Niyamsar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 25-36.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 21

 

Page 54 of 388
PDF/HTML Page 81 of 415
single page version

rāgādipudgalavikāraviruddhaśuddha-
caitanyadhātumayamūrtirayaṁ ca jīvaḥ ..’’
tathā hi —
(mālinī)
iti vividhavikalpe pudgale draśyamāne
na ca kuru ratibhāvaṁ bhavyaśārdūl tasmin .
kuru ratimatulāṁ tvaṁ ciccamatkāramātre
bhavasi hi paramaśrīkāminīkāmarūpaḥ ..38..
dhāucaukkassa puṇo jaṁ heū kāraṇaṁ ti taṁ ṇeyo .
khaṁdhāṇaṁ avasāṇaṁ ṇādavvo kajjaparamāṇū ..25..
dhātucatuṣkasya punaḥ yo hetuḥ kāraṇamiti sa jñeyaḥ .
skandhānāmavasāno jñātavyaḥ kāryaparamāṇuḥ ..25..
prakārakā dikhāī detā hai, jīv to anek prakārakā hai nahīṁ;) aur yah jīv to rāgādik
pudgalavikāroṁse vilakṣaṇ, śuddha caitanyadhātumay mūrti hai .’’
aur (in gāthāoṁkī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj śrī
padmaprabhamaladhāridev vividh prakārake pudgaloṁmeṁ rati na karake caitanyacamatkāramātra ātmāmeṁ rati
karanā aisā ślok dvārā kahate haiṁ ) : —
[śloekārtha : — ] isaprakār vividh bhedoṁvālā pudgal dikhāī dene par, he bhavyaśārdūl !
(bhavyottam !) tū usameṁ ratibhāv na kar . caitanyacamatkāramātrameṁ (arthāt caitanyacamatkāramātra
ātmāmeṁ) tū atul rati kar ki jisase tū paramaśrīrūpī kāminīkā vallabh hogā .38.
gāthā : 25 anvayārtha : — [punaḥ ] phi ra [yaḥ ] jo [dhātucatuṣkasya ] (pr̥thvī,
jal, tej aur vāyu — in) cār dhātuoṁkā [hetuḥ ] hetu hai, [saḥ ] vah [kāraṇam iti
jñeyaḥ ] kāraṇaparamāṇu jānanā; [skandhānām ] skandhoṁke [avasānaḥ ] avasānako ( – pr̥thak
jo hetu dhātu catuṣkakā kāraṇ - aṇu vikhyāt hai .
aru skandhake avasānameṁ kāryāṇu hotā prāpta hai ..25..

Page 55 of 388
PDF/HTML Page 82 of 415
single page version

kāraṇakāryaparamāṇudravyasvarūpākhyānametat .
pr̥thivyaptejovāyavo dhātavaścatvāraḥ; teṣāṁ yo hetuḥ sa kāraṇaparamāṇuḥ . sa ev jaghanya-
paramāṇuḥ snigdharūkṣaguṇānāmānantyābhāvāt samaviṣamabaṁdhayorayogya ityarthaḥ . snigdharūkṣaguṇā-
nāmanantatvasyopari dvābhyām caturbhiḥ samabandhaḥ tribhiḥ pañcabhirviṣamabandhaḥ . ayamutkr̥ṣṭa-
paramāṇuḥ . galatāṁ pudgaladravyāṇām anto‘vasānastasmin sthito yaḥ sa kāryaparamāṇuḥ .
aṇavaścaturbhedāḥ kāryakāraṇajaghanyotkr̥ṣṭabhedaiḥ . tasya paramāṇudravyasya svarūpasthitatvāt
vibhāvābhāvāt paramasvabhāv iti .
tathā coktaṁ pravacanasāre —
hue avibhāgī antim aṁśako) [kāryaparamāṇuḥ ] kāryaparamāṇu [jñātavya: ] jānanā .
ṭīkā : — yah, kāraṇaparamāṇudravya aur kāryaparamāṇudravyake svarūpakā kathan hai .
pr̥thvī, jal, tej aur vāyu yah cār dhātuen̐ haiṁ; unakā jo hetu hai vah kāraṇaparamāṇu
hai . vahī (paramāṇu), ek guṇ snigdhatā yā rūkṣatā honese, sam yā viṣam bandhake ayogya
aisā jaghanya paramāṇu hai — aisā artha hai . ek guṇ snigdhatā yā rūkṣatāke ū par, do
guṇavālekā aur cār guṇavālekā ❃samabandha hotā hai tathā tīn guṇavālekā aur pān̐c
guṇavālekā ❃viṣamabandha hotā hai, — yah utkr̥ṣṭa paramāṇu hai . galate arthāt pr̥thak hote
pudgaladravyoṁke antameṁ — avasānameṁ (antim daśāmeṁ) sthit vah kāryaparamāṇu hai (arthāt
skandha khaṇḍit hote - hote jo choṭese choṭā avibhāg bhāg rahatā hai vah kāryaparamāṇu hai ) .
(isaprakār) aṇuoṁke ( – paramāṇuoṁke) cār bhed haiṁ : kārya, kāraṇ, jaghanya aur utkr̥ṣṭa .
vah paramāṇudravya svarūpameṁ sthit honese use vibhāvakā abhāv hai, isaliye (use) param
svabhāv hai .
isīprakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrī pravacanasārameṁ (165vīṁ tathā
166vīṁ gāthā dvārā) kahā hai ki : —
❃samabandha arthāt sam saṁkhyāke guṇavāle paramāṇuoṁkā bandha aur viṣamabandha arthāt viṣam saṁkhyāke guṇavāle
paramāṇuoṁkā bandha . yahān̐ (ṭīkāmeṁ) samabandha aur viṣamabandhakā ek – ek udāharaṇ diyā hai tadanusār
samasta samabandha aur viṣamabandha samajh lenā .

