Niyamsar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 14-24 ; Adhikar-2 : ajiv adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 21

 

Page 34 of 388
PDF/HTML Page 61 of 415
single page version

iti kāryakāraṇarūpeṇ svabhāvadarśanopayogaḥ prokta : . vibhāvadarśanopayogo‘pyuttar-
sūtrasthitatvāt tatraiv draśyat iti .
(indravajrā)
dragjñaptivr̥ttyātmakamekamev
caitanyasāmānyanijātmatattvam .
mukti spr̥hāṇāmayanaṁ taduccai-
reten mārgeṇ vinā na mokṣaḥ
..23..
cakkhu acakkhū ohī tiṇṇi vi bhaṇidaṁ vihāvadiṭṭhi tti .
pajjāo duviyappo saparāvekkho ya ṇiravekkho ..14..
cakṣuracakṣuravadhayastisropi bhaṇitā vibhāvdraṣṭay iti .
paryāyo dvivikalpaḥ svaparāpekṣaśca nirapekṣaḥ ..14..
isaprakār kāryarūp aur kāraṇarūpase svabhāvadarśanopayog kahā . vibhāvadarśanopayog
agale sūtrameṁ (14vīṁ gāthāmeṁ) honese vahīṁ darśāyā jāyegā .
[ab, 13vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj śrī
padmaprabhamaladhāridev ślok kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] dr̥śi - jñapti - vr̥ttisvarūp (darśanajñānacāritrarūpase pariṇamit) aisā
jo ek hī caitanyasāmānyarūp nij ātmatattva, vah mokṣecchuoṁko (mokṣakā) prasiddha mārga
hai; is mārga binā mokṣa nahīṁ hai
.23.
gāthā : 14 anvayārtha :[cakṣuracakṣuravadhayaḥ ] cakṣu, acakṣu aur avadhi
[tisraḥ api ] yah tīnoṁ [vibhāvadr̥ṣṭayaḥ ] vibhāvadarśan [iti bhaṇitāḥ ] kahe gaye haiṁ .
[paryāyaḥ dvivikalpaḥ ] paryāy dvividh hai : [svaparāpekṣaḥ ] svaparāpekṣa (sva aur parakī
apekṣā yukta) [ca ] aur [nirapekṣaḥ ] nirapekṣa
.
cakṣu, acakṣu, avadhi darśan ye vibhāvik darśa haiṁ .
nirapekṣa, svaparāpekṣaye paryāy dvividh vikalpa haiṁ ..14..

Page 35 of 388
PDF/HTML Page 62 of 415
single page version

aśuddhadraṣṭiśuddhāśuddhaparyāyasūcaneyam .
matijñānāvaraṇīyakarmakṣayopaśamen yathā mūrtaṁ vastu jānāti tathā cakṣurdarśanāvaraṇīy-
karmakṣayopaśamen mūrtaṁ vastu paśyati ca . yathā śrutajñānāvaraṇīyakarmakṣayopaśamen śrutadvāreṇ
dravyaśrutanigaditamūrtāmūrtasamastaṁ vastujātaṁ parokṣavr̥ttyā jānāti tathaivācakṣurdarśanāvaraṇīy-
karmakṣayopaśamen sparśanarasanaghrāṇaśrotradvāreṇ tattadyogyaviṣayān paśyati ca
. yathā
avadhijñānāvaraṇīyakarmakṣayopaśamen śuddhapudgalaparyaṁtaṁ mūrtadravyaṁ jānāti tathā avadhi-
darśanāvaraṇīyakarmakṣayopaśamen samastamūrtapadārthaṁ paśyati ca
.
atropayogavyākhyānānantaraṁ paryāyasvarūpamucyate . pari samantāt bhedameti gacchatīti
paryāyaḥ . atra svabhāvaparyāyaḥ ṣaḍdravyasādhāraṇaḥ arthaparyāyaḥ avāṅmanasagocaraḥ atisūkṣmaḥ
āgamaprāmāṇyādabhyupagamyo‘pi ca ṣaḍḍhānivr̥ddhivikalpayutaḥ . anaṁtabhāgavr̥ddhiḥ asaṁkhyāt-
ṭīkā :yah, aśuddha darśanakī tathā śuddha aur aśuddha paryāyakī sūcanā hai .
jisaprakār matijñānāvaraṇīy karmake kṣayopaśamase (jīv) mūrta vastuko jānatā hai,
usīprakār cakṣudarśanāvaraṇīy karmake kṣayopaśamase (jīv) mūrta vastuko 1dekhatā hai .
jisaprakār śrutajñānāvaraṇīy karmake kṣayopaśamase (jīv) śrut dvārā dravyaśrutane kahe hue mūrta
amūrta samasta vastusamūhako parokṣa rītise jānatā hai, usīprakār acakṣudarśanāvaraṇīy karmake
kṣayopaśamase (jīv) sparśan, rasan, ghrāṇ aur śrotra dvārā us-usake yogya viṣayoṁko dekhatā
hai
. jisaprakār avadhijñānāvaraṇīy karmake kṣayopaśamase (jīv) śuddhapudgalaparyaṁt
(paramāṇu takake) mūrtadravyako jānatā hai, usīprakār avadhidarśanāvaraṇīy karmake
kṣayopaśamase (jīv) samasta mūrta padārthako dekhatā hai .
(uparoktānusār) upayogakā vyākhyān karaneke paścāt yahān̐ paryāyakā svarūp kahā
jātā hai :
pari samantāt bhedameti gacchatīti paryāyaḥ . arthāt jo sarva orase bhedako prāpta kare
so paryāy hai .
usameṁ, svabhāvaparyāy chah dravyoṁko sādhāraṇ hai, arthaparyāy hai, vāṇī aur manake
agocar hai, ati sūkṣma hai, āgamapramāṇase svīkārakaraneyogya tathā chah hānivr̥ddhike bhedoṁ
sahit hai arthāt anantabhāg vr̥ddhi, asaṁkhyātabhāg vr̥ddhi, saṁkhyātabhāg vr̥ddhi, saṁkhyātaguṇ
1-dekhanā = sāmānyarūpase avalokan karanā; sāmānya pratibhās honā .

Page 36 of 388
PDF/HTML Page 63 of 415
single page version

bhāgavr̥ddhiḥ saṁkhyātabhāgavr̥ddhiḥ saṁkhyātaguṇavr̥ddhiḥ asaṁkhyātaguṇavr̥ddhiḥ anaṁtaguṇavr̥ddhiḥ, tathā
hāniśca nīyate
. aśuddhaparyāyo naranārakādivyaṁjanaparyāy iti .
(mālinī)
ath sati parabhāve śuddhamātmānamekaṁ
sahajaguṇamaṇīnāmākaraṁ pūrṇabodham
.
bhajati niśitabuddhiryaḥ pumān śuddhadraṣṭiḥ
sa bhavati paramaśrīkāminīkāmarūpaḥ ..24..
(mālinī)
iti paraguṇaparyāyeṣu satsūttamānāṁ
hr̥dayasarasijāte rājate kāraṇātmā
.
sapadi samayasāraṁ taṁ paraṁ brahmarūpaṁ
bhaj bhajasi nijotthaṁ bhavyaśārdūl sa tvam
..25..
(pr̥thvī)
kvacillasati sadguṇaiḥ kvacidaśuddharūpairguṇaiḥ
kvacitsahajaparyayaiḥ kvacidaśuddhaparyāyakaiḥ
.
vr̥ddhi, asaṁkhyātaguṇ vr̥ddhi aur anantaguṇ vr̥ddhi sahit hotī hai aur isīprakār (vr̥ddhikī
bhān̐ti) hāni bhī lagāī jātī hai
.
aśuddhaparyāy nar - nārakādi vyaṁjanaparyāy hai .
[ab, 14vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj tīn ślok kahate
haiṁ :]
[śloekārtha :] parabhāv hone par bhī, sahajaguṇamaṇikī khānarūp tathā pūrṇajñānavāle
śuddha ātmāko ekako jo tīkṣṇabuddhivālā śuddhadr̥ṣṭi puruṣ bhajatā hai, vah puruṣ paramaśrīrūpī
kāminīkā (muktisundarīkā) vallabh banatā hai
.24.
[śloekārtha :] isaprakār par guṇaparyāyeṁ hone par bhī, uttam puruṣoṁke hr̥day-
kamalameṁ kāraṇātmā virājamān hai . apanese utpanna aise us paramabrahmarūp samayasārako
ki jise tū bhaj rahā hai use, he bhavyaśārdūl (bhavyottam), tū śīghra bhaj; tū vah hai .25.
[śloekārtha :] jīvatattva kvacit sadguṇoṁ sahit ×vilasatā haidikhāī detā hai,
× vilasanā = dikhāī denā; dikhanā; jhalakanā; āvirbhūt honā; pragaṭ honā .

Page 37 of 388
PDF/HTML Page 64 of 415
single page version

sanāthamapi jīvatattvamanāthaṁ samastairidaṁ
namāmi paribhāvayāmi sakalārthasiddhayai sadā
..26..
ṇaraṇārayatiriyasurā pajjāyā te vihāvamidi bhaṇidā .
kammopādhivivajjiyapajjāyā te sahāvamidi bhaṇidā ..15..
naranārakatiryaksurāḥ paryāyāste vibhāvā iti bhaṇitāḥ .
karmopādhivivarjitaparyāyāste svabhāvā iti bhaṇitāḥ ..15..
svabhāvavibhāvaparyāyasaṁkṣepokti riyam .
tatra svabhāvavibhāvaparyāyāṇāṁ madhye svabhāvaparyāyastāvad dviprakāreṇocyate . kāraṇ-
śuddhaparyāyaḥ kāryaśuddhaparyāyaśceti . ih hi sahajaśuddhaniścayen anādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāv-
śuddhasahajajñānasahajadarśanasahajacāritrasahajaparamavītarāgasukhātmakaśuddhāntastattvasvarūpasva-
kvacit aśuddharūp guṇoṁ sahit vilasatā hai, kvacit sahaj paryāyoṁ sahit vilasatā hai
aur kvacit aśuddha paryāyoṁ sahit vilasatā hai . in sabase sahit hone par bhī jo in sabase
rahit hai aise is jīvatattvako maiṁ sakal arthakī siddhike liye sadā namatā hūn̐, bhātā hūn̐
.26.
gāthā : 15 anvayārtha :[naranārakatiryaksurāḥ paryāyāḥ ] manuṣya, nārak,
tiryañca aur devarūp paryāyeṁ [te ] ve [vibhāvāḥ ] vibhāvaparyāyeṁ [iti bhaṇitāḥ ] kahī gaī
haiṁ; [karmopādhivivarjitaparyāyāḥ ] karmopādhi rahit paryāyeṁ [te ] ve [svabhāvāḥ ]
svabhāvaparyāyeṁ [iti bhaṇitāḥ ] kahī gaī haiṁ
.
ṭīkā :yah, svabhāvaparyāyoṁ tathā vibhāvaparyāyoṁkā saṁkṣepakathan hai .
vahān̐, svabhāvaparyāyoṁ aur vibhāvaparyāyoṁke bīc pratham svabhāvaparyāy do prakārase kahī
jātī hai : kāraṇaśuddhaparyāy aur kāryaśuddhaparyāy .
yahān̐ sahaj śuddha niścayase, anādi - ananta, amūrta, atīndriyasvabhāvavāle aur śuddha
aise sahajajñān - sahajadarśan - sahajacāritra - sahajaparamavītarāgasukhātmak śuddha-antaḥtattvasvarūp
tiryañca, nāraki, dev, nar paryāy haiṁ vaibhāvikī .
paryāy karmopādhivarjit haiṁ kahī svābhāvikī ..15..

Page 38 of 388
PDF/HTML Page 65 of 415
single page version

bhāvānantacatuṣṭayasvarūpeṇ sahāṁcitapaṁcamabhāvapariṇatirev kāraṇaśuddhaparyāy ityarthaḥ .
sādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāvaśuddhasadbhūtavyavahāreṇ kevalajñānakevaladarśanakevalasukhakeval-
śakti yukta phalarūpānaṁtacatuṣṭayen sārdhaṁ paramotkr̥ṣṭakṣāyikabhāvasya śuddhapariṇatirev kāryaśuddha-
paryāyaśca
. athavā pūrvasūtropāttasūkṣmar̥jusūtranayābhiprāyeṇ ṣaḍdravyasādhāraṇāḥ sūkṣmāste hi
arthaparyāyāḥ śuddhā iti boddhavyāḥ . ukta : samāsataḥ śuddhaparyāyavikalpaḥ .
idānīṁ vyaṁjanaparyāy ucyate . vyajyate prakaṭīkriyate aneneti vyañjanaparyāyaḥ . kutaḥ ?
locanagocaratvāt paṭādivat . athavā sādisanidhanamūrtavijātīyavibhāvasvabhāvatvāt,
draśyamānavināśasvarūpatvāt .
vyaṁjanaparyāyaścaparyāyinamātmānamantareṇ paryāyasvabhāvāt śubhāśubhamiśrapariṇāmenātmā
jo svabhāv-anantacatuṣṭayakā svarūp usake sāthakī jo pūjit paṁcamabhāvapariṇati (usake
sāth tanmayarūpase rahanevālī jo pūjya aisī pāriṇāmikabhāvakī pariṇati) vahī
kāraṇaśuddhaparyāy hai, aisā artha hai
.
sādi - ananta, amūrta, atīndriyasvabhāvavāle śuddhasadbhūtavyavahārase, kevalajñān
kevaladarśan - kevalasukh - kevalaśaktiyukta phalarūp anantacatuṣṭayake sāthakī (ananta-
catuṣṭayake sāth tanmayarūpase rahanevālī) jo paramotkr̥ṣṭa kṣāyikabhāvakī śuddhapariṇati vahī
kāryaśuddhaparyāy hai . athavā, pūrva sūtrameṁ kahe hue sūkṣma r̥jusūtranayake abhiprāyase, chah
dravyoṁko sādhāraṇ aur sūkṣma aisī ve arthaparyāyeṁ śuddha jānanā (arthāt ve arthaparyāyeṁ hī
śuddhaparyāyeṁ haiṁ
.) .
(isaprakār) śuddhaparyāyake bhed saṁkṣepameṁ kahe .
ab vyaṁjanaparyāy kahī jātī hai : jisase vyakta hopragaṭ ho vah vyaṁjanaparyāy
hai . kis kāraṇ ? paṭādikī (vastrādikī) bhān̐ti cakṣugocar honese (pragaṭ hotī hai );
athavā, sādi - sāṁt mūrta vijātīyavibhāvasvabhāvavālī honese, dikhakar naṣṭa honeke
svarūpavālī honese (pragaṭ hotī hai ) .
paryāyī ātmāke jñān binā ātmā paryāyasvabhāvavālā hotā hai; isaliye
sahajajñānādi svabhāv - anantacatuṣṭayayukta kāraṇaśuddhaparyāyameṁse kevalajñānādi anantacatuṣṭayayukta kāryaśuddhaparyāy
pragaṭ hotī hai . pūjanīy paramapāriṇāmikabhāvapariṇati vah kāraṇaśuddhaparyāy hai aur śuddha
kṣāyikabhāvapariṇati vah kāryaśuddhaparyāy hai .

Page 39 of 388
PDF/HTML Page 66 of 415
single page version

vyavahāreṇ naro jātaḥ, tasya narākāro naraparyāyaḥ; kevalenāśubhakarmaṇā vyavahāreṇātmā nārako
jātaḥ, tasya nārakākāro nārakaparyāyaḥ; kiñcicchubhamiśramāyāpariṇāmen tiryakkāyajo
vyavahāreṇātmā, tasyākārastiryakparyāyaḥ; kevalen śubhakarmaṇā vyavahāreṇātmā devaḥ, tasyākāro
devaparyāyaśceti
.
asya paryāyasya prapañco hyāgamāntare draṣṭavya iti .
(mālinī)
api ca bahuvibhāve satyayaṁ śuddhadraṣṭiḥ
sahajaparamatattvābhyāsaniṣṇātabuddhiḥ .
sapadi samayasārānnānyadastīti mattvā
sa bhavati paramaśrīkāminīkāmarūpaḥ
..27..
māṇussā duviyappā kammamahībhogabhūmisaṁjādā .
sattavihā ṇeraiyā ṇādavvā puḍhavibhedeṇ ..16..
śubhāśubharūp miśra pariṇāmase ātmā vyavahārase manuṣya hotā hai, usakā manuṣyākār vah
manuṣyaparyāy hai; keval aśubh karmase vyavahārase ātmā nārak hotā hai, usakā nārak
ākār vah nārakaparyāy hai; kiṁcitśubhamiśrit māyāpariṇāmase ātmā vyavahārase
tiryaṁcakāyameṁ janmatā hai, usakā ākār vah tircaṁyaparyāy hai; aur keval śubh karmase
vyavahārase ātmā dev hotā hai, usakā ākār vah devaparyāy hai
.yah vyaṁjanaparyāy hai .
is paryāyakā vistār anya āgamameṁ dekh lenā cāhiye .
[ab, 15vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] bahu vibhāv hone par bhī, sahaj param tattvake abhyāsameṁ
jisakī buddhi pravīṇ hai aisā yah śuddhadr̥ṣṭivālā puruṣ, ‘samayasārase anya kuch nahīṁ hai’
aisā mānakar, śīghra paramaśrīrūpī sundarīkā vallabh hotā hai
.27.
haiṁ karmabhūmij, bhogabhūmijmanujakī do jātiyān̐ .
aru sapta pr̥thvībhedase haiṁ sapta nārak rāśiyān̐ ..16..

Page 40 of 388
PDF/HTML Page 67 of 415
single page version

caudahabhedā bhaṇidā tericchā suragaṇā caubbhedā .
edesiṁ vitthāraṁ loyavibhāgesu ṇādavvaṁ ..17..
mānuṣā dvivikalpāḥ karmamahībhogabhūmisaṁjātāḥ .
saptavidhā nārakā jñātavyāḥ pr̥thvībheden ..16..
caturdaśabhedā bhaṇitāstiryañcaḥ suragaṇāścaturbhedāḥ .
eteṣāṁ vistāro lokavibhāgeṣu jñātavyaḥ ..17..
caturgatisvarūpanirūpaṇākhyānametat .
manorapatyāni manuṣyāḥ . te dvividhāḥ, karmabhūmijā bhogabhūmijāśceti . tatra
karmabhūmijāśca dvividhāḥ, āryā mlecchāśceti . āryāḥ puṇyakṣetravartinaḥ . mlecchāḥ
pāpakṣetravartinaḥ . bhogabhūmijāścāryanāmadheyadharā jaghanyamadhyamottamakṣetravartinaḥ ekadvitri-
gāthā : 16-17 anvayārtha :[mānuṣāḥ dvivikalpāḥ] manuṣyoṁke do bhed haiṁ :
[karmamahībhogabhūmisaṁjātāḥ ] karmabhūmimeṁ janme hue aur bhogabhūmimeṁ janme hue; [pr̥thvībheden ]
pr̥thvīke bhedase [nārakāḥ ] nārak [saptavidhāḥ jñātavyāḥ ] sāt prakārake jānanā; [tiryaṁñcaḥ ]
tiryaṁcoṁke [caturdaśabhedāḥ ] caudahabhed [bhaṇitāḥ ] kahe haiṁ; [suragaṇāḥ ] devasamūhoṁke
[caturbhedāḥ ] cār bhed haiṁ
. [eteṣāṁ vistāraḥ ] inakā vistār [lokavibhāgeṣu jñātavyaḥ ]
lokavibhāgameṁse jān lenā .
ṭīkā* :yah, cār gatike svarūpanirūpaṇarūp kathan hai .
manukī santān vah manuṣya haiṁ . ve do prakārake haiṁ : karmabhūmij aur
bhogabhūmij . unameṁ karmabhūmij manuṣya bhī do prakārake haiṁ : ārya aur mleccha .
puṇyakṣetrameṁ rahanevāle ve ārya haiṁ aur pāpakṣetrameṁ rahanevāle ve mleccha haiṁ . bhogabhūmij
bhogabhūmike antameṁ aur karmabhūmike ādimeṁ honevāle kulakar manuṣyoṁko ājīvikāke sādhan sikhākar
lālit
pālit karate haiṁ isaliye ve manuṣyoṁke pitā samān haiṁ . kulakarako manu kahā jātā hai .
tiryañca caudah bhedavāle, dev cār prakārake .
in sarvakā vistār hai, jñātavya lokavibhāgase ..17..

Page 41 of 388
PDF/HTML Page 68 of 415
single page version

palyopamāyuṣaḥ . ratnaśarkarāvālukāpaṁkadhūmatamomahātamaḥprabhābhidhānasaptapr̥thvīnāṁ bhedānnārakajīvāḥ
saptadhā bhavanti . prathamanarakasya nārakā hyekasāgaropamāyuṣaḥ . dvitīyanarakasya nārakāḥ
trisāgaropamāyuṣaḥ . tr̥tīyasya sapta . caturthasya daś . paṁcamasya saptadaś . ṣaṣṭhasya dvāviṁśatiḥ .
saptamasya trayastriṁśat . ath vistarabhayāt saṁkṣepeṇocyate . tiryañcaḥ sūkṣmaikendriyaparyāptakā-
paryāptakabādaraikendriyaparyāptakāparyāptakadvīṁdriyaparyāptakāparyāptakatrīndriyaparyāptakāparyāptak-
caturindriyaparyāptakāparyāptakāsaṁjñipaṁcendriyaparyāptakāparyāptakasaṁjñipaṁcendriyaparyāptakāparyāptakabhedā-
ccaturdaśabhedā bhavanti
. bhāvanavyaṁtarajyotiḥkalpavāsikabhedāddevāścaturṇikāyāḥ . eteṣāṁ caturgati-
jīvabhedānāṁ bhedo lokavibhāgābhidhānaparamāgame draṣṭavyaḥ . ihātmasvarūpaprarūpaṇāntarāyaheturiti
manuṣya ārya nāmako dhāraṇ karate haiṁ; jaghanya, madhyam athavā uttam kṣetrameṁ rahanevāle haiṁ
aur ek palyopam, do palyopam athavā tīn palyopamakī āyuvāle haiṁ
.
ratnaprabhā, śarkarāprabhā, bālukāprabhā, paṁkaprabhā, dhūmaprabhā, tamaḥprabhā aur mahātamaḥprabhā
nāmakī sāt pr̥thvīke bhedoṁke kāraṇ nārak jīv sāt prakārake haiṁ . pahale narakake nārakī
ek sāgaropamakī āyuvāle haiṁ, dūsare narakake nārakī tīn sāgaropamakī āyuvāle haiṁ . tīsare
narakake nārakī sāt sāgaropamakī āyuvāle haiṁ, cauthe narakake nārakī das sāgaropam, pān̐caveṁ
narakake satrah sāgaropam, chaṭhaveṁ narakake bāīs sāgaropam aur sātaveṁ narakake nārakī tetīs
sāgaropamakī āyuvāle haiṁ
.
ab vistārake bhayake kāraṇ saṁkṣepase kahā jātā hai :
tiryaṁcoṁke caudah bhed haiṁ : (1-2) sūkṣma ekendriy paryāpta aur aparyāpta,
(3-4) bādar ekendriy paryāpta aur aparyāpta, (5-6) dvīndriy paryāpta aur aparyāpta,
(7-8) trīndriy paryāpta aur aparyāpta, (9-10) caturindriy paryāpta aur aparyāpta,
(11-12) asaṁjñī paṁcendriy paryāpta aur aparyāpta, (13-14) saṁjñī paṁcendriy paryāpta aur
aparyāpta
.
devoṁke cār nikāy (samūh) haiṁ : (1) bhavanavāsī, (2) vyaṁtar, (3) jyotiṣka
aur (4) kalpavāsī .
in cār gatike jīvoṁke bhedoṁke bhed lokavibhāg nāmak paramāgamameṁ dekh leṁ . yahān̐
(is paramāgamameṁ) ātmasvarūpake nirūpaṇameṁ antarāyakā hetu hogā isaliye sūtrakartā
pūrvācāryamahārājane (ve viśeṣ bhed) nahīṁ kahe haiṁ
.

Page 42 of 388
PDF/HTML Page 69 of 415
single page version

pūrvasūribhiḥ sūtrakr̥dbhiranukta iti .
(mandākrāṁtā)
svarge vā‘sminmanujabhuvane khecarendrasya daivā-
jjyotirloke phaṇapatipure nārakāṇāṁ nivāse
.
anyasmin vā jinapatibhavane karmaṇāṁ no‘stu sūtiḥ
bhūyo bhūyo bhavatu bhavataḥ pādapaṅkejabhakti :
..28..
(śārdūlavikrīḍit)
nānānūnanarādhināthavibhavānākarṇya cālokya ca
tvaṁ kliśnāsi mudhātra kiṁ jaḍamate puṇyārjitāste nanu
.
tacchakti rjinanāthapādakamaladvandvārcanāyāmiyaṁ
bhakti ste yadi vidyate bahuvidhā bhogāḥ syurete tvayi
..29..
kattā bhottā ādā poggalakammassa hodi vavahārā .
kammajabhāveṇādā kattā bhottā du ṇicchayado ..18..
[ab in do gāthāoṁkī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do ślok
kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] (he jinendra !) daivayogase maiṁ svargameṁ hoūn̐ , is manuṣyalokameṁ hoūn̐,
vidyādharake sthānameṁ hoūn̐ , jyotiṣka devoṁke lokameṁ hoūn̐ , nāgendrake nagarameṁ hoūn̐ , nārakoṁke
nivāsameṁ hoūn̐ , jinapatike bhavanameṁ hoūn̐ yā anya cāhe jis sthān par hoūn̐, (parantu) mujhe
karmakā udbhav na ho, punaḥ punaḥ āpake pādapaṁkajakī bhakti ho
.28.
[śloekārtha :] narādhipatiyoṁke anekavidh mahā vaibhavoṁko sunakar tathā dekhakar,
he jaṛamati, tū yahān̐ vyartha hī kleś kyoṁ prāpta karatā hai ! ve vaibhav sacamuc puṇyase prāpta
hote haiṁ
. vah (puṇyopārjanakī) śakti jinanāthake pādapadmayugalakī pūjāmeṁ hai; yadi tujhe un
jinapādapadmoṁkī bhakti ho, to ve bahuvidh bhog tujhe (apane āp) hoṁge .29.
hai jīv kartābhogatā jaṛakarmakā vyavahārase .
hai karmajanya vibhāvakā kartā niyat nay dvārase ..18..

Page 43 of 388
PDF/HTML Page 70 of 415
single page version

kartā bhoktā ātmā pudgalakarmaṇo bhavati vyavahārāt .
karmajabhāvenātmā kartā bhoktā tu niścayataḥ ..18..
kartr̥tvabhoktr̥tvaprakārakathanamidam .
āsannagatānupacaritāsadbhūtavyavahāranayād dravyakarmaṇāṁ kartā tatphalarūpāṇāṁ sukhaduḥkhānāṁ
bhoktā ca, ātmā hi aśuddhaniścayanayen sakalamoharāgadveṣādibhāvakarmaṇāṁ kartā bhoktā ca,
anupacaritāsadbhūtavyavahāreṇ nokarmaṇāṁ kartā, upacaritāsadbhūtavyavahāreṇ ghaṭapaṭaśakaṭādīnāṁ
kartā
. ityaśuddhajīvasvarūpamukta m .
(mālinī)
api ca sakalarāgadveṣamohātmako yaḥ
paramagurupadābjadvandvasevāprasādāt
.
gāthā : 18 anvayārtha :[ātmā ] ātmā [pudgalakarmaṇaḥ ] pudgal-
karmakā [kartā bhoktā ] kartā - bhoktā [vyavahārāt ] vyavahārase [bhavati ] hai [tu ] aur
[ātmā ] ātmā [karmajabhāven ] karmajanit bhāvakā [kartā bhoktā ] kartā - bhoktā
[niścayataḥ ] (aśuddha) niścayase hai .
ṭīkā :yah, kartr̥tva - bhoktr̥tvake prakārakā kathan hai .
ātmā nikaṭavartī anupacarit asadbhūt vyavahāranayase dravyakarmakā kartā aur
usake phalarūp sukhaduḥkhakā bhoktā hai, aśuddha niścayanayase samasta moharāgadveṣādi
bhāvakarmakā kartā aur bhoktā hai, anupacarit asadbhūt vyavahārase (dehādi) nokarmakā
kartā hai, upacarit asadbhūt vyavahārase ghaṭ
- paṭ - śakaṭādikā (ghaṛā, vastra, bailagāṛī
ityādikā) kartā hai . isaprakār aśuddha jīvakā svarūp kahā .
[ab 18 vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj chah ślok
kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] sakal moharāgadveṣavālā jo koī puruṣ param guruke
caraṇakamalayugalakī sevāke prasādase nirvikalpa sahaj samayasārako jānatā hai, vah puruṣ

Page 44 of 388
PDF/HTML Page 71 of 415
single page version

sahajasamayasāraṁ nirvikalpaṁ hi buddhvā
sa bhavati paramaśrīkāminīkāntakāntaḥ
..30..
(anuṣṭubh)
bhāvakarmanirodhen dravyakarmanirodhanam .
dravyakarmanirodhen saṁsārasya nirodhanam ..31..
(vasantatilakā)
saṁjñānabhāvaparimukta vimugdhajīvaḥ
kurvan śubhāśubhamanekavidhaṁ sa karma
.
nirmukti mārgamaṇumapyabhivāñchituṁ no
jānāti tasya śaraṇaṁ na samasti loke
..32..
(vasantatilakā)
yaḥ karmaśarmanikaraṁ parihr̥tya sarvaṁ
niṣkarmaśarmanikarāmr̥tavāripūre
.
majjantamatyadhikacinmayamekarūpaṁ
svaṁ bhāvamadvayamamuṁ samupaiti bhavyaḥ
..33..
paramaśrīrūpī sundarīkā priy kānta hotā hai .30.
[śloekārtha :] bhāvakarmake nirodhase dravyakarmakā nirodh hotā hai; dravyakarmake
nirodhase saṁsārakā nirodh hotā hai .31.
[śloekārtha :] jo jīv samyagjñānabhāvarahit vimugdha (mohī, bhrānta) hai, vah
jīv śubhāśubh anekavidh karmako karatā huā mokṣamārgako leśamātra bhī vāṁchanā nahīṁ
jānatā; use lokameṁ (koī) śaraṇ nahīṁ hai
.32.
[śloekārtha :] jo samasta karmajanit sukhasamūhako pariharaṇ karatā hai, vah
bhavya puruṣ niṣkarma sukhasamūharūpī amr̥take sarovarameṁ magna hote hue aise is atiśay-
caitanyamay, ekarūp, advitīy nij bhāvako prāpta ka ratā hai
.33.

Page 45 of 388
PDF/HTML Page 72 of 415
single page version

(mālinī)
asati sati vibhāve tasya cintāsti no naḥ
satatamanubhavāmaḥ śuddhamātmānamekam
.
hr̥dayakamalasaṁsthaṁ sarvakarmapramuktaṁ
na khalu na khalu mukti rnānyathāstyasti tasmāt
..34..
(mālinī)
bhavini bhavaguṇāḥ syuḥ siddhajīve‘pi nityaṁ
nijaparamaguṇāḥ syuḥ siddhisiddhāḥ samastāḥ
.
vyavaharaṇanayo‘yaṁ niścayānnaiv siddhi-
rna ca bhavati bhavo vā nirṇayo‘yaṁ budhānām
..35..
davvatthieṇ jīvā vadirittā puvvabhaṇidapajjāyā .
pajjayaṇaeṇ jīvā saṁjuttā hoṁti duvihehiṁ ..19..
dravyārthiken jīvā vyatiriktāḥ pūrvabhaṇitaparyāyāt .
paryāyanayen jīvāḥ saṁyuktā bhavanti dvābhyām ..19..
[śloekārtha :] (hamāre ātmasvabhāvameṁ) vibhāv asat honese usakī hameṁ cintā
nahīṁ hai; ham to hr̥dayakamalameṁ sthit, sarva karmase vimukta, śuddha ātmākā ekakā satat
anubhavan karate haiṁ, kyoṁki anya kisī prakārase mukti nahīṁ hai, nahīṁ hai, nahīṁ hi hai
.34.
[śloekārtha :] saṁsārīmeṁ sāṁsārik guṇ hote haiṁ aur siddha jīvameṁ sadā samasta
siddhisiddha (mokṣase siddha arthāt paripūrṇa hue) nij paramaguṇ hote haiṁisaprakār
vyavahāranay hai . niścayase to siddha bhī nahīṁ hai aur saṁsār bhī nahīṁ hai . yah budh puruṣoṁkā
nirṇay hai .35.
gāthā : 19 anvayārtha :[dravyārthiken] dravyārthik nayase [jīvāḥ] jīv
hai ukta paryayaśūnya ātmā dravyadraṣṭise sadā .
hai ukta paryāyoṁ sahit paryāyanayase vah kahā ..19..

Page 46 of 388
PDF/HTML Page 73 of 415
single page version

ih hi nayadvayasya saphalatvamukta m .
dvau hi nayau bhagavadarhatparameśvareṇ proktau, dravyārthikaḥ paryāyārthikaśceti . dravyamevārthaḥ
prayojanamasyeti dravyārthikaḥ . paryāy evārthaḥ prayojanamasyeti paryāyārthikaḥ . na khalu ekanayā-
yattopadeśo grāhyaḥ, kintu tadubhayanayāyattopadeśaḥ . sattāgrāhakaśuddhadravyārthikanayabalen pūrvokta -
vyañjanaparyāyebhyaḥ sakāśānmuktāmukta samastajīvarāśayaḥ sarvathā vyatiriktā ev . kutaḥ ? ‘‘savve
suddhā hu suddhaṇayā’’ iti vacanāt . vibhāvavyaṁjanaparyāyārthikanayabalen te sarve jīvāssaṁyuktā
bhavanti . kiṁc siddhānāmarthaparyāyaiḥ sah pariṇatiḥ, na punarvyaṁjanaparyāyaiḥ sah pariṇatiriti .
kutaḥ ? sadā niraṁjanatvāt . siddhānāṁ sadā niraṁjanatve sati tarhi dravyārthikaparyāyārthikanayābhyām
[pūrvabhaṇitaparyāyāt ] pūrvakathit paryāyase [vyatiriktāḥ] vyatirikta hai; [paryāyanayen]
paryāyanayase [jīvāḥ ] jīv [saṁyuktāḥ bhavanti ] us paryāyase saṁyukta haiṁ . [dvābhyām ]
isaprakār jīv donoṁ nayoṁse saṁyukta haiṁ .
ṭīkā :yahān̐ donoṁ nayoṁkā saphalapanā kahā hai .
bhagavān arhat parameśvarane do nay kahe haiṁ : dravyārthik aur paryāyārthik . dravya hī
jisakā artha arthāt prayojan hai vah dravyārthik hai aur paryāy hī jisakā artha arthāt
prayojan hai vah paryāyārthik hai
. ek nayakā avalamban lenevālā upadeś grahaṇ karaneyogya
nahīṁ hai kintu un donoṁ nayoṁkā avalamban lenevālā upadeś grahaṇ karaneyogya hai .
sattāgrāhak (dravyakī sattāko hī grahaṇ karanevāle) śuddha dravyārthik nayake balase pūrvokta
vyaṁjanaparyāyoṁse mukta tathā amukta (siddha tathā saṁsārī) samasta jīvarāśi sarvathā vyatirikta
hī hai . kyoṁ ? ‘‘savve suddhā hu suddhaṇayā (śuddhanayase sarva jīv vāstavameṁ śuddha haiṁ )’’ aisā
(śāstrakā) vacan honese . vibhāvavyaṁjanaparyāyārthik nayake balase ve sarva jīv (pūrvokta
vyaṁjanaparyāyoṁse) saṁyukta haiṁ . viśeṣ itanā kisiddha jīvoṁke arthaparyāyoṁ sahit pariṇati
hai, parantu vyaṁjanaparyāyoṁ sahit pariṇati nahīṁ hai . kyoṁ ? siddha jīv sadā niraṁjan honese .
(praśna :) yadi siddha jīv sadā niraṁjan haiṁ to sarva jīv dravyārthik tathā paryāyārthik
donoṁ nayoṁse saṁyukta haiṁ (arthāt sarva jīvoṁko donoṁ nay lāgū hote haiṁ ) aisā sūtrārtha (gāthākā
artha) vyartha siddha hotā hai
. (uttar :vyartha siddha nahīṁ hotā kyoṁki) nigam arthāt
vyatirikta = bhinna; rahit; śūnya .

Page 47 of 388
PDF/HTML Page 74 of 415
single page version

dvābhyām saṁyuktāḥ sarve jīvā iti sūtrārtho vyarthaḥ . nigamo vikalpaḥ, tatra bhavo naigamaḥ . sa
ca naigamanayastāvat trividhaḥ, bhūtanaigamaḥ vartamānanaigamaḥ bhāvinaigamaśceti . atra
bhūtanaigamanayāpekṣayā bhagavatāṁ siddhānāmapi vyaṁjanaparyāyatvamaśuddhatvaṁ ca saṁbhavati . pūrvakāle te
bhagavantaḥ saṁsāriṇ iti vyavahārāt . kiṁ bahunā, sarve jīvā nayadvayabalen śuddhāśuddhā ityarthaḥ .
tathā coktaṁ śrīmadamr̥tacandrasūribhiḥ
(mālinī)
‘‘ubhayanayavirodhadhvaṁsini syātpadāṁke
jinavacasi ramante ye svayaṁ vāntamohāḥ
.
sapadi samayasāraṁ te paraṁ jyotiruccai-
ranavamanayapakṣākṣuṇṇamīkṣanta ev
.’’
tathā hi
vikalpa; usameṁ ho vah naigam . vah naigamanay tīn prakārakā hai; bhūt naigam, vartamān naigam
aur bhāvī naigam . yahān̐ bhūt naigamanayakī apekṣāse bhagavanta siddhoṁko bhī vyaṁjanaparyāyavānapanā
aur aśuddhapanā sambhavit hotā hai, kyoṁki pūrvakālameṁ ve bhagavanta saṁsārī the aisā vyavahār
hai
. bahu kathanase kyā ? sarva jīv do nayoṁke balase śuddha tathā aśuddha haiṁ aisā artha hai .
isīprakār (ācāryadev) śrīmadamr̥tacandrasūrine (śrī samayasārakī ātmakhyāti
nāmak ṭīkāmeṁ cauthe ślok dvārā) kahā hai ki :
‘‘[śloekārtha :] donoṁ nayoṁke virodhako naṣṭa karanevāle, syātpadase aḍikat
jinavacanameṁ jo puruṣ ramate haiṁ, ve svayamev mohakā vaman karake, anūtan (anādi) aur
kunayake pakṣase khaṇḍit na honevālī aisī uttam paramajyotikosamayasārakośīghra
dekhate hī haiṁ .’’
aur (is jīv adhikārakī antim gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār
jo bhūtakālakī paryāyako vartamānavat saṁkalpit kare (athavā kahe), bhaviṣyakālakī paryāyako
vartamānavat saṁkalpit kare (athavā kahe), athavā kiṁcit niṣpannatāyukta aur kiṁcit aniṣpannatāyukta
vartamān paryāyako sarvaniṣpannavat saṁkalpit kare (athavā kahe), us jñānako (athavā vacanako) naigamanay
kahate haiṁ .

Page 48 of 388
PDF/HTML Page 75 of 415
single page version

(mālinī)
ath nayayugayuktiṁ laṁghayanto na santaḥ
paramajinapadābjadvandvamattadvirephāḥ
.
sapadi samayasāraṁ te dhruvaṁ prāpnuvanti
kṣitiṣu paramatokte : kiṁ phalaṁ sajjanānām
..36..
iti sukavijanapayojamitrapaṁcendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahśrīpadmaprabhamaladhāridev -
viracitāyāṁ niyamasāravyākhyāyāṁ tātparyavr̥ttau jīvādhikāraḥ prathamaśrutaskandhaḥ ..
munirāj śrī padmaprabhamaladhāridev ślok kahate haiṁ :)
[śloekārtha :] jo do nayoṁke sambandhakā ullaṁghan na karate hue paramajinake
pādapaṁkajayugalameṁ matta hue bhramar samān haiṁ aise jo satpuruṣ ve śīghra samayasārako avaśya
prāpta karate haiṁ
. pr̥thvīpar par matake kathanase sajjanoṁko kyā phal hai (arthāt jagatake jainetar
darśanoṁke mithyā kathanoṁse sajjanoṁko kyā lābh hai )? 36 .
isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṁke liye jo sūrya samān haiṁ aur pān̐c indriyoṁke
phai lāv rahit dehamātra jinako parigrah thā aise śrī padmaprabhamaladhāridev dvārā racit niyamasārakī
tātparyavr̥tti nāmak ṭīkāmeṁ (arthāt śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī niyamasār
paramāgamakī nirgrantha munirāj śrī padmaprabhamaladhāridevaviracit tātparyavr̥tti nāmak ṭīkāmeṁ)
jīv adhikār nāmakā pratham śrutaskandha samāpta huā .

Page 49 of 388
PDF/HTML Page 76 of 415
single page version

ajīv adhikār
athedānīmajīvādhikār ucyate .
aṇukhaṁdhaviyappeṇ du poggaladavvaṁ havei duviyappaṁ .
khaṁdhā hu chappayārā paramāṇū cev duviyappo ..20..
aṇuskandhavikalpen tu pudgaladravyaṁ bhavati dvivikalpam .
skandhāḥ khalu ṣaṭprakārāḥ paramāṇuścaiv dvivikalpaḥ ..20..
pudgaladravyavikalpopanyāso‘yam .
pudgaladravyaṁ tāvad vikalpadvayasanātham, svabhāvapudgalo vibhāvapudgalaśceti . tatra
ab ajīv adhikār kahā jātā hai .
gāthā : 20 anvayārtha :[aṇuskandhavikalpen tu ] paramāṇu aur skandha
aise do bhedase [pudgaladravyaṁ ] pudgaladravya [dvivikalpam bhavati ] do bhedavālā hai;
[skandhāḥ ] skandha [khalu ] vāstavameṁ [ṣaṭprakārāḥ ] chah prakārake haiṁ [paramāṇuḥ ca ev
dvivikalpaḥ ]
aur paramāṇuke do bhed haiṁ
.
ṭīkā :yah, pudgaladravyake bhedoṁkā kathan hai .
pratham to pudgaladravyake do bhed haiṁ : svabhāvapudgal aur vibhāvapudgal . unameṁ,
2
paramāṇu evaṁ skandha haiṁ do bhed pudgaladravyake .
hai skandha chai vidhi aur dvividh vikalpa hai paramāṇuke ..20.

Page 50 of 388
PDF/HTML Page 77 of 415
single page version

svabhāvapudgalaḥ paramāṇuḥ, vibhāvapudgalaḥ skandhaḥ . kāryaparamāṇuḥ kāraṇaparamāṇuriti svabhāv-
pudgalo dvidhā bhavati . skaṁdhāḥ ṣaṭprakārāḥ syuḥ, pr̥thvījalacchāyācaturakṣaviṣay-
karmaprāyogyāprāyogyabhedāḥ . teṣāṁ bhedo vakṣyamāṇasūtreṣūcyate vistareṇeti .
(anuṣṭubh)
galanādaṇurityukta : pūraṇātskandhanāmabhāk .
vinānen padārthen lokayātrā na vartate ..37..
aithūlathūl thūlaṁ thūlasuhumaṁ ca suhumathūlaṁ ca .
suhumaṁ aisuhumaṁ idi dharādiyaṁ hodi chabbheyaṁ ..21..
bhūpavvadamādīyā bhaṇidā aithūlathūlamidi khaṁdhā .
thūlā idi viṇṇeyā sappījalatellamādīyā ..22..
paramāṇu vah svabhāvapudgal hai aur skandha vah vibhāvapudgal hai . svabhāvapudgal
kāryaparamāṇu aur kāraṇaparamāṇu aise do prakārase hai . skandhoṁke chah prakār haiṁ : (1) pr̥thvī,
(2) jal, (3) chāyā, (4) (cakṣuke atirikta) cār indriyoṁke viṣayabhūt skandha,
(5) karmayogya skandha aur (6) karmake ayogya skandha
aise chah bhed haiṁ . skandhoṁke
bhed ab kahe jānevāle sūtroṁmeṁ (agalī cār gāthāoṁmeṁ) vistārase kahe jāyeṁge .
[ab, 20vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj śrī
padmaprabhamaladhāridev ślok kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] (pudgalapadārtha) galan dvārā (arthāt bhinna ho jānese) ‘paramāṇu’
kahalātā hai aur pūraṇ dvārā (arthāt saṁyukta honese) ‘skandha’ nāmako prāpta hotā hai . is
padārthake binā lokayātrā nahīṁ ho sakatī .37.
atithūlathūl, thūl, thūlasūkṣam, sūkṣmathūl aru sūkṣma ye .
atisūkṣmayehi dharādi pudgagalaskandhake cha vikalpa haiṁ ..21..
bhūparvatādik skandha atithūlathūl jinavarane kahā .
ghr̥t-tail-jal ityādi inako sthūl pudgal jānanā ..22..

Page 51 of 388
PDF/HTML Page 78 of 415
single page version

chāyātavamādīyā thūledarakhaṁdhamidi viyāṇāhi .
suhumathūledi bhaṇiyā khaṁdhā caurakkhavisayā ya ..23..
suhumā havaṁti khaṁdhā pāoggā kammavaggaṇassa puṇo .
tavvivarīyā khaṁdhā aisuhumā idi parūveṁti ..24..
atisthūlasthūlāḥ sthūlāḥ sthūlasūkṣmāśca sūkṣmasthūlāśca .
sūkṣmā atisūkṣmā iti dharādayo bhavanti ṣaḍbhedāḥ ..21..
bhūparvatādyā bhaṇitā atisthūlasthūlā iti skaṁdhāḥ .
sthūlā iti vijñeyāḥ sarpirjalatailādyāḥ ..22..
chāyātapādyāḥ sthūletaraskandhā iti vijānīhi .
sūkṣmasthūlā iti bhaṇitāḥ skandhāścaturakṣaviṣayāśca ..23..
gāthā : 21-22-23-24 anvayārtha :[atisthūlasthūlāḥ ]
atisthūlasthūl, [sthūlāḥ ] sthūl, [sthūlasūkṣmāḥ ca ] sthūlasūkṣma, [sūkṣmasthūlāḥ ca ]
sūkṣmasthūl, [sūkṣmāḥ ] sūkṣma aur [atisūkṣmāḥ ] atisūkṣma [iti ] aise [dharādayaḥ
ṣaḍbhedāḥ bhavanti ]
pr̥thvī ādi skandhoṁke chah bhed haiṁ
.
[bhūparvatādyāḥ ] bhūmi, parvat ādi [atisthūlasthūlāḥ iti skandhāḥ ]
atisthūlasthūl skandha [bhaṇitāḥ ] kahe gaye haiṁ; [sappirjalatailādyāḥ ] ghī, jal, tel ādi
[sthūlāḥ iti vijñeyāḥ ] sthūl skandha jānanā
.
[chāyātapādyāḥ ] chāyā, ātap (dhūp) ādi [sthūletaraskandhāḥ iti ] sthūlasūkṣma
skandha [vijānīhi ] jān [ca ] aur [caturakṣaviṣayāḥ skandhāḥ ] cār indriyoṁke viṣayabhūt
skandhoṁko [sūkṣmasthūlāḥ iti ] sūkṣmasthūl [bhaṇitāḥ ] kahā gayā hai
.
ātāp, chāyā sthūlasūkṣma skandha niścay kījiye .
aru skandha sūkṣmasthūl cāroṁ akṣase gahi lījiye ..23..
kārmāṇavargaṇ yogya pañcam skandha sūkṣma skandha hai .
viparīt jo is yogya nahiṁ atisūkṣma pudgal skandha hai ..24..

Page 52 of 388
PDF/HTML Page 79 of 415
single page version

sūkṣmā bhavanti skandhāḥ prāyogyāḥ karmavargaṇasya punaḥ .
tadviparītāḥ skandhāḥ atisūkṣmā iti prarūpayanti ..24..
vibhāvapudgalasvarūpākhyānametat .
atisthūlasthūlā hi te khalu pudgalāḥ sumerukumbhinīprabhr̥tayaḥ . ghr̥tatailatakrakṣīr-
jalaprabhr̥tisamastadravyāṇi hi sthūlapudgalāśca . chāyātapatamaḥprabhr̥tayaḥ sthūlasūkṣmapudgalāḥ .
sparśanarasanaghrāṇaśrotrendriyāṇāṁ viṣayāḥ sūkṣmasthūlapudgalāḥ śabdasparśarasagandhāḥ . śubhāśubh-
pariṇāmadvāreṇāgacchatāṁ śubhāśubhakarmaṇāṁ yogyāḥ sūkṣmapudgalāḥ . eteṣāṁ viparītāḥ sūkṣma-
sūkṣmapudgalāḥ karmaṇāmaprāyogyā ityarthaḥ . ayaṁ vibhāvapudgalakramaḥ .
[punaḥ ] aur [karmavargaṇasya prāyogyāḥ ] karmavargaṇāke yogya [skandhāḥ ] skandha
[sūkṣmāḥ bhavanti ] sūkṣma haiṁ; [tadviparītāḥ ] unase viparīt (arthāt karmavargaṇāke ayogya)
[skandhāḥ ] skandha [atisūkṣmāḥ iti ] atisūkṣma [prarūpayanti ] kahe jāte haiṁ
.
ṭīkā :yah, vibhāvapudgalake svarūpakā kathan hai .
sumeru, pr̥thvī ādi (ghan padārtha) vāstavameṁ atisthūlasthūl pudgal haiṁ . ghī, tel,
maṭṭhā, dūdh, jal ādi samasta (pravāhī) padārtha sthūl pudgal haiṁ . chāyā, ātap,
andhakārādi sthūlasūkṣma pudgal haiṁ . sparśanendriy, rasanendriy, ghrāṇendriy tathā śrotrendriyake
viṣaysparśa, ras, gandha aur śabdasūkṣmasthūl pudgal haiṁ . śubhāśubh pariṇām dvārā
ānevāle aise śubhāśubh karmoṁke yogya (skandha) ve sūkṣma pudgal haiṁ . unase viparīt arthāt
karmoṁke ayogya (skandha) ve sūkṣmasūkṣma pudgal haiṁ .aisā (in gāthāoṁkā) artha hai .
yah vibhāvapudgalakā kram hai .
[bhāvārtha:skandha chah prakārake haiṁ : (1) kāṣṭhapāṣāṇādik jo skandha chedan
kiye jāne par svayamev juṛ nahīṁ sakate ve skandha atisthūlasthūl haiṁ . (2) dūdh, jal
ādi jo skandha chedan kiye jāne par punaḥ svayamev juṛ jāte haiṁ ve skandha sthūl haiṁ .
(3) dhūp, chāyā, cān̐danī, andhakār ityādi jo skandha sthūl jñāt hone par bhī bhede nahīṁ
jā sakate yā hastādikase grahaṇ nahīṁ kiye jā sakate ve skandha sthūlasūkṣma haiṁ
. (4)
ān̐khase na dikhanevāle aise jo cār indriyoṁke viṣayabhūt skandha sūkṣma hone par bhī sthūl
jñāt hote haiṁ (
sparśanendriyase sparśa kiye jā sakate haiṁ, jībhase āsvādan kiye jā sakate
haiṁ, nākase sūṁghe jā sakate haiṁ athavā kānase sune jā sakate haiṁ ) ve skandha sūkṣmasthūl haiṁ .

Page 53 of 388
PDF/HTML Page 80 of 415
single page version

tathā coktaṁ paṁcāstikāyasamaye
‘‘puḍhavī jalaṁ ca chāyā cauriṁdiyavisayakammapāoggā .
ka mmātīdā evaṁ chabbheyā poggalā hoṁti ..’’
uktaṁ ca mārgaprakāśe
(anuṣṭubh)
‘‘sthūlasthūlāstataḥ sthūlāḥ sthūlasūkṣmāstataḥ pare .
sūkṣmasthūlāstataḥ sūkṣmāḥ sūkṣmasūkṣmāstataḥ pare .’’
tathā coktaṁ śrīmadamr̥tacandrasūribhiḥ
(vasaṁtatilakā)
‘‘asminnanādini mahatyavivekanāṭaye
varṇādimān naṭati pudgal ev nānyaḥ
.
(5) indriyajñānake agocar aise jo karmavargaṇārūp skandha ve skandha sūkṣma haiṁ .
(6) karmavargaṇāse nīceke (karmavargaṇātīt) jo atyantasūkṣma dvi-aṇukaparyaṁt skandha ve
skandha sūkṣmasūkṣma haiṁ
. ]
isīprakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrī paṁcāstikāyasamayameṁ (gāthā
dvārā) kahā hai ki :
‘‘[gāthārthaḥ] pr̥thvī, jal, chāyā, cār indriyoṁke viṣayabhūt, karmake yogya aur
karmātītisaprakār pudgal (skandha) chah prakārake haiṁ .’’
aur mārgaprakāśameṁ (ślok dvārā) kahā hai ki :
‘‘[śloekārtha :] sthūlasthūl, paścāt sthūl, tatpaścāt sthūlasūkṣma, paścāt
sūkṣmasthūl, paścāt sūkṣma aur tatpaścāt sūkṣmasūkṣma (isaprakār skandha chah prakārake haiṁ ) .’’
isaprakār (ācāryadev) śrīmad amr̥tacandrasūrine (śrī samayasārakī ātmakhyāti
nāmak ṭīkāmeṁ 44veṁ ślok dvārā) kahā hai ki :
‘‘[śloekārtha :] is anādikālīn mahā avivekake nāṭakameṁ athavā nācameṁ
varṇādimān pudgal hī nācatā hai, anya koī nahīṁ; (abhed jñānameṁ pudgal hī anek
dekho, śrī paramaśrutaprabhāvakamaṇḍal dvārā prakāśit paṁcāstikāy, dvitīy saṁskaraṇ, pr̥ṣṭha130 .