Niyamsar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 7-13.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 21

 

Page 14 of 388
PDF/HTML Page 41 of 415
single page version

(āyuke kāraṇ honevālī śarīrakī jīrṇadaśā) vahī jarā hai . (9) vāt, pitta aur
kaph kī viṣamatāse utpanna honevālī kalevar (śarīr) sambandhī pīṛā vahī rog hai .
(10) sādi - sanidhan, mūrta indriyoṁvāle, vijātīy naranārakādi vibhāvavyaṁjanaparyāyakā jo
vināś usīko mr̥tyu kahā gayā hai . (11) aśubh karmake vipākase janit, śārīrik
śramase utpanna honevālā, jo durgaṁdhake sambandhake kāraṇ burī gaṁdhavāle jalabinduoṁkā samūh
vah sved hai
. (12) aniṣṭakī prāpti (arthāt koī vastu aniṣṭa laganā) vah khed hai .
(13) sarva janatāke (janasamājake) kānoṁmeṁ amr̥t un̐ḍelanevāle sahaj catur kavitvake
kāraṇ, sahaj (sundar) śarīrake kāraṇ, sahaj (uttam) kulake kāraṇ, sahaj balake
kāraṇ tathā sahaj aiśvaryake kāraṇ ātmāmeṁ jo ahaṅkārakī utpatti vah mad hai
.
(14) manojña (manoharsundar) vastuoṁmeṁ param prīti vahī rati hai . (15) param
samarasībhāvakī bhāvanā rahit jīvoṁko (param samatābhāvake anubhav rahit jīvoṁko) kabhī
pūrvakālameṁ na dekhā huā dekhaneke kāraṇ honevālā bhāv vah vismay hai
. (16) keval
śubh karmase devaparyāyameṁ jo utpatti, keval aśubh karmase nārakaparyāyameṁ jo
utpatti, māyāse tiryañcaparyāyameṁ jo utpatti aur śubhāśubh miśra karmase manuṣyaparyāyameṁ
jo utpatti, so janma hai
. (17) darśanāvaraṇīy karmake udayase jisameṁ jñānajyoti asta
ho jātī hai vahī nidrā hai . (18) iṣṭake viyogameṁ viklavabhāv (ghabarāhaṭ) hī
udveg hai .in (aṭhārah) mahā doṣoṁse tīn lok vyāpta haiṁ . vītarāg sarvajña in doṣoṁse
vimukta haiṁ .
praśastamitaradapraśastamev . tiryaṅmānavānāṁ vayaḥkr̥tadehavikār ev jarā . vātapittaśleṣmaṇāṁ
vaiṣamyasaṁjātakalevaravipīḍaiv rujā . sādisanidhanamūrtendriyavijātīyanaranārakādivibhāvavyaṁjan-
paryāyavināś ev mr̥tyurityukta : . aśubhakarmavipākajanitaśarīrāyāsasamupajātapūtigaṁdhasambandha-
vāsanāvāsitavārbindusaṁdohaḥ svedaḥ . aniṣṭalābhaḥ khedaḥ . sahajacaturakavitvanikhilajanatā-
karṇāmr̥tasyaṁdisahajaśarīrakulabalaiśvaryairātmāhaṁkārajanano madaḥ . manojñeṣu vastuṣu paramā prītirev
ratiḥ . paramasamarasībhāvabhāvanāparityaktānāṁ kvacidapūrvadarśanādvismayaḥ . kevalen śubhakarmaṇā,
kevalenāśubhakarmaṇā, māyayā, śubhāśubhamiśreṇ devanārakatiryaṅmanuṣyaparyāyeṣūtpattirjanma .
darśanāvaraṇīyakarmodayen pratyastamitajñānajyotirev nidrā . iṣṭaviyogeṣu viklavabhāv evodvegaḥ .
ebhirmahādoṣairvyāptāstrayo lokāḥ . etairvinirmukto vītarāgasarvajña iti .

Page 15 of 388
PDF/HTML Page 42 of 415
single page version

[vītarāg sarvajñako dravya-bhāv ghātikarmoṁkā abhāv honese unheṁ bhay, roṣ, rāg,
moh, śubhāśubh cintā, khed, mad, rati, vismay, nidrā tathā udveg kahān̐se hoṁge ?
aur unako samudra jitane sātāvedanīyakarmodayake madhya bindu jitanā
asātāvedanīyakarmoday vartatā hai vah, mohanīyakarmake bilakul abhāvameṁ, leśamātra bhī kṣudhā
yā tr̥ṣākā nimitta kahān̐se hogā ? nahīṁ hogā; kyoṁki cāhe jitanā asātāvedanīy karma ho
tathāpi mohanīyakarmake abhāvameṁ duḥkhakī vedanā nahīṁ ho sakatī; to phi ra yahān̐ to jahān̐
anantagune sātāvedanīyakarmake madhya alpamātra (
avidyamān jaisā) asātāvedanīyakarma
vartatā hai vahān̐ kṣudhātr̥ṣākī vedanā kahān̐se hogī ? kṣudhātr̥ṣāke sadbhāvameṁ ananta sukh, ananta
vīrya ādi kahān̐se sambhav hoṁge ? isaprakār vītarāg sarvajñako kṣudhā (tathā tr̥ṣā) na honese
unheṁ kavalāhār bhī nahīṁ hotā
. kavalāhārake binā bhī unake (anya manuṣyoṁko asambhavit
aise,) sugandhit, surasayukta, saptadhāturahit paramaudārik śarīrarūp nokarmāhārake yogya, sūkṣma
pudgal pratikṣaṇ āte haiṁ aur isaliye śarīrasthiti rahatī hai
.
aur pavitratākā tathā puṇyakā aisā sambandha hotā hai arthāt ghātikarmoṁke abhāvako
aur śeṣ rahe aghāti karmoṁkā aisā sahaj sambandha hotā hai ki vītarāg sarvajñako un śeṣ
rahe aghātikarmoṁke phalarūp paramaudārik śarīrameṁ jarā, rog tathā sved nahīṁ hote
.
aur kevalī bhagavānako bhavāntarameṁ utpattike nimittabhūt śubhāśubh bhāv na honese unheṁ
janma nahīṁ hotā; aur jis dehaviyogake paścāt bhavāntaraprāptirūp janma nahīṁ hotā us
dehaviyogako maraṇ nahīṁ kahā jātā
.
is prakār vītarāg sarvajña aṭhārah doṣ rahit haiṁ .]
isīprakār (anya śāstrameṁ gāthā dvārā) kahā hai kiḥ
‘‘[gāthārthaḥ] vah dharma hai jahān̐ dayā hai, vah tap hai jahān̐ viṣayoṁkā nigrah hai,
vah dev hai jo aṭhārah doṣ rahit hai; is sambandhameṁ saṁśay nahīṁ hai .’’
tathā cokta m
‘‘so dhammo jattha dayā so vi tavo visayaṇiggaho jattha .
dasaaṭhṭhadosarahio so devo ṇatthi saṁdeho ..’’