Page 56 of 388
PDF/HTML Page 83 of 415
single page version

‘‘ṇiddhā vā lukkhā vā aṇupariṇāmā samā va visamā vā .
samado durādhigā jadi bajjhaṁti hi ādiparihīṇā ..
ṇiddhattaṇeṇ duguṇo caduguṇaṇiddheṇ baṁdhamaṇubhavadi .
lukkheṇ vā tiguṇido aṇu bajjhadi paṁcaguṇajutto ..’’
tathā hi —
(anuṣṭubh)
skandhaistaiḥ ṣaṭprakāraiḥ kiṁ caturbhiraṇubhirmam .
ātmānamakṣayaṁ śuddhaṁ bhāvayāmi muhurmuhuḥ ..39..
attādi attamajjhaṁ attaṁtaṁ ṇev iṁdiyaggejjhaṁ .
avibhāgī jaṁ davvaṁ paramāṇū taṁ viyāṇāhi ..26..
ātmādyātmamadhyamātmāntaṁ naivendriyairgrāhyam .
avibhāgi yaddravyaṁ paramāṇuṁ tad vijānīhi ..26..
‘‘[gāthārthaḥ — ] paramāṇu – pariṇām, snigdha hoṁ yā rūkṣa hoṁ, sam aṁśavāle hoṁ yā
viṣam aṁśavāle hoṁ, yadi samānase do adhik aṁśavāle hoṁ to ban̐dhate haiṁ; jaghanya aṁśavālā
nahīṁ ban̐dhatā .
snigdharūpase do aṁśavālā paramāṇu cār aṁśavāle snigdha (athavā rūkṣa) paramāṇuke
sāth bandhakā anubhav karatā hai; athavā rūkṣatāse tīn aṁśavālā paramāṇu pān̐c aṁśavāleke
sāth juṛā huā ban̐dhatā hai .’’
aur (25vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok dvārā
pudgalakī upekṣā karake śuddha ātmākī bhāvanā karate haiṁ ) : —
[śloekārtha : — ] un chah prakārake skaṁdhoṁ yā cār prakārake aṇuoṁke sāth mujhe
kyā hai ? maiṁ to akṣay śuddha ātmāko punaḥ punaḥ bhātā hūn̐ . 39 .
gāthā : 26 anvayārtha : — [ātmādi ] svayaṁ hī jisakā ādi hai,
jo ādimeṁ bhī āp hai madhyāntameṁ bhī āp hī .
avibhāg, indriy grāhya nahiṁ, paramāṇu sat jāno vahī ..26..

Page 57 of 388
PDF/HTML Page 84 of 415
single page version

paramāṇuviśeṣokti riyam .
yathā jīvānāṁ nityānityanigodādisiddhakṣetraparyantasthitānāṁ sahajaparamapāriṇāmik-
bhāvavivakṣāsamāśrayeṇ sahajaniścayanayen svasvarūpādapracyavanatvamukta m, tathā paramāṇudravyāṇāṁ
paṁcamabhāven paramasvabhāvatvādātmapariṇaterātmaivādiḥ, madhyo hi ātmapariṇaterātmaiv, aṁtopi
svasyātmaiv paramāṇuḥ . ataḥ na cendriyajñānagocaratvād anilānalādibhiravinaśvaratvādavibhāgī
he śiṣya sa paramāṇuriti tvaṁ taṁ jānīhi .
(anuṣṭubh)
apyātmani sthitiṁ buddhvā pudgalasya jaḍātmanaḥ .
siddhāste kiṁ na tiṣṭhaṁti svasvarūpe cidātmani ..40..
૮
[ātmamadhyam ] svayaṁ hī jisakā madhya hai aur [ātmāntam ] svayaṁ hī jisakā anta hai
(arthāt jisake ādimeṁ, madhyameṁ aur antameṁ paramāṇukā nij svarūp hī hai ), [na ev
indriyaiḥ grāhyam ] jo indriyoṁse grāhya ( – jānanemeṁ āne yogya) nahīṁ hai aur [yad avibhāgi]
jo avibhāgī hai, [tat ] vah [paramāṇuṁ dravyaṁ ] paramāṇudravya [vijānīhi ] jān .
ṭīkā : — yah, paramāṇukā viśeṣ kathan hai .
jisaprakār sahaj param pāriṇāmikabhāvakī vivakṣākā āśray karanevāle sahