ṭīkāke racayitā muni śrī
padmaprabhamaladhāridev sāt ślokoṁ dvārā maṁgalācaraṇādi karate haiṁ :
]
[śloekārtha :] he paramātmā ! tere hote hue maiṁ apane jaise (saṁsāriyoṁ jaise)
mohamugdha aur kāmavaś buddhako tathā brahmā-viṣṇu-maheśako kyoṁ pūjūn̐ ? (nahīṁ pūjūn̐gā .)

Page 2 of 388
PDF/HTML Page 29 of 415
single page version

(anuṣṭubh)
vācaṁ vācaṁyamīndrāṇāṁ vaktravārijavāhanām .
vande nayadvayāyattavācyasarvasvapaddhatim ..2..
(śālinī)
siddhāntodghaśrīdhavaṁ siddhasenaṁ
tarkābjārkaṁ bhaṭṭapūrvākalaṁkam
.
śabdābdhīnduṁ pūjyapādaṁ ca vande
tadvidyāḍhayaṁ vīranandiṁ vratīndram
..3..
jisane bhavoṁko jītā hai usakī maiṁ vandanā karatā hūn̐use prakāśamān aise śrī jin kaho,
1sugat kaho, 2giridhar kaho, 3vāgīśvar kaho yā 4śiv kaho .1.
[śloekārtha :] 5vācaṁyamīndroṁkā (jinadevoṁkā) mukhakamal jisakā vāhan hai
aur do nayoṁke āśrayase sarvasva kahanekī jisakī paddhati hai us vāṇīko
(
jinabhagavantoṁkī syādvādamudrit vāṇīko) maiṁ vandan karatā hūn̐ .2.
[śloekārtha :] uttam siddhāntarūpī śrīke pati siddhasen munīndrako, 6tarka kamalake
sūrya bhaṭṭa akalaṁk munīndrako, 7śabdasindhuke candra pūjyapād munīndrako aur tadvidyāse
(siddhāntādi tīnoṁke jñānase) samr̥ddha vīranandi munīndrako maiṁ vandan karatā hūn̐ .3.
1buddhako sugat kahā jātā hai . sugat arthāt (1) śobhanīkatāko prāpta, athavā (2) sampūrṇatāko prāpta .
śrī jinabhagavān (1) moharāgadveṣakā abhāv honeke kāraṇ śobhanīkatāko prāpta haiṁ, aur
(2) kevalajñānādiko prāpta kar liyā hai isaliye sampūrṇatāko prāpta haiṁ; isaliye unheṁ yahān̐ sugat kahā hai
.
2kr̥ṣṇako giridhar (arthāt parvatako dhāraṇ kar rakhanevāle) kahā jātā hai . śrī jinabhagavān anaṁtavīryavān
honese unheṁ yahān̐ giridhar kahā hai .
3brahmāko athavā br̥haspatiko vāgīśvar (arthāt vāṇīke adhipati) kahā jātā hai . śrī jinabhagavān
divyavāṇīke prakāśak honese unheṁ yahān̐ vāgīśvar kahā hai .
4maheśako (śaṁkarako) śiv kahā jātā hai . śrī jinabhagavān kalyāṇasvarūp honese unheṁ yahān̐ śiv
kahā gayā hai .
5vācaṁyamīndra = muniyoṁmeṁ pradhān arthāt jinadev; maun sevan karanevāloṁmeṁ śreṣṭha arthāt jinadev; vāk-
saṁyamiyoṁmeṁ indra samān arthāt jinadev [vācaṁyamī = muni; maun sevan karanevāle; vāṇīke saṁyamī
.]
6tarkakamalake sūrya = tarkarūpī kamalako praphu llit karanemeṁ sūrya samān
7śabdasindhuke candra = śabdarūpī samudrako uchālanemeṁ candra samān

Page 3 of 388
PDF/HTML Page 30 of 415
single page version

(anuṣṭubh)
apavargāy bhavyānāṁ śuddhaye svātmanaḥ punaḥ .
vakṣye niyamasārasya vr̥ttiṁ tātparyasaṁjñikām ..4..
kiṁc
(āryā)
guṇadharagaṇadhararacitaṁ śrutadharasantānatastu suvyakta m .
paramāgamārthasārthaṁ vaktu mamuṁ ke vayaṁ mandāḥ ..5..
api ca
(anuṣṭubh)
asmākaṁ mānasānyuccaiḥ preritāni punaḥ punaḥ .
paramāgamasārasya rucyā māṁsalayā‘dhunā ..6..
(anuṣṭubh)
paṁcāstikāyaṣaḍdravyasaptatattvanavārthakāḥ .
proktāḥ sūtrakr̥tā pūrvaṁ pratyākhyānādisatkriyāḥ ..7..
[śloekārtha :] bhavyoṁke mokṣake liye tathā nij ātmākī śuddhike hetu
niyamasārakī ‘tātparyavr̥tti’ nāmak ṭīkā maiṁ kahūn̐gā .4.
punaśca
[śloekārtha :] guṇake dhāraṇ karanevāle gaṇadharoṁse racit aur śrutadharoṁkī
paramparāse acchī tarah vyakta kiye gaye is paramāgamake arthasamūhakā kathan karanemeṁ ham
maṁdabuddhi so kaun ?
.5.
tathāpi
[śloekārtha :] ājak la hamārā man paramāgamake sārakī puṣṭa rucise punaḥ punaḥ
atyanta prerit ho rahā hai . [us rucise prerit honeke kāraṇ ‘tātparyavr̥tti’ nāmakī yah ṭīkā
racī jā rahī hai .] .6.
[śloekārtha :] sūtrakārane pahale pān̐c astikāy, chah dravya, sāt tattva aur nav
padārtha tathā pratyākhyānādi satkriyākā kathan kiyā hai (arthāt bhagavān kundakundācāryadevane
is śāstrameṁ pratham pān̐c astikāy ādi aur paścāt pratyākhyānādi satkriyākā kathan
kiyā hai )
.7.

Page 4 of 388
PDF/HTML Page 31 of 415
single page version

alamalamativistareṇ . svasti sākṣādasmai vivaraṇāy .
ath sūtrāvatāraḥ
ṇamiūṇ jiṇaṁ vīraṁ aṇaṁtavaraṇāṇadaṁsaṇasahāvaṁ .
vocchāmi ṇiyamasāraṁ kevalisudakevalībhaṇidaṁ ..1..
natvā jinaṁ vīraṁ anantavarajñānadarśanasvabhāvam .
vakṣyāmi niyamasāraṁ kevaliśrutakevalibhaṇitam ..1..
athātra jinaṁ natvetyanen śāstrasyādāvasādhāraṇaṁ maṅgalamabhihitam .
natvetyādianekajanmāṭavīprāpaṇahetūn samastamoharāgadveṣādīn jayatīti jinaḥ . vīro
vikrāntaḥ; vīrayate śūrayate vikrāmati karmārātīn vijayat iti vīraḥśrīvardhamān-sanmatināth
ati vistārase bas hoo, bas hoo . sākṣāt yah vivaraṇ jayavanta varto .
ab (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevaviracit) gāthāsūtrakā avataraṇ kiyā
jātā hai :
gāthā : 1 anvayārtha :[anantavarajñānadarśanasvabhāvaṁ ] anaṁt aur utkr̥ṣṭa
jñānadarśan jinakā svabhāv hai aise (kevalajñānī aur kevaladarśanī) [ jinaṁ vīraṁ ] jin
vīrako [ natvā ] naman karake [ kevaliśrutakevalibhaṇitam ] kevalī tathā śrutakevaliyoṁne
kahā huā [ niyamasāraṁ ] niyamasār [ vakṣyāmi ] maiṁ kahūn̐gā
.
ṭīkā :yahān̐ ‘jinaṁ natvā’ is gāthāse śāstrake ādimeṁ asādhāraṇ maṁgal
kahā hai .
‘natvā’ ityādi padoṁkā tātparya kahā jātā hai :
anek janmarūp aṭavīko prāpta karāneke hetubhūt samasta moharāgadveṣādikako jo jīt
letā hai vah ‘jin’ hai . ‘vīr’ arthāt vikrāṁt (parākramī); vīratā pragaṭ kare, śaurya pragaṭ
kare, vikram (parākram) darśāye, karmaśatruoṁ par vijay prāpta kare, vah ‘vīr’ hai . aise
vīrakojo ki śrī vardhamān, śrī sanmatināth, śrī ativīr tathā śrī mahāvīrin nāmoṁse
namakar anantotkr̥ṣṭa darśanajñānamay jin vīrako .
kahun̐ niyamasār su kevalīśrutakevalīparikathitako ..1..

Page 5 of 388
PDF/HTML Page 32 of 415
single page version

-mahatimahāvīrābhidhānaiḥ sanāthaḥ parameśvaro mahādevādhidevaḥ paścimatīrthanāthaḥ tribhuvanasacarācar-
dravyaguṇaparyāyaikasamayaparicchittisamarthasakalavimalakevalajñānadarśanābhyāṁ yukto yastaṁ praṇamya
vakṣyāmi kathayāmītyarthaḥ
. kam? niyamasāram . niyamaśabdastāvat samyagdarśanajñānacāritreṣu
vartate, niyamasār ityanen śuddharatnatrayasvarūpamukta m . kiṁviśiṣṭam ? kevaliśrutakevali-
bhaṇitaṁkevalinaḥ sakalapratyakṣajñānadharāḥ, śrutakevalinaḥ sakaladravyaśrutadharāstaiḥ kevalibhiḥ
śrutakevalibhiśca bhaṇitaṁsakalabhavyanikurambahitakaraṁ niyamasārābhidhānaṁ paramāgamaṁ vakṣyāmīti
viśiṣṭeṣṭadevatāstavanānantaraṁ sūtrakr̥tā pūrvasūriṇā śrīkundakundācāryadevaguruṇā pratijñātam . iti
sarvapadānāṁ tātparyamukta m .
(mālinī)
jayati jagati vīraḥ śuddhabhāvāstamāraḥ
tribhuvanajanapūjyaḥ pūrṇabodhaikarājyaḥ
.
natadivijasamājaḥ prāstajanmadrubījaḥ
samavasr̥tinivāsaḥ kevalaśrīnivāsaḥ
..8..
yukta haiṁ, jo parameśvar haiṁ, mahādevādhidev haiṁ, antim tīrthanāth haiṁ, jo tīn bhuvanake sacarācar,
dravya
- guṇ - paryāyoṁko ek samayameṁ jānane-dekhanemeṁ samartha aise sakalavimal (sarvathā
nirmal) kevalajñānadarśanase saṁyukta haiṁ unheṁpraṇām karake kahatā hūn̐ . kyā kahatā hūn̐ ?
‘niyamasār’ kahatā hūn̐ . ‘niyam’ śabda, pratham to, samyagdarśanajñānacāritrake liye hai .
‘niyamasār’ (‘niyamakā sār’) aisā kahakar śuddha ratnatrayakā svarūp kahā hai . kaisā hai
vah ? kevaliyoṁ tathā śrutakevaliyoṁne kahā huā hai . ‘kevalī’ ve sakalapratyakṣa jñānake
dhāraṇ karanevāle aur ‘śrutakevalī’ ve sakal dravyaśrutake dhāraṇ karanevāle; aise kevaliyoṁ
tathā śrutakevaliyoṁne kahā huā, sakal bhavyasamūhako hitakar, ‘niyamasār’ nāmakā paramāgam
maiṁ kahatā hūn̐
. isaprakār, viśiṣṭa iṣṭadevatākā stavan karake, phi ra sūtrakār pūrvācārya śrī
kundakundācāryadevagurune pratijñā kī .
isaprakār sarva padoṁkā tātparya kahā gayā .
[ab pahalī gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj śrī
padmaprabhamaladhāridev ślok kahate hai :]
[śloekārtha :] śuddhabhāv dvārā mārakā (kāmakā) jinhoṁne nāś kiyā hai, tīn
mār = (1) kāmadev; (2) hiṁsā; (3) maraṇ .

Page 6 of 388
PDF/HTML Page 33 of 415
single page version

maggo maggaphalaṁ ti ya duvihaṁ jiṇasāsaṇe samakkhādaṁ .
maggo mokkhauvāo tassa phalaṁ hoi ṇivvāṇaṁ ..2..
mārgo mārgaphalamiti ca dvividhaṁ jinaśāsane samākhyātam .
mārgo mokṣopāyaḥ tasya phalaṁ bhavati nirvāṇam ..2..
mokṣamārgatatphalasvarūpanirūpaṇopanyāso‘yam .
‘samyagdarśanajñānacāritrāṇi mokṣamārgaḥ’ iti vacanāt mārgastāvacchuddharatnatrayaṁ, mārgaphal-
mapunarbhavapurandhrikāsthūlabhālasthalalīlālaṁkāratilakatā . dvividhaṁ kilaivaṁ paramavītarāgasarvajñaśāsane
bhuvanake janoṁko jo pūjya haiṁ, pūrṇa jñān jinakā ek rājya hai, devoṁkā samāj jinheṁ naman
karatā hai, janmavr̥kṣakā bīj jinhoṁne naṣṭa kiyā hai, samavasaraṇameṁ jinakā nivās hai aur
kevalaśrī (
kevalajñānadarśanarūpī lakṣmī) jinameṁ vās karatī hai, ve vīr jagatameṁ jayavaṁt
vartate haiṁ .8 .
gāthā : 2 anvayārtha :[mārgaḥ mārgaphalam ] mārga aur mārgaphal [iti ca
dvividhaṁ ] aise do prakārakā [jinaśāsane ] jinaśāsanameṁ [samākhyātam ] kathan kiyā gayā
hai; [mārgaḥ mokṣopāyaḥ ] mārga mokṣopāy hai aur [tasya phalaṁ ] usakā phal [nirvāṇaṁ bhavati ]
nirvāṇ hai .
ṭīkā :yah, mokṣamārga aur usake phalake svarūpanirūpaṇakī sūcanā (un
donoṁke svarūpake nirūpaṇakī prastāvanā) hai .
‘samyagdarśanajñānacāritrāṇi mokṣamārgaḥ (samyagdarśan, samyagjñān aur samyakcāritra
mokṣamārga hai )’ aisā (śāstrakā) vacan honese, mārga to śuddharatnatray hai aur mārgaphal
muktirūpī strīke viśāl bhālapradeśameṁ śobhā-alaṅkārarūp tilakapanā hai (arthāt mārgaphal
muktirūpī strīko varaṇ karanā hai)
. is prakār vāstavameṁ (mārga aur mārgaphal aisā) do
prakārakā, caturthajñānadhārī (manaḥparyayajñānake dhāraṇ karanevāle) pūrvācāryoṁne paramavītarāg
hai mārgakā aru mārgaphalakā kathan jinaśāsan viṣeṁ .
hai mārga mokṣaupāy aru nirvāṇ usakā phal kaheṁ ..2..

Page 7 of 388
PDF/HTML Page 34 of 415
single page version

caturthajñānadhāribhiḥ pūrvasūribhiḥ samākhyātam . paramanirapekṣatayā nijaparamātmatattvasamyak-
śraddhānaparijñānānuṣṭhānaśuddharatnatrayātmakamārgo mokṣopāyaḥ, tasya śuddharatnatrayasya phalaṁ
svātmopalabdhiriti
.
(pr̥thvī)
kvacid vrajati kāminīratisamutthasaukhyaṁ janaḥ
kvacid draviṇarakṣaṇe matimimāṁ ca cakre punaḥ
.
kvacijjinavarasya mārgamupalabhya yaḥ paṁḍito
nijātmani rato bhaved vrajati mukti metāṁ hi saḥ
..9..
ṇiyameṇ ya jaṁ kajjaṁ taṁ ṇiyamaṁ ṇāṇadaṁsaṇacarittaṁ .
vivarīyapariharatthaṁ bhaṇidaṁ khalu sāramidi vayaṇaṁ ..3..
sarvajñake śāsanameṁ kathan kiyā hai . nij paramātmatattvake samyakśraddhān - jñān - anuṣṭhānarūp
śuddharatnatrayātmak mārga param nirapekṣa honese mokṣakā upāy hai aur us śuddharatnatrayakā phal
svātmopalabdhi (nij śuddha ātmākī prāpti) hai .
[ab dūsarī gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ : ]
[śloekārtha :] manuṣya kabhī kāminīke prati ratise utpanna honevāle sukhakī
or gati karatā hai aur phi ra kabhī dhanarakṣākī buddhi karatā hai . jo paṇḍit kabhī
jinavarake mārgako prāpta karake nij ātmāmeṁ rat ho jāte haiṁ, ve vāstavameṁ is muktiko
prāpta hote haiṁ
.9.
śuddharatnatray arthāt nij paramātmatattvakī samyak śraddhā, usakā samyak jñān aur usakā samyak ācaraṇ
parakī tathā bhedoṁkī leś bhī apekṣā rahit honese vah śuddharatnatray mokṣakā upāy hai; us śuddharatnatrayakā
phal śuddha ātmākī pūrṇa prāpti arthāt mokṣa hai
.
jo niyamase kartavya darśan - jñān - vrat yah niyam hai .
yah ‘sār’ pad viparītake parihār hit parikathit hai ..3..

Page 8 of 388
PDF/HTML Page 35 of 415
single page version

niyamen ca yatkāryaṁ sa niyamo jñānadarśanacāritram .
viparītaparihārārthaṁ bhaṇitaṁ khalu sāramiti vacanam ..3..
atra niyamaśabdasya sāratvapratipādanadvāreṇ svabhāvaratnatrayasvarūpamukta m .
yaḥ sahajaparamapāriṇāmikabhāvasthitaḥ svabhāvānantacatuṣṭayātmakaḥ śuddhajñānacetanā-
pariṇāmaḥ sa niyamaḥ . niyamen ca niścayen yatkāryaṁ prayojanasvarūpaṁ jñānadarśanacāritram .
jñānaṁ tāvat teṣu triṣu paradravyaniravalaṁbatven niḥśeṣatontarmukhayogaśakte : sakāśāt nij-
1- is param pāriṇāmik bhāvameṁ ‘pāriṇāmik’ śabda hone par bhī vah utpādavyayarūp pariṇāmako sūcit
karaneke liye nahīṁ hai tathā paryāyārthik nayakā viṣay nahīṁ hai; yah param pāriṇāmik bhāv to utpādavyay-
nirapekṣa ekarūp hai aur dravyārthik nayakā viṣay hai
. [viśeṣake liye hindī samayasār gā0 320
śrī jayasenācāryadevakī saṁskr̥t ṭīkā aur br̥hadadravyasaṁgrah gāthā 13 kī ṭīkā dekho .]
2- isa śuddhajñānacetanāpariṇāmameṁ ‘pariṇām’ śabda hone par bhī vah utpādavyayarūp pariṇāmako sūcit karaneke
liye nahīṁ hai aur paryāyārthik nayakā viṣay nahīṁ hai; yah śuddhajñānacetanāpariṇām to utpādavyayanirapekṣa
ekarūp hai aur dravyārthik nayakā viṣay hai
.
3- yah niyam so kāraṇaniyam hai, kyoṁki vah samyagjñānadarśanacāritrarūp kāryaniyamakā kāraṇ hai .
[kāraṇaniyamake āśrayase kāryaniyam pragaṭ hotā hai .]
gāthā : 3 anvayārtha :[saḥ niyamaḥ ] niyam arthāt [niyamen ca ] niyamase
(niścit) [yat kāryaṁ ] jo karaneyogya ho vah arthāt [jñānadarśanacāritram ]
jñānadarśanacāritra . [viparītaparihārārthaṁ ] viparītake parihār hetuse (jñānadarśanacāritrase viruddha
bhāvoṁkā tyāg karaneke liye) [khalu ] vāstavameṁ [sāram iti vacanam ] ‘sār’ aisā vacan
[bhaṇitam ] kahā hai
.
ṭīkā : yahān̐ (is gāthāmeṁ), ‘niyam’ śabdako ‘sār’ śabda kyoṁ lagāyā hai
usake pratipādan dvārā svabhāvaratnatrayakā svarūp kahā hai .
jo sahaj 1param pāriṇāmik bhāvase sthit, svabhāv-anantacatuṣṭayātmak
2śuddhajñānacetanāpariṇām so 3niyam (kāraṇaniyam) hai . niyam (kāryaniyam) arthāt
niścayase (niścit) jo karaneyogyaprayojanasvarūpho vah arthāt jñānadarśanacāritra .
un tīnoṁmeṁse pratyekakā svarūp kahā jātā hai : (1) paradravyakā avalaṁban liye binā

Page 9 of 388
PDF/HTML Page 36 of 415
single page version

paramatattvaparijñānam upādeyaṁ bhavati . darśanamapi bhagavatparamātmasukhābhilāṣiṇo jīvasya
śuddhāntastattvavilāsajanmabhūmisthānanijaśuddhajīvāstikāyasamupajanitaparamaśraddhānamev bhavati .
cāritramapi niścayajñānadarśanātmakakāraṇaparamātmani avicalasthitirev . asya tu niyam-
śabdasya nirvāṇakāraṇasya viparītaparihārārthatven sāramiti bhaṇitaṁ bhavati .
(āryā)
iti viparītavimuktaṁ ratnatrayamanuttamaṁ prapadyāham .
apunarbhavabhāminyāṁ samudbhavamanaṁgaśaṁ yāmi ..10..
niḥśeṣarūpase antarmukh yogaśaktimeṁse upādey (upayogako sampūrṇarūpase antarmukh
karake grahaṇ karaneyogya) aisā jo nij paramatattvakā parijñān (jānanā) so jñān hai .
(2) bhagavān paramātmāke sukhake abhilāṣī jīvako śuddha antaḥtattvake 1vilāsakā
janmabhūmisthān jo nij śuddha jīvāstikāy usase utpanna honevālā jo param śraddhān
vahī darśan hai
. (3) niścayajñānadarśanātmak kāraṇaparamātmāmeṁ avical sthiti
(niścalarūpase līn rahanā) hī cāritra hai . yah jñānadarśanacāritrasvarūp niyam
nirvāṇakā 2kāraṇ hai . us ‘niyam’ śabdako 3viparītake parihār hetu ‘sār’ śabda joṛā
gayā hai .
[ab tīsarī gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ślok kahā jātā hai :]
[śloekārtha :] isaprakār maiṁ viparīt rahit (vikalparahit) 4anuttam
ratnatrayakā āśray karake muktirūpī strīse utpanna anaṅga (aśarīrī, atīndriy, ātmik)
sukhako prāpta karatā hūn̐ .10.
1- vilās=krīṛā, ānanda, mauj .
2- kāraṇ jaisā hī kārya hotā hai; isaliye svarūpameṁ sthiratā karanekā abhyās hī vāstavameṁ ananta kāl
tak svarūpameṁ sthir rah jānekā upāy hai .
3- viparīt=viruddha . [vyavahāraratnatrayarūp vikalpoṁkoparāśrit bhāvoṁkochoṛakar mātra nirvikalpa
jñānadarśanacāritrakā hīśuddharatnatrayakā hīsvīkār karane hetu ‘niyam’ ke sāth ‘sār’ śabda
joṛā hai .]
4- anuttam=jisase uttam koī dūsarā nahīṁ hai aisā; sarvottam; sarvaśreṣṭha .

Page 10 of 388
PDF/HTML Page 37 of 415
single page version

ṇiyamaṁ mokkhauvāo tassa phalaṁ havadi paramaṇivvāṇaṁ .
edesiṁ tiṇhaṁ pi ya patteyaparūvaṇā hoi ..4..
niyamo mokṣopāyastasya phalaṁ bhavati paramanirvāṇam .
eteṣāṁ trayāṇāmapi ca pratyekaprarūpaṇā bhavati ..4..
ratnatrayasya bhedakaraṇalakṣaṇakathanamidam .
mokṣaḥ sākṣādakhilakarmapradhvaṁsanenāsāditamahānandalābhaḥ . pūrvokta nirupacāraratnatray-
pariṇatistasya mahānandasyopāyaḥ . api caiṣāṁ jñānadarśanacāritrāṇāṁ trayāṇāṁ pratyekaprarūpaṇā
bhavati . katham, idaṁ jñānamidaṁ darśanamidaṁ cāritramityanen vikalpen . darśanajñānacāritrāṇāṁ
lakṣaṇaṁ vakṣyamāṇasūtreṣu jñātavyaṁ bhavati .
gāthā : 4 anvayārtha :[niyamaḥ ] (ratnatrayarūp) niyam [mokṣopāyaḥ ]
mokṣakā upāy hai; [tasya phalaṁ ] usakā phal [paramanirvāṇaṁ bhavati ] param nirvāṇ hai .
[api ca ] punaśca (bhedakathan dvārā abhed samajhāneke hetu) [eteṣāṁ trayāṇāṁ ] in tīnoṁkā
[pratyekaprarūpaṇā ] bhed karake bhinna-bhinna nirūpaṇ [bhavati ] hotā hai
.
ṭīkā :ratnatrayake bhed karaneke sambandhameṁ aur unake lakṣaṇoṁke sambandhameṁ yah
kathan hai .
samasta karmoṁke nāś dvārā sākṣāt prāpta kiyā jānevālā mahā ānandakā lābh so
mokṣa hai . us mahā ānandakā upāy pūrvokta nirupacār ratnatrayarūp pariṇati hai . punaśca
(nirupacār ratnatrayarūp abhedapariṇatimeṁ antarbhūt rahe hue) in tīnakājñān, darśan aur
cāritrakābhinna-bhinna nirūpaṇ hotā hai . kis prakār ? yah jñān hai, yah darśan hai, yah
cāritra haiisaprakār bhed karake . (is śāstrameṁ) jo gāthāsūtra āge kahe jāyeṁge unameṁ
darśan-jñān-cāritrake lakṣaṇ jñāt hoṁge .
[ab, cauthī gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ślok kahā jātā hai :]
hai niyam mokṣa - upāy, usakā phal param nirvāṇ hai .
in tīnakā hī bhedapūrvak bhinna-bhinna vidhān hai ..4..

Page 11 of 388
PDF/HTML Page 38 of 415
single page version

[śloekārtha :] muniyoṁko mokṣakā upāy śuddharatnatrayātmak (śuddharatnatray-
pariṇatirūp pariṇamit) ātmā hai . jñān isase koī anya nahīṁ hai, darśan bhī isase anya
nahīṁ hai aur śīl (cāritra) bhī anya nahīṁ hai .yah, mokṣako prāpta karanevāloṁne
(arhantabhagavantoṁne) kahā hai . ise jānakar jo jīv mātāke udarameṁ punaḥ nahīṁ ātā, vah
bhavya hai .11.
gāthā : 5 anvayārtha :[āptāgamatattvānāṁ ] āpta, āgam aur tattvoṁkī
[śraddhānāt ] śraddhāse [samyaktvam ] samyaktva [bhavati ] hotā hai; [vyapagatāśeṣadoṣaḥ ]
jisake aśeṣ (samasta) doṣ dūr hue haiṁ aisā jo [sak laguṇātmā ] sakalaguṇamay puruṣ
[āptaḥ bhavet ] vah āpta hai
.
ṭīkā :yah, vyavahārasamyaktvake svarūpakā kathan hai .
āpta arthāt śaṁkārahit . śaṁkā arthāt sakal moharāgadveṣādik (doṣ) . āgam
arthāt āptake mukhāravindase nikalī huī, samasta vastuvistārakā sthāpan karanemeṁ samartha aisī
(mandākrāntā)
mokṣopāyo bhavati yamināṁ śuddharatnatrayātmā
hyātmā jñānaṁ na punaraparaṁ
draṣṭiranyā‘pi naiv .
śīlaṁ tāvanna bhavati paraṁ mokṣubhiḥ prokta metad
buddhavā janturna punarudaraṁ yāti mātuḥ sa bhavyaḥ
..11..
attāgamataccāṇaṁ saddahaṇādo havei sammattaṁ .
vavagayaasesadoso sayalaguṇappā have atto ..5..
āptāgamatattvānāṁ śraddhānādbhavati samyaktvam .
vyapagatāśeṣadoṣaḥ sakalaguṇātmā bhavedāptaḥ ..5..
vyavahārasamyaktvasvarūpākhyānametat .
āptaḥ śaṁkārahitaḥ . śaṁkā hi sakalamoharāgadveṣādayaḥ . āgamaḥ tanmukhāravinda-
vinirgatasamastavastuvistārasamarthanadakṣaḥ caturavacanasandarbhaḥ . tattvāni ca bahistattvāntastattva-
re ! āpta - āgam - tattvakā śraddhān vah samyaktva hai .
niḥśeṣadoṣavihīn jo guṇasakalamay so āpta hai ..5 ..

Page 12 of 388
PDF/HTML Page 39 of 415
single page version

paramātmatattvabhedabhinnāni athavā jīvājīvāsravasaṁvaranirjarābandhamokṣāṇāṁ bhedātsaptadhā bhavanti .
teṣāṁ samyakśraddhānaṁ vyavahārasamyaktvamiti .
(āryā)
bhavabhayabhedini bhagavati bhavataḥ kiṁ bhakti ratra na samasti .
tarhi bhavāmbudhimadhyagrāhamukhāntargato bhavasi ..12..
chuhataṇhabhīruroso rāgo moho ciṁtā jarā rujā miccū .
sedaṁ khed mado rai vimhiyaṇiddā jaṇuvvego ..6..
kṣudhā tr̥ṣṇā bhayaṁ roṣo rāgo mohaścintā jarā rujā mr̥tyuḥ .
svedaḥ khedo mado ratiḥ vismayanidre janmodvegau ..6..
catur vacanaracanā . tattva bahiḥtattva aur antaḥtattvarūp paramātmatattva aise (do) bhedoṁvāle
haiṁ athavā jīv, ajīv, āsrav, saṁvar, nirjarā, bandha tathā mokṣa aise bhedoṁke kāraṇ sāt
prakārake haiṁ
. unakā (āptakā, āgamakā aur tattvakā) samyak śraddhān so
vyavahārasamyaktva hai .
[ab, pān̐cavīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ślok kahā jātā hai :]
[śloekārtha :] bhavake bhayakā bhedanakaranevāle in bhagavānake prati kyā tujhe bhakti
nahīṁ hai ? to tū bhavasamudrake madhyameṁ rahanevāle magarake mukhameṁ hai .12.
gāthā : 6 anvayārtha :[kṣudhā ] kṣudhā, [tr̥ṣṇā ] tr̥ṣā, [bhayaṁ ] bhay,
[roṣaḥ ] roṣ (krodh), [rāgaḥ ] rāg, [mohaḥ ] moh, [cintā ] cintā, [jarā ] jarā,
[rujā ] rog, [mr̥tyuḥ ] mr̥tyu, [svedaḥ ] sved (pasīnā), [khedaḥ ] khed, [madaḥ ] mad,
[ratiḥ ] rati, [vismayanidre ] vismay, nidrā, [janmodvegau ] janma aur udveg
(yah
aṭhārah doṣ haiṁ ) .
hai doṣ aṣṭādaś kahe rati, moh, cintā, mad, jarā .
bhay, doṣ, rāg, ru janma, nidrā, rog, khed, kṣudhā, tr̥ṣā ..6..