Page 16 of 388
PDF/HTML Page 43 of 415
single page version

aur śrī vidyānandasvāmīne (ślok dvārā) kahā hai kiḥ
‘‘[śloekārtha :] iṣṭa phalakī siddhikā upāy subodh hai (arthāt muktikī
prāptikā upāy samyagjñān hai ), subodh suśāstrase hotā hai, suśāstrakī utpatti āptase hotī
hai; isaliye unake prasādake kāraṇ āpta puruṣ budhajanoṁ dvārā pūjaneyogya haiṁ (arthāt mukti
sarvajñadevakī kr̥pākā phal honese sarvajñadev jñāniyoṁ dvārā pūjanīy haiṁ ), kyoṁki kiye hue
upakārako sādhu puruṣ (sajjan) bhūlate nahīṁ haiṁ
.’’
aur (chaṭhavīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj śrī
padmaprabhamaladhāridev ślok dvārā sarvajña bhagavān śrī nemināthakī stuti karate haiṁ ):
[śloekārtha :] jo sau indroṁse pūjya haiṁ, jinakā sadbodharūpī (samyagjñānarūpī)
rājya viśāl hai, kāmavijayī (laukāṁtik) devoṁke jo nāth haiṁ, duṣṭa pāpoṁke samūhakā
jinhoṁne nāś kiyā hai, śrī kr̥ṣṇa jinake caraṇoṁmeṁ nameṁ haiṁ, bhavyakamalake jo sūrya haiṁ (arthāt
bhavyoṁrūpī kamaloṁko vikasit karanemeṁ jo sūrya samān haiṁ ), ve ānandabhūmi nemināth
(
ānandake sthānarūp nemināth bhagavān) hameṁ śāśvat sukh pradān kareṁ
.13.
tathā coktaṁ śrīvidyānaṁdasvāmibhiḥ
(mālinī)
‘‘abhimataphalasiddherabhyupāyaḥ subodhaḥ
sa ca bhavati suśāstrāttasya cotpattirāptāt
.
iti bhavati sa pūjyastatprasādātprabuddhaiḥ
na hi kr̥tamupakāraṁ sādhavo vismaranti
..’’
tathā hi
(mālinī)
śatamakhaśatapūjyaḥ prājyasadbodharājyaḥ
smaratirasuranāthaḥ prāstaduṣṭāghayūthaḥ
.
padanatavanamālī bhavyapadmāṁśumālī
diśatu śamaniśaṁ no nemirānandabhūmiḥ
..13..

Page 17 of 388
PDF/HTML Page 44 of 415
single page version

gāthā : 7 anvayārtha :[niḥśeṣadoṣarahitaḥ] (aise) niḥśeṣ doṣase jo rahit hai
aur [kevalajñānādiparamavibhavayutaḥ ] kevalajñānādi param vaibhavase jo saṁyukta hai, [saḥ ] vah
[paramātmā ucyate ] paramātmā kahalātā hai; [tadviparītaḥ ] usase viparīt [paramātmā na ] vah
paramātmā nahīṁ hai
.
ṭīkā :yah, tīrthaṁkar paramadevake svarūpakā kathan hai .
ātmāke guṇoṁkā ghāt karanevāle ghātikarmajñānāvaraṇīyakarma, darśanāvaraṇīyakarma,
antarāyakarma tathā mohanīyakarmahaiṁ; unakā niravaśeṣarūpase pradhvaṁs kar deneke kāraṇ
(kuch bhī śeṣ rakhe binā nāś kar denese) jo ‘niḥśeṣadoṣarahit’ haiṁ athavā pūrva sūtrameṁ
(chaṭhavīṁ gāthāmeṁ) kahe hue aṭhārah mahādoṣoṁko nirmūl kar diyā hai isaliye jinheṁ
‘niḥśeṣadoṣarahit’ kahā gayā hai aur jo ‘sakalavimal (
sarvathā nirmal) kevalajñān-
kevaladarśan, paramavītarāgātmak ānanda ityādi anek vaibhavase samr̥ddha’ haiṁ, aise jo
ṇissesadosarahio kevalaṇāṇāiparamavibhavajudo .
so paramappā uccai tavvivarīo ṇa paramappā ..7..
niḥśeṣadoṣarahitaḥ kevalajñānādiparamavibhavayutaḥ .
sa paramātmocyate tadviparīto na paramātmā ..7..
tīrthaṁkaraparamadevasvarūpākhyānametat .
ātmaguṇaghātakāni ghātikarmāṇi jñānadarśanāvaraṇāntarāyamohanīyakarmāṇi, teṣāṁ
niravaśeṣeṇ pradhvaṁsanānniḥśeṣadoṣarahitaḥ athavā pūrvasūtropāttāṣṭādaśamahādoṣanirmūlanānniḥ-
śeṣadoṣanirmukta ityukta :
. sakalavimalakevalabodhakevaldraṣṭiparamavītarāgātmakānandādyanek-
vibhavasamr̥ddhaḥ . yastvevaṁvidhaḥ trikālanirāvaraṇanityānandaikasvarūpanijakāraṇaparamātmabhāvanotpanna-
sab doṣ rahit, anantajñānadr̥gādi param vibhavamayī .
paramātma hai vah, kintu tadviparīt paramātmā nahīṁ ..7..

Page 18 of 388
PDF/HTML Page 45 of 415
single page version

paramātmāarthāt trikālanirāvaraṇ, 1nityānandaekasvarūp nij kāraṇaparamātmākī
bhāvanāse utpanna kāryaparamātmā, vahī bhagavān arhat parameśvar haiṁ . in bhagavān parameśvarake
guṇoṁse viparīt guṇoṁvāle samasta (devābhās), bhale devatvake abhimānase dagdha hoṁ tathāpi,
saṁsārī haiṁ
.aisā (is gāthākā) artha hai .
isīprakār (bhagavān) śrī kundakundācāryadevane (2pravacanasārakī gāthāmeṁ) kahā
hai kiḥ
‘‘[gāthārthaḥ] tej (bhāmaṇḍal), darśan (kevaladarśan), jñān (kevalajñān),
r̥ddhi (samavasaraṇādi vibhūti), saukhya (ananta atīndriy sukh), (indrādik bhī
dāsarūpase varte aisā) aiśvarya, aur (tīn lokake adhipatiyoṁke vallabh honerūp)
tribhuvanapradhānavallabhapanā
aisā jinakā māhātmya hai, ve arhaṁt haiṁ .’’
aur isīprakār (ācāryadev) śrīmad amr̥tacandrasūrine (ātmakhyātike 24veṁ
ślokameṁkalaśameṁ) kahā hai ki :
kāryaparamātmā sa ev bhagavān arhan parameśvaraḥ . asya bhagavataḥ parameśvarasya
viparītaguṇātmakāḥ sarve devābhimānadagdhā api saṁsāriṇ ityarthaḥ .
tathā coktaṁ śrīkundakundācāryadevaiḥ
‘‘tejo diṭṭhī ṇāṇaṁ iḍḍhī sokkhaṁ tahev īsariyaṁ .
tihuvaṇapahāṇadaiyaṁ māhappaṁ jassa so ariho ..’’
tathā coktaṁ śrīmadamr̥tacandrasūribhiḥ
1-nityānanda-ekasvarūp=nitya ānanda hī jisakā ek svarūp hai aisā . [kāraṇaparamātmā trikāl
āvaraṇarahit hai aur nitya ānanda hī usakā ek svarūp hai . pratyek ātmā śakti-apekṣāse nirāvaraṇ
evaṁ ānandamay hī hai isaliye pratyek ātmā kāraṇaparamātmā hai; jo kāraṇaparamātmāko bhātā hai
usīkā āśray karatā hai, vah vyakti - apekṣāse nirāvaraṇ aur ānandamay hotā hai arthāt kāryaparamātmā
hotā hai . śaktimeṁse vyakti hotī hai, isaliye śakti kāraṇ hai aur vyakti kārya hai . aisā honese
śaktirūp paramātmāko kāraṇaparamātmā kahā jātā hai aur vyakta paramātmāko kāryaparamātmā kahā jātā
hai
.]
2-dekho, śrī pravacanasār, śrī jayasenācāryakr̥t ‘tātparyavr̥tti’ ṭīkā, pr̥ṣṭha 119 .

Page 19 of 388
PDF/HTML Page 46 of 415
single page version

‘‘[śloekārtha :] jo kāntise daśoṁ diśāoṁko dhote haiṁnirmal karate haiṁ, jo tej
dvārā atyanta tejasvī sūryādikake tejako ḍhan̐k dete haiṁ, jo rūpase janoṁke man har lete haiṁ, jo
divyadhvani dvārā (bhavyoṁke) kānoṁmeṁ mānoṁ ki sākṣāt amr̥t barasāte hoṁ aisā sukh utpanna karate
haiṁ tathā jo ek hajār aur āṭh lakṣaṇoṁko dhāraṇ karate haiṁ, ve tīrthaṅkarasūri vaṁdya haiṁ
.’’
aur (sātavīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj śrī
padmaprabhamaladhāridev ślok dvārā śrī nemināth tīrthaṁkarakī stuti karate haiṁ ) :
[śloekārtha :] jisaprakār kamalake bhītar bhramar samā jātā hai usīprakār jinake
jñānakamalameṁ yah jagat tathā ajagat (lok tathā alok) sadā spaṣṭarūpase samā jāte
haiṁjñāt hote haiṁ, un nemināth tīrthaṁkarabhagavānako maiṁ sacamuc pūjatā hūn̐ ki jisase ūn̐ cī
taraṁgoṁvāle samudrako bhī (dustar saṁsārasamudrako bhī) do bhujāoṁse pār kar lūn̐ .14.
(śārdūlavikrīḍit)
‘‘kāntyaiv snapayanti ye daśadiśo dhāmnā nirundhanti ye
dhāmoddāmamahasvināṁ janamano muṣṇanti rūpeṇ ye
.
divyen dhvaninā sukhaṁ śravaṇayoḥ sākṣātkṣaranto‘mr̥taṁ
vandyāste‘ṣṭasahasralakṣaṇadharāstīrtheśvarāḥ sūrayaḥ
..’’
tathā hi
(mālinī)
jagadidamajagacca jñānanīreruhānta-
rbhramaravadavabhāti prasphu ṭaṁ yasya nityam
.
tamapi kil yaje‘haṁ nemitīrthaṁkareśaṁ
jalanidhimapi dorbhyāmuttarāmyūrdhvavīcim
..14..
tassa muhuggadavayaṇaṁ puvvāvaradosavirahiyaṁ suddhaṁ .
āgamamidi parikahiyaṁ teṇ du kahiyā havaṁti taccatthā ..8..
paramātmavāṇī śuddha, pūrvāpar rahit virodh hai .
āgam vahī, detī vahī tattvārthakā upadeś hai ..8..

Page 20 of 388
PDF/HTML Page 47 of 415
single page version

tasya mukhodgatavacanaṁ pūrvāparadoṣavirahitaṁ śuddham .
āgamamiti parikathitaṁ ten tu kathitā bhavanti tattvārthāḥ ..8..
paramāgamasvarūpākhyānametat .
tasya khalu parameśvarasya vadanavanajavinirgatacaturavacanaracanāprapañcaḥ pūrvāparadoṣarahitaḥ,
tasya bhagavato rāgābhāvāt pāpasūtravaddhiṁsādipāpakriyābhāvācchuddhaḥ paramāgam iti parikathitaḥ .
ten paramāgamāmr̥ten bhavyaiḥ śravaṇāñjalipuṭapeyen mukti sundarīmukhadarpaṇen saṁsaraṇavārinidhimahā-
vartanimagnasamastabhavyajanatādattahastāvalambanen sahajavairāgyaprāsādaśikharaśikhāmaṇinā akṣuṇṇa-
mokṣaprāsādaprathamasopānen smarabhogasamudbhūtāpraśastarāgāṅgāraiḥ pacyamānasamastadīnajanatāmahatkleś-
gāthā : 8 anvayārtha :[tasya mukhodgatavacanaṁ ] unake mukhase nikalī huī
vāṇī jo ki [pūrvāparadoṣavirahitaṁ śuddham ] pūrvāpar doṣ rahit (āge pīche virodh rahit)
aur śuddha hai, use [āgamam iti parikathitaṁ ] āgam kahā hai; [ten tu ] aur usane
[tattvārthāḥ ] tattvārtha [kathitāḥ bhavanti ] kahe haiṁ
.
ṭīkā :yah, paramāgamake svarūpakā kathan hai .
un (pūrvokta) parameśvarake mukhakamalase nikalī huī catur vacanaracanākā vistār
jo ki ‘pūrvāpar doṣ rahit’ hai aur un bhagavānako rāgakā abhāv honese
pāpasūtrakī bhān̐ti hiṁsādi pāpakriyāśūnya honese ‘śuddha’ hai vahparamāgam kahā gayā
hai . us paramāgamaneki jo (paramāgam) bhavyoṁko karṇarūpī añjalipuṭase pīneyogya
amr̥t hai, jo muktisundarīke mukhakā darpaṇ hai (arthāt jo paramāgam muktikā svarūp
daraśātā hai ), jo saṁsārasamudrake mahā bham̐varameṁ nimagna samasta bhavyajanoṁko hastāvalamban
(hāthakā sahārā) detā hai, jo sahaj vairāgyarūpī mahalake śikharakā
śikhāmaṇi hai,
jo kabhī na dekhe hue (anajāne, ananubhūt, jis par svayaṁ pahale kabhī nahīṁ gayā
hai aise) mokṣa-mahalakī pratham sīrḥī hai aur jo kāmabhogase utpanna honevāle apraśasta
śikhāmaṇi = śikharakī coṭīke ū parakā ratna; cūṛāmaṇi; kalagīkā ratna . (paramāgam
sahaj vairāgyarūpī mahalake śikhāmaṇi samān hai, kyoṁki paramāgamakā tātparya sahaj vairāgyakī utkr̥ṣṭatā
hai
.)

Page 21 of 388
PDF/HTML Page 48 of 415
single page version

nirnāśanasamarthasajalajaladen kathitāḥ khalu sapta tattvāni nav padārthāśceti .
tathā coktaṁ śrīsamantabhadrasvāmibhiḥ
(āryā)
‘‘anyūnamanatiriktaṁ yāthātathyaṁ vinā ca viparītāt .
niḥsandehaṁ ved yadāhustajjñānamāgaminaḥ ..’’
(hariṇī)
lalitalalitaṁ śuddhaṁ nirvāṇakāraṇakāraṇaṁ
nikhilabhavināmetatkarṇāmr̥taṁ jinasadvacaḥ
.
bhavaparibhavāraṇyajvālitviṣāṁ praśame jalaṁ
pratidinamahaṁ vande vandyaṁ sadā jinayogibhiḥ
..15..
rāgarūp aṁgāroṁ dvārā sikate hue samasta dīn janoṁke mahākleśakā nāś karanemeṁ samartha
sajal megh (
pānīse bharā huā bādal) hai, usanevāstavameṁ sāt tattva tathā nav
padārtha kahe haiṁ .
isīprakār (ācāryadev) śrī samantabhadrasvāmīne (ratnakaraṇḍaśrāvakācārameṁ 42veṁ
ślok dvārā) kahā hai kiḥ
‘‘[śloekārtha :] jo nyūnatā binā, adhikatā binā, viparītatā binā yathātath
vastusvarūpako niḥsandeharūpase jānatā hai use 1āgamiyoṁ jñān (samyagjñān) kahate
haiṁ .’’
[ab, āṭhavīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok dvārā
jinavāṇīkojināgamako vandan karate haiṁ : ]
[śloekārtha :] jo (jinavacan) 2lalitameṁ lalit haiṁ, jo śuddha haiṁ, jo nirvāṇake
kāraṇakā kāraṇ haiṁ, jo sarva bhavyoṁke karṇoṁko amr̥t haiṁ, jo bhavabhavarūpī araṇyake ugra
dāvānalako śāṁt karanemeṁ jal haiṁ aur jo jain yogiyoṁ dvārā sadā vaṁdya haiṁ, aise in
jinabhagavānake sadvacanoṁko (samyak jināgamako) maiṁ pratidin vandan karatā hūn̐
.15.
1-āgamiyoṁ = āgamavantoṁ; āgamake jñātāoṁ .
2-lalitameṁ lalit = atyanta prasannatā utpanna kareṁ aise; atiśay manohar .

Page 22 of 388
PDF/HTML Page 49 of 415
single page version

jīvā poggalakāyā dhammādhammā ya kāl āyāsaṁ .
taccatthā idi bhaṇidā ṇāṇāguṇapajjaehiṁ saṁjuttā ..9..
jīvāḥ pudgalakāyā dharmādharmau ca kāl ākāśam .
tattvārthā iti bhaṇitāḥ nānāguṇaparyāyaiḥ saṁyuktāḥ ..9..
atra ṣaṇṇāṁ dravyāṇāṁ pr̥thakpr̥thak nāmadheyamukta m .
sparśanarasanaghrāṇacakṣuḥśrotramanovākkāyāyurucchvāsaniḥśvāsābhidhānairdaśabhiḥ prāṇaiḥ jīvati
jīviṣyati jīvitapūrvo vā jīvaḥ . saṁgrahanayo‘yamukta : . niścayen bhāvaprāṇadhāraṇājjīvaḥ .
vyavahāreṇ dravyaprāṇadhāraṇājjīvaḥ . śuddhasadbhūtavyavahāreṇ kevalajñānādiśuddhaguṇānāmādhārabhūtatvā-
tkāryaśuddhajīvaḥ . aśuddhasadbhūtavyavahāreṇ matijñānādivibhāvaguṇānāmādhārabhūtatvādaśuddhajīvaḥ .
gāthā : 9 anvayārtha :[jīvāḥ ] jīv, [pudgalakāyāḥ ] pudgalakāy,
[dharmādharmau ] dharma, adharma, [kālaḥ ] kāl, [ca ] aur [ākāśam ] ākāś
[tattvārthāḥ iti bhaṇitāḥ ] yah tattvārtha kahe haiṁ, jo ki [nānāguṇaparyāyaiḥ saṁyuktāḥ ] vividh
guṇaparyāyoṁse saṁyukta haiṁ .
ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmeṁ), chah dravyoṁke pr̥thak-pr̥thak nām kahe gaye haiṁ .
sparśan, rasan, ghrāṇ, cakṣu, śrotra, man, vacan, kāy, āyu aur śvāsocchavās nāmak
das prāṇoṁse (saṁsāradaśāmeṁ) jo jītā hai, jiyegā aur pūrvakālameṁ jītā thā vah ‘jīv’ hai .
yah saṁgrahanay kahā . niścayase bhāvaprāṇ dhāraṇ karaneke kāraṇ ‘jīv’ hai . vyavahārase
dravyaprāṇ dhāraṇ karaneke kāraṇ ‘jīv’ hai . śuddha-sadbhūt-vyavahārase kevalajñānādi
śuddhaguṇoṁkā ādhār honeke kāraṇ ‘kāryaśuddha jīv’ hai . aśuddha-sadbhūt-vyavahārase
matijñānādi vibhāvaguṇoṁkā ādhār honeke kāraṇ ‘aśuddha jīv’ hai . śuddhaniścayase
sahajajñānādi paramasvabhāvaguṇoṁkā ādhār honeke kāraṇ ‘kāraṇaśuddha jīv’ hai . yah (jīv)
ṣaṭ dravya pudgal, jīv, dharma, adharma, kālākāś haiṁ .
ye vividh guṇaparyāyase saṁyukta ṣaṭ tattvārtha haiṁ ..9..
pratyek jīv śakti-apekṣāse śuddha hai arthāt sahajajñānādik sahit hai isaliye pratyek jīv ‘kāraṇaśuddha

Page 23 of 388
PDF/HTML Page 50 of 415
single page version

śuddhaniścayen sahajajñānādiparamasvabhāvaguṇānāmādhārabhūtatvātkāraṇaśuddhajīvaḥ . ayaṁ cetanaḥ .
asya cetanaguṇāḥ . ayamamūrtaḥ . asyāmūrtaguṇāḥ . ayaṁ śuddhaḥ . asya śuddhaguṇāḥ .
ayamaśuddhaḥ . asyāśuddhaguṇāḥ . paryāyaśca . tathā galanapūraṇasvabhāvasanāthaḥ pudgalaḥ .
śvetādivarṇādhāro mūrtaḥ . asya hi mūrtaguṇāḥ . ayamacetanaḥ . asyācetanaguṇāḥ .
svabhāvavibhāvagatikriyāpariṇatānāṁ jīvapudgalānāṁ svabhāvavibhāvagatihetuḥ dharmaḥ .
svabhāvavibhāvasthitikriyāpariṇatānāṁ teṣāṁ sthitiheturadharmaḥ . paṁcānāmavakāśadān-
cetan hai; isake(jīvake ) cetan guṇ haiṁ . yah amūrta hai; isake amūrta guṇ haiṁ . yah śuddha
hai; isake śuddha guṇ haiṁ . yah aśuddha hai; isake aśuddha guṇ haiṁ . paryāy bhī isīprakār hai .
aur, jo galan - pūraṇasvabhāv sahit hai (arthāt pr̥thak hone aur ekatrit honeke
svabhāvavālā hai ) vah pudgal hai . yah (pudgal) śvetādi varṇoṁke ādhārabhūt mūrta hai; isake
mūrta guṇ haiṁ . yah acetan hai; isake acetan guṇ haiṁ .
1svabhāvagatikriyārūp aur vibhāvagatikriyārūp pariṇat jīv - pudgaloṁko
svabhāvagatikā aur vibhāvagatikā nimitta so dharma hai .
2svabhāvasthitikriyārūp aur vibhāvasthitikriyārūp pariṇat jīv-pudgaloṁko
jīv’ hai; jo kāraṇaśuddha jīvako bhātā haiusīkā āśray karatā hai, vah vyakti-apekṣāse śuddha
(kevalajñānādi sahit) hotā hai arthāt ‘kāryaśuddha jīv’ hotā hai . śaktimeṁse vyakti hotī hai,
isaliye śakti kāraṇ hai aur vyakti kārya hai . aisā honese śaktirūp śuddhatāvāle jīvako kāraṇaśuddha
jīv kahā jātā hai aur vyakta śuddhatāvāle jīvako kāryaśuddha jīv kahā jātā hai . [kāraṇaśuddha
arthāt kāraṇ-apekṣāse śuddha arthāt śakti-apekṣāse śuddha . kāryaśuddha arthāt kārya-apekṣāse śuddha
arthāt vyakti-apekṣāse śuddha .]
1 caudahaveṁ guṇasthānake antameṁ jīv ū rdhvagamanasvabhāvase lokāntameṁ jātā hai vah jīvakī svabhāvagatikriyā
hai aur saṁsārāvasthāmeṁ karmake nimittase gaman karatā hai vah jīvakī vibhāvagatikriyā hai . ek pr̥thak
paramāṇu gati karatā hai vah pudgalakī svabhāvagatikriyā hai aur pudgalaskandha gaman karatā hai vah pudgalakī
(skandhake pratyek paramāṇukī) vibhāvagatikriyā hai
. is svābhāvik tathā vaibhāvik gatikriyāmeṁ dharmadravya
nimittamātra hai .
2- siddhadaśāmeṁ jīv sthir rahatā hai vah jīvakī svābhāvik sthitikriyā hai aur saṁsāradaśāmeṁ sthir rahatā hai
vah jīvakī vaibhāvik sthitikriyā hai . akelā paramāṇu sthir rahatā hai vah pudgalakī svābhāvik
sthitikriyā hai aur skandha sthir rahatā hai vah pudgalakī (skandhake pratyek paramāṇukī) vaibhāvik
sthitikriyā hai
. in jīv-pudgalakī svābhāvik tathā vaibhāvik sthitikriyāmeṁ adharmadravya nimittamātra hai .

Page 24 of 388
PDF/HTML Page 51 of 415
single page version

lakṣaṇamākāśam . paṁcānāṁ vartanāhetuḥ kālaḥ . caturṇāmamūrtānāṁ śuddhaguṇāḥ, paryāyāścaiteṣāṁ
tathāvidhāśca .
(mālinī)
iti jinapatimārgāmbhodhimadhyastharatnaṁ
dyutipaṭalajaṭālaṁ taddhi ṣaḍdravyajātam
.
hr̥di suniśitabuddhirbhūṣaṇārthaṁ vidhatte
sa bhavati paramaśrīkāminīkāmarūpaḥ
..16..
jīvo uvaogamao uvaogo ṇāṇadaṁsaṇo hoi .
ṇāṇuvaogo duviho sahāvaṇāṇaṁ vihāvaṇāṇaṁ ti ..10..
sthitikā (svabhāvasthitikā tathā vibhāvasthitikā) nimitta so adharma hai .
(śeṣ) pān̐c dravyoṁko avakāśadān (avakāś denā) jisakā lakṣaṇ hai vah
ākāś hai .
(śeṣ) pān̐c dravyoṁko vartanākā nimitta vah kāl hai .
(jīvake atirikta) cār amūrta dravyoṁke śuddha guṇ haiṁ; unakī paryāyeṁ bhī vaisī (śuddha
hī) haiṁ .
[ab, navamī gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok dvārā chah
dravyakī śraddhāke phalakā varṇan karate haiṁ : ]
[śloekārtha :] isaprakār us ṣaṭdravyasamūharūpī ratnakojo ki (ratna)
tejake ambārake kāraṇ kiraṇoṁvālā hai aur jo jinapatike mārgarūpī samudrake madhyameṁ sthit
hai use
jo tīkṣṇa buddhivālā puruṣ hr̥dayameṁ bhūṣaṇārtha (śobhāke liye) dhāraṇ karatā hai,
vah puruṣ paramaśrīrūpī kāminīkā vallabh hotā hai (arthāt jo puruṣ antaraṁgameṁ chah dravyakī
yathārtha śraddhā karatā hai, vah muktilakṣmīkā varaṇ karatā hai )
.16 .
upayogamay hai jīv, vah upayog darśan-jñān hai .
jñānopayog svabhāv aur vibhāv dvividh vidhān hai ..10..

Page 25 of 388
PDF/HTML Page 52 of 415
single page version

jīv upayogamayaḥ upayogo jñānadarśanaṁ bhavati .
jñānopayogo dvividhaḥ svabhāvajñānaṁ vibhāvajñānamiti ..10..
atropayogalakṣaṇamukta m .
ātmanaścaitanyānuvartī pariṇāmaḥ sa upayogaḥ . ayaṁ dharmaḥ . jīvo dharmī . anayoḥ
sambandhaḥ pradīpaprakāśavat . jñānadarśanavikalpenāsau dvividhaḥ . atra jñānopayogo‘pi svabhāv-
vibhāvabhedād dvividho bhavati . ih hi svabhāvajñānam amūrtam avyābādham atīndriyam
avinaśvaram . tacca kāryakāraṇarūpeṇ dvividhaṁ bhavati . kāryaṁ tāvat sakalavimalakevalajñānam .
tasya kāraṇaṁ paramapāriṇāmikabhāvasthitatrikālanirupādhirūpaṁ sahajajñānaṁ syāt . kevalaṁ vibhāv-
rūpāṇi jñānāni trīṇi kumatikuśrutavibhaṅgabhāñji bhavanti . eteṣām upayogabhedānāṁ jñānānāṁ
bhedo vakṣyamāṇasūtrayordvayorboddhavya iti .
gāthā : 10 anvayārtha :[jīvaḥ ] jīv [upayogamayaḥ ] upayogamay hai . [upayogaḥ ]
upayog [jñānadarśanaṁ bhavati ] jñān aur darśan hai . [jñānopayogaḥ dvividhaḥ ] jñānopayog do
prakārakā hai : [svabhāvajñānaṁ ] svabhāvajñān aur [vibhāvajñānam iti ] vibhāvajñān .
ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmeṁ) upayogakā lakṣaṇ kahā hai .
ātmākā caitanya-anuvartī (caitanyakā anusaraṇ karake vartanevālā) pariṇām so
upayog hai . upayog dharma hai, jīv dharmī hai . dīpak aur prakāś jaisā unakā sambandha hai .
jñān aur darśanake bhedase yah upayog do prakārakā hai (arthāt upayogake do prakār haiṁ :
jñānopayog aur darśanopayog)
. inameṁ jñānopayog bhī svabhāv aur vibhāvake bhedake kāraṇ
do prakārakā hai (arthāt jñānopayogake bhī do prakār haiṁ : svabhāvajñānopayog aur
vibhāvajñānopayog)
. unameṁ svabhāvajñān amūrta, avyābādh, atīndriy aur avināśī hai; vah
bhī kārya aur kāraṇarūpase do prakārakā hai (arthāt svabhāvajñānake bhī do prakār haiṁ :
kāryasvabhāvajñān aur kāraṇasvabhāvajñān)
. kārya to sakalavimal (sarvathā nirmal)
kevalajñān hai aur usakā kāraṇ param pāriṇāmikabhāvase sthit trikālanirupādhik
sahajajñān hai
. keval vibhāvarūp jñān tīn haiṁ : kumati, kuśrut aur vibhaṅga .
is upayogake bhedarūp jñānake bhed, ab kahe jānevāle do sūtroṁ dvārā (11 aur
12vīṁ gāthā dvārā) jānanā .
[bhāvārthaḥcaitanyānuvidhāyī pariṇām vah upayog hai . upayog do prakārakā hai :

Page 26 of 388
PDF/HTML Page 53 of 415
single page version

(mālinī)
ath sakalajinokta jñānabhedaṁ prabuddhvā
parihr̥taparabhāvaḥ svasvarūpe sthito yaḥ
.
sapadi viśati yattacciccamatkāramātraṁ
sa bhavati paramaśrīkāminīkāmarūpaḥ
..17..
kevalamiṁdiyarahiyaṁ asahāyaṁ taṁ sahāvaṇāṇaṁ ti .
saṇṇāṇidaraviyappe vihāvaṇāṇaṁ have duvihaṁ ..11..
(1) jñānopayog aur (2) darśanopayog . jñānopayogake bhī do prakār haiṁ : (1) svabhāv-
jñānopayog aur (2) vibhāvajñānopayog . svabhāvajñānopayog bhī do prakārakā hai : (1) kārya-
svabhāvajñānopayog (arthāt kevalajñānopayog) aur (2) kāraṇasvabhāv-jñānopayog (arthāt
sahajajñānopayog) . vibhāvajñānopayog bhī do prakārakā hai : (1) samyak vibhāvajñānopayog
aur (2) mithyā vibhāvajñānopayog (arthāt keval vibhāvajñānopayog) . samyak
vibhāvajñānopayogake cār bhed (sumatijñānopayog, suśrutajñānopayog, suavadhijñānopayog aur
manaḥparyayajñānopayog) ab agalī do gāthāoṁmeṁ kaheṁge
. mithyā vibhāvajñānopayogake arthāt
keval vibhāvajñānopayogake tīn bhed haiṁ : (1) kumatijñānopayog, (2) kuśrutajñānopayog aur
(3) vibhaṅgajñānopayog arthāt kuavadhijñānopayog]
.
[ab dasavīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] jinendrakathit samasta jñānake bhedoṁko jānakar jo puruṣ
parabhāvoṁkā parihār karake nij svarūpameṁ sthit rahatā huā śīghra caitanyacamatkāramātra tattvameṁ
praviṣṭa ho jātā hai
gaharā uttar jātā hai, vah puruṣ paramaśrīrūpī kāminīkā vallabh hotā
hai (arthāt muktisundarīkā pati hotā hai ) .17 .
sahajajñānopayog paramapāriṇāmikabhāvase sthit hai tathā trikāl upādhi rahit hai; usameṁse (sarvako
jānanevālā) kevalajñānopayog pragaṭ hotā hai
. isaliye sahajajñānopayog kāraṇ hai aur kevalajñānopayog
kārya hai . aisā honese sahajajñānopayogako kāraṇasvabhāvajñānopayog kahā jātā hai aur kevalajñānopayogako
kāryasvabhāvajñānopayog kahā jātā hai
.
indriyarahit, asahāy, keval vah svabhāvik jñān hai .
do vidhi vibhāvikajñānsamyak aur mithyājñān hai ..11..

Page 27 of 388
PDF/HTML Page 54 of 415
single page version

saṇṇāṇaṁ caubheyaṁ madisudaohī tahev maṇapajjaṁ .
aṇṇāṇaṁ tiviyappaṁ madiyāī bhedado cev ..12..
kevalamindriyarahitaṁ asahāyaṁ tatsvabhāvajñānamiti .
saṁjñānetaravikalpe vibhāvajñānaṁ bhaved dvividham ..11..
saṁjñānaṁ caturbhedaṁ matiśrutāvadhayastathaiv manaḥparyayam .
ajñānaṁ trivikalpaṁ matyāderbhedataścaiv ..12..
atra ca jñānabhedamukta m .
nirupādhisvarūpatvāt kevalam, nirāvaraṇasvarūpatvāt kramakaraṇavyavadhānāpoḍham,
aprativastuvyāpakatvāt asahāyam, tatkāryasvabhāvajñānaṁ bhavati . kāraṇajñānamapi tādraśaṁ
gāthā : 11-12 anvayārtha :[kevalam ] jo (jñān) keval,
[indriyarahitam ] indriyarahit aur [asahāyaṁ ] asahāy hai, [tat ] vah [svabhāvajñānam
iti ]
svabhāvajñān hai; [saṁjñānetaravikalpe ] samyagjñān aur mithyājñānarūp bhed kiye jāne
par, [vibhāvajñānaṁ ] vibhāvajñān [dvividhaṁ bhavet ] do prakārakā hai
.
[saṁjñānaṁ ] samyagjñān [caturbhedaṁ ] cār bhedavālā hai : [matiśrutāvadhayaḥ tathā ev
manaḥparyayam ] mati, śrut, avadhi tathā manaḥparyay; [ajñānaṁ ca ev ] aur ajñān
(
mithyājñān) [matyādeḥ bhedataḥ ] mati ādike bhedase [trivikalpam ] tīn bhedavālā hai .
ṭīkā :yahān̐ (in gāthāoṁmeṁ) jñānake bhed kahe haiṁ .
jo upādhi rahit svarūpavālā honese 1keval hai, āvaraṇ rahit svarūpavālā honese
kram, indriy aur (deśkālādi) 2vyavadhān rahit hai, ekek vastumeṁ vyāpta nahīṁ hotā
1 keval = akelā; śuddha; milāvaṭ rahit (nirbhel) .
2 vyavadhān = āṛ; paradā; antar; ān̐tar-dūrī; vighna .
mati, śrut, avadhi, aru manaḥparyay cār samyagjñān hai .
aru kumati, kuśrut, kuavadhi ye tīn bhed mithyājñān hai ..12..

Page 28 of 388
PDF/HTML Page 55 of 415
single page version

bhavati . kutaḥ, nijaparamātmasthitasahajadarśanasahajacāritrasahajasukhasahajaparamacicchakti nij-
kāraṇasamayasārasvarūpāṇi ca yugapat paricchettuṁ samarthatvāt tathāvidhamev . iti śuddha-
jñānasvarūpamukta m .
idānīṁ śuddhāśuddhajñānasvarūpabhedastvayamucyate . anekavikalpasanāthaṁ matijñānam up-
labdhibhāvanopayogācca avagrahādibhedācca bahubahuvidhādibhedādvā . labdhibhāvanābhedācchrutajñānaṁ
dvividham . deśasarvaparamabhedādavadhijñānaṁ trividham . r̥juvipulamativikalpānmanaḥparyayajñānaṁ ca
dvividham . paramabhāvasthitasya samyagdraṣṭeretatsaṁjñānacatuṣkaṁ bhavati . matiśrutāvadhijñānāni
mithyādraṣṭiṁ pariprāpya kumatikuśrutavibhaṁgajñānānīti nāmāntarāṇi prapedire .
(samasta vastuoṁmeṁ vyāpta hotā hai ) isaliye asahāy hai, vah kāryasvabhāvajñān hai .
kāraṇajñān bhī vaisā hī hai . kāhese ? nij paramātmāmeṁ vidyamān sahajadarśan, sahajacāritra,
sahajasukh aur sahajaparamacitśaktirūp nij kāraṇasamayasārake svarūpoṁko yugapad jānanemeṁ
samartha honese vaisā hī hai
. is prakār śuddha jñānakā svarūp kahā .
ab yah (nimnānusār), śuddhāśuddha jñānakā svarūp aur bhed kahe jāte haiṁ :
1upalabdhi, bhāvanā aur upayogase tathā 2avagrahādi bhedase athavā 3bahu, bahuvidh ādi
bhedase matijñān anek bhedavālā hai . labdhi aur bhāvanāke bhedase śrutajñān do prakārakā hai .
deś, sarva aur paramake bhedase (arthāt deśāvadhi, sarvāvadhi tathā paramāvadhi aise tīn bhedoṁke
kāraṇ) avadhijñān tīn prakārakā hai
. r̥jumati aur vipulamatike bhedake kāraṇ
1matijñān tīn prakārakā hai : upalabdhi, bhāvanā aur upayog . matijñānāvaraṇakā kṣayopaśam jisameṁ nimitta
hai aisī arthagrahaṇaśakti (padārthako jānanekī śakti) so upalabdhi hai; jāne hue padārthake prati punaḥ
punaḥ ciṁtan so bhāvanā hai; ‘yah kālā hai,’ ‘yah pīlā hai’ ityādirūp arthagrahaṇavyāpār
(
padārthako jānanekā vyāpār) so upayog hai .
2matijñān cār bhedavālā hai : avagrah, īhā (vicāraṇā), avāy (nirṇay) aur dhāraṇā . [viśeṣake
liye mokṣaśāstra (saṭīk) dekheṁ .]
3matijñān bārah bhedavālā hai : bahu, ek, bahuvidh, ekavidh, kṣipra, akṣipra, aniḥsr̥t, niḥsr̥t, anukta,
ukta, dhruv tathā adhruv
. [viśeṣake liye mokṣaśāstra (saṭīk) dekheṁ .]

Page 29 of 388
PDF/HTML Page 56 of 415
single page version

atra sahajajñānaṁ śuddhāntastattvaparamatattvavyāpakatvāt svarūpapratyakṣam . kevalajñānaṁ
sakalapratyakṣam . ‘rūpiṣvavadheḥ’ iti vacanādavadhijñānaṁ vikalapratyakṣam . tadanantabhāgavastvaṁś-
grāhakatvānmanaḥparyayajñānaṁ ca vikalapratyakṣam . matiśrutajñānadvitayamapi paramārthataḥ parokṣaṁ
vyavahārataḥ pratyakṣaṁ ca bhavati .
kiṁ ca ukte ṣu jñāneṣu sākṣānmokṣamūlamekaṁ nijaparamatattvaniṣṭhasahajajñānamev . api ca
pāriṇāmikabhāvasvabhāven bhavyasya paramasvabhāvatvāt sahajajñānādaparamupādeyaṁ na samasti .
anen sahajacidvilāsarūpeṇ sadā sahajaparamavītarāgaśarmāmr̥ten apratihatanirā-
manaḥparyayajñān do prakārakā hai . paramabhāvameṁ sthit samyagdr̥ṣṭiko 1yah cār samyagjñān hote haiṁ .
mithyādarśan ho vahān̐ matijñān, śrutajñān aur avadhijñān ‘kumatijñān,’ ‘kuśrutajñān’ tathā
‘vibhaṁgajñān’
aise nāmāṁtaroṁko (anya nāmoṁko) prāpta hote haiṁ .
yahān̐ (ū par kahe hue jñānoṁmeṁ) sahajajñān, śuddha antaḥtattvarūp paramatattvameṁ vyāpak
honese, 2svarūpapratyakṣa hai . kevalajñān sakalapratyakṣa (sampūrṇapratyakṣa) hai . ‘rūpiṣvavadheḥ
(avadhijñānakā viṣaysambandha rūpī dravyoṁmeṁ hai )’ aisā (āgamakā) vacan honese
avadhijñān vikalapratyakṣa (ekadeśapratyakṣa) hai . usake anantaveṁ bhāgameṁ vastuke aṁśakā
grāhak (jñātā) honese manaḥparyayajñān bhī vikalapratyakṣa hai . matijñān aur śrutajñān donoṁ
paramārthase parokṣa haiṁ aur vyavahārase pratyakṣa haiṁ .
aur viśeṣ yah hai kiukta (ū par kahe hue) jñānoṁmeṁ sākṣāt mokṣakā mūl
nijaparamatattvameṁ sthit aisā ek sahajajñān hī hai; tathā sahajajñān (usake)
pāriṇāmikabhāvarūp svabhāvake kāraṇ bhavyakā paramasvabhāv honese, sahajajñānake atirikta
anya kuch upādey nahīṁ hai
.
is sahajacidvilāsarūp (1) sadā sahaj param vītarāg sukhāmr̥t,
(2) apratihat nirāvaraṇ param citśaktikā rūp, (3) sadā antarmukh aisā
svasvarūpameṁ avical sthitirūp sahaj param cāritra, aur (4) trikāl avicchinna
(aṭūṭ) honese sadā nikaṭ aisī param caitanyarūpakī śraddhā
is svabhāv-
1sumatijñān aur suśrutajñān sarva samyagdr̥ṣṭi jīvoṁko hote haiṁ . suavadhijñān kinhīṁ-kinhīṁ samyagdr̥ṣṭi
jīvoṁko hotā hai . manaḥparyayajñān kinhīṁ-kinhīṁ munivaroṁkoviśiṣṭasaṁyamadharoṁkohotā hai .
2svarūpapratyakṣa = svarūpase pratyakṣa; svarūp-apekṣāse pratyakṣa; svabhāvase pratyakṣa .

Page 30 of 388
PDF/HTML Page 57 of 415
single page version

varaṇaparamacicchakti rūpeṇ sadāntarmukhe svasvarūpāvicalasthitirūpasahajaparamacāritreṇ trikāleṣva-
vyucchinnatayā sadā sannihitaparamacidrūpaśraddhānen anen svabhāvānaṁtacatuṣṭayen sanātham
anāthamukti sundarīnātham ātmānaṁ bhāvayet
.
ityanenopanyāsen saṁsāravratatimūlalavitreṇ brahmopadeśaḥ kr̥t iti .
(mālinī)
iti nigaditabhedajñānamāsādya bhavyaḥ
pariharatu samastaṁ ghorasaṁsāramūlam
.
sukr̥tamasukr̥taṁ vā duḥkhamuccaiḥ sukhaṁ vā
tat upari samagraṁ śāśvataṁ śaṁ prayāti
..18..
(anuṣṭubh)
parigrahāgrahaṁ muktvā kr̥tvopekṣāṁ ca vigrahe .
nirvyagraprāyacinmātravigrahaṁ bhāvayed budhaḥ ..19..
anantacatuṣṭayase jo sanāth (sahit) hai aise ātmākoanāth muktisundarīke
nāthakobhānā cāhiye (arthāt sahajajñānavilāsarūpase svabhāv-anantacatuṣṭayayukta
ātmāko bhānā cāhiyeanubhavan karanā cāhiye) .
isaprakār saṁsārarūpī latākā mūl chedaneke liye han̐siyārūp is 1upanyāsase
brahmopadeś kiyā .
[ab, in do gāthāoṁkī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj pān̐c ślok
kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] isaprakār kahe gaye bhedoṁke jñānako pākar bhavya jīv ghor saṁsārake
mūlarūp samasta 2sukr̥t yā duṣkr̥tako, sukh yā duḥkhako atyanta pariharo . usase ū par
(arthāt use pār kar lene par), jīv samagra (paripūrṇa) śāśvat sukhako prāpta karatā hai .18.
[śloekārtha :] parigrahakā grahaṇ choṛakar tathā śarīrake prati upekṣā karake budh
puruṣako avyagratāse (nirākulatāse) bharā huā caitanya mātra jisakā śarīr hai use
(
ātmāko) bhānā cāhiye .19.
1-upanyās = kathan; sūcan; lekh; prārambhik kathan; prastāvanā . 2-sukr̥t yā duṣkr̥t = śubh yā aśubh .

Page 31 of 388
PDF/HTML Page 58 of 415
single page version

(śārdūlavikrīḍit)
śastāśastasamastarāgavilayānmohasya nirmūlanād
dveṣāmbhaḥparipūrṇamānasaghaṭapradhvaṁsanāt
pāvanam .
jñānajyotiranuttamaṁ nirupadhi pravyakti nityoditaṁ
bhedajñānamahījasatphalamidaṁ vandyaṁ jaganmaṁgalam
..20..
(mandākrāntā)
mokṣe mokṣe jayati sahajajñānamānandatānaṁ
nirvyābādhaṁ sphu ṭitasahajāvasthamantarmukhaṁ ca
.
līnaṁ svasminsahajavilasacciccamatkāramātre
svasya jyotiḥpratihatatamovr̥tti nityābhirāmam
..21..
(anuṣṭubh)
sahajajñānasāmrājyasarvasvaṁ śuddhacinmayam .
mamātmānamayaṁ jñātvā nirvikalpo bhavāmyaham ..22..
[śloekārtha :] mohako nirmūl karanese, praśasta-apraśasta samasta rāgakā vilay
karanese tathā dveṣarūpī jalase bhare hue manarūpī ghaṛekā nāś karanese, pavitra 1anuttam,
2nirupadhi aur nitya-udit (sadā prakāśamān) aisī jñānajyoti pragaṭ hotī hai . bhedoṁke
jñānarūpī vr̥kṣakā yah 3satphal vaṁdya hai, jagatako maṁgalarūp hai .20.
[śloekārtha :] ānandameṁ jisakā phai lāv hai, jo avyābādh (bādhā rahit) hai,
jisakī sahaj daśā vikasit ho gaī hai, jo antarmukh hai, jo apanemeṁsahaj vilasate
(khelate, pariṇamate) citcamatkāramātrameṁlīn hai, jisane nij jyotise tamovr̥ttiko
(andhakāradaśāko, ajñānapariṇatiko) naṣṭa kiyā hai aur jo nitya abhirām (sadā
sundar) hai, aisā sahajajñān sampūrṇa mokṣameṁ jayavanta vartatā hai .21.
[śloekārtha :] sahajajñānarūpī sāmrājya jisakā sarvasva hai aisā śuddhacaitanyamay
apane ātmāko jānakar, maiṁ yah nirvikalpa hoūn̐ .22.
1-anuttam = jisase anya koī uttam nahīṁ hai aisī; sarvaśreṣṭha .
2-nirupadhi = upadhi rahit; parigrah rahit; bāhya sāmagrī rahit; upādhi rahit; chalakapaṭ rahitsaral .
3-satphal = sundar phal; acchā phal; uttam phal; saccā phal .

Page 32 of 388
PDF/HTML Page 59 of 415
single page version

tah daṁsaṇauvaogo sasahāvedaraviyappado duviho .
kevalamiṁdiyarahiyaṁ asahāyaṁ taṁ sahāvamidi bhaṇidaṁ ..13..
tathā darśanopayogaḥ svasvabhāvetaravikalpato dvividhaḥ .
kevalamindriyarahitaṁ asahāyaṁ tat svabhāv iti bhaṇitaḥ ..13..
darśanopayogasvarūpākhyānametat .
yathā jñānopayogo bahuvidhavikalpasanāthaḥ darśanopayogaśca tathā . svabhāvadarśanopayogo
vibhāvadarśanopayogaśca . svabhāvo‘pi dvividhaḥ, kāraṇasvabhāvaḥ kāryasvabhāvaśceti . tatra kāraṇ-
draṣṭiḥ sadā pāvanarūpasya audayikādicaturṇāṁ vibhāvasvabhāvaparabhāvānāmagocarasya sahajaparamapāri-
ṇāmikabhāvasvabhāvasya kāraṇasamayasārasvarūpasya nirāvaraṇasvabhāvasya svasvabhāvasattāmātrasya
gāthā : 13 anvayārtha :[tathā ] usīprakār [darśanopayogaḥ ] darśanopayog
[svasvabhāvetaravikalpataḥ ] svabhāv aur vibhāvake bhedase [dvividhaḥ ] do prakārakā hai .
[kevalam ] jo keval, [indriyarahitam ] indriyarahit aur [asahāyaṁ ] asahāy hai,
[tat ] vah [svabhāvaḥ iti bhaṇitaḥ ] svabhāvadarśanopayog kahā hai
.
ṭīkā :yah, darśanopayogake svarūpakā kathan hai .
jisaprakār jñānopayog bahuvidh bhedoṁvālā hai, usīprakār darśanopayog bhī vaisā hai .
(vahān̐ pratham, usake do bhed haiṁ :) svabhāvadarśanopayog aur vibhāvadarśanopayog .
svabhāvadarśanopayog bhī do prakārakā hai : kāraṇasvabhāvadarśanopayog aur kāryasvabhāv -
darśanopayog .
vahān̐ 1kāraṇadr̥ṣṭi to, sadā pāvanarūp aur audayikādi cār 2vibhāvasvabhāv
parabhāvoṁko agocar aisā sahaj - paramapāriṇāmikabhāvarūp jisakā svabhāv hai, jo
1dr̥ṣṭi = darśan . [darśan athavā dr̥ṣṭike do artha haiṁ : (1) sāmānya pratibhās, aur (2) śraddhā . jahān̐
jo artha ghaṭit hotā ho vahān̐ vah artha samajhanā . donoṁ artha garbhit hoṁ vahān̐ donoṁ samajhanā .]
2vibhāv = viśeṣ bhāv; apekṣit bhāv . [audayik, aupaśamik, kṣāyopaśamik aur kṣāyik yah
cār bhāv apekṣit bhāv honese unheṁ vibhāvasvabhāv parabhāv kahā hai . ek sahajaparamapāriṇāmik bhāvako
darśanapayog svabhāv aur vibhāv do vidhi jāniye .
indriy - rahit, asahāy, keval dr̥gsvabhāvik māniye ..13..

Page 33 of 388
PDF/HTML Page 60 of 415
single page version

paramacaitanyasāmānyasvarūpasya akr̥trimaparamasvasvarūpāvicalasthitisanāthaśuddhacāritrasya nityaśuddha-
niraṁjanabodhasya nikhiladuraghavīravairisenāvaijayantīvidhvaṁsakāraṇasya tasya khalu svarūp-
śraddhānamātramev
.
anyā kāryadraṣṭiḥ darśanajñānāvaraṇīyapramukhaghātikarmakṣayeṇ jātaiv . asya khalu
kṣāyikajīvasya sakalavimalakevalāvabodhabuddhabhuvanatrayasya svātmotthaparamavītarāgasukhasudhā-
samudrasya yathākhyātābhidhānakāryaśuddhacāritrasya sādyanidhanāmūrtātīṁdriyasvabhāvaśuddhasadbhūtavyavahār-
nayātmakasya trailokyabhavyajanatāpratyakṣavaṁdanāyogyasya tīrthakaraparamadevasya kevalajñānavadiyamapi
yugapallokālokavyāpinī
.
kāraṇasamayasārasvarūp hai, nirāvaraṇ jisakā svabhāv hai, jo nij svabhāvasattāmātra hai, jo
paramacaitanyasāmānyasvarūp hai, jo akr̥trim param sva-svarūpameṁ avicalasthitimay
śuddhacāritrasvarūp hai, jo nitya-śuddha-niraṁjanajñānasvarūp hai aur jo samasta duṣṭa pāpoṁrūp vīr
śatruoṁkī senākī dhvajāke nāśakā kāraṇ hai aise ātmāke sacamuc
1svarūpaśraddhānamātra hī
hai (arthāt kāraṇadr̥ṣṭi to vāstavameṁ śuddhātmākī svarūpaśraddhāmātra hī hai ) .
dūsarī kāryadr̥ṣṭi darśanāvaraṇīy-jñānāvaraṇīyādi ghātikarmoṁke kṣayase utpanna hotī hai .
is kṣāyik jīvakojisane sakalavimal (sarvathā nirmal) kevalajñān dvārā tīn bhuvanako
jānā hai, nij ātmāse utpanna honevāle param vītarāg sukhāmr̥takā jo samudra hai, jo yathākhyāt
nāmak kāryaśuddhacāritrasvarūp hai, jo sādi-ananta amūrta atīndriyasvabhāvavāle
2śuddhasadbhūtavyavahāranayātmak hai, aur jo trilokake bhavya janoṁko pratyakṣa vandanāyogya hai, aise
tīrthaṁkaraparamadevakokevalajñānakī bhān̐ti yah (kāryadr̥ṣṭi) bhī yugapat lokālokameṁ vyāpta
honevālī hai .
hī sadā-pāvanarūp nij svabhāv kahā hai . cār vibhāvabhāvoṁkā āśray karanese paramapāriṇāmikabhāvakā
āśray nahīṁ hotā . paramapāriṇāmikabhāvakā āśray karanese hī samyaktvase lekar mokṣa daśā takakī
daśāen̐ prāpta hotī haiṁ .]
1svarūpaśraddhān = svarūp-apekṣāse śraddhān . [jisaprakār kāraṇasvabhāvajñān arthāt sahajajñān svarūpapratyakṣa
hai, usīprakār kāraṇasvabhāvadr̥ṣṭi arthāt sahajadarśan svarūpaśraddhānamātra hī hai .]
2tīrthaṁkaraparamadev śuddhasadbhūtavyavahāranayasvarūp haiṁ, ki jo śuddhasadbhūtavyavahāranay sādi-ananta, amūrtik
aur atīndriyasvabhāvavālā hai
.