Page 13 of 388
PDF/HTML Page 40 of 415
single page version

aṣṭādaśadoṣasvarūpākhyānametat .
asātāvedanīyatīvramaṁdakleśakarī kṣudhā . asātāvedanīyatīvratīvrataramaṁdamaṁdatarapīḍayā
samupajātā tr̥ṣā . ihalokaparalokātrāṇāguptimaraṇavedanākasmikabhedāt saptadhā bhavati bhayam .
krodhanasya puṁsastīvrapariṇāmo roṣaḥ . rāgaḥ praśasto‘praśastaśca; dānaśīlopavāsagurujanavaiyāvr̥ttyā-
disamudbhavaḥ praśastarāgaḥ, strīrājacaurabhakta vikathālāpākarṇanakautūhalapariṇāmo hyapraśastarāgaḥ .
cāturvarṇyaśramaṇasaṁghavātsalyagato mohaḥ praśasta itaro‘praśasta ev . cintanaṁ dharmaśuklarūpaṁ
ṭīkā :yah, aṭhārah doṣoṁke svarūpakā kathan hai .
(1) asātāvedanīy sambandhī tīvra athavā maṁd kleśakī karanevālī vah kṣudhā
hai (arthāt viśiṣṭakhās prakārakeasātāvedanīy karmake nimittase honevālī jo
viśiṣṭa śarīr-avasthā us par lakṣa jākar mohanīy karmake nimittase honevālā jo
khānekī icchārūp duḥkh vah kṣudhā hai)
. (2) asātāvedanīy sambandhī tīvra, tīvratar
(adhik tīvra), manda athavā mandatar pīṛāse utpanna honevālī vah tr̥ṣā hai (arthāt
viśiṣṭa asātāvedanīy karmake nimittase honevālī jo viśiṣṭa śarīr-avasthā us par lakṣa
jāk ra karanese mohanīy karmake nimittase honevālā jo pīnekī icchārūp duḥkh vah tr̥ṣā
hai)
. (3) is lokakā bhay, paralokakā bhay, arakṣābhay, aguptibhay, maraṇabhay,
vedanābhay tathā akasmātabhay isaprakār bhay sāt prakārake haiṁ . (4) krodhī puruṣakā
tīvra pariṇām vah roṣ hai . (5) rāg praśasta aur apraśasta hotā hai; dān, śīl, upavās
tathā gurujanoṁkī vaiyāvr̥ttya ādimeṁ utpanna honevālā vah praśasta rāg hai aur strī sambandhī,
rājā sambandhī, cor sambandhī tathā bhojan sambandhī vikathā kahane tathā sunaneke
kautūhalapariṇām vah apraśasta rāg hai
. (6)1cār prakārake śramaṇasaṁghake prati vātsalya
sambandhī moh vah praśasta hai aur usase atirikta moh apraśasta hī hai . (7) dharmarūp
tathā śuklarūp cintan (cintā, vicār) praśasta hai aur usake atirikta (ārtarūp
tathā raudrarūp cintan) apraśasta hī hai . (8) tiryaṁcoṁ tathā manuṣyoṁko vayakr̥t dehavikār
1 śramaṇake cār prakār isaprakār haiṁḥ(1) r̥ṣi, (2) muni, (3) yati aur (4) anagār . r̥ddhivāle
śramaṇ ve r̥ṣi haiṁ; avadhijñān, manaḥparyayajñān athavā kevalajñānavāle śramaṇ ve muni haiṁ; upaśamak athavā
kṣapak śreṇīmeṁ ārūrḥ śramaṇ ve yati haiṁ; aur sāmānya sādhu ve anagār haiṁ
.aise cār prakārakā śramaṇasaṁgh
hai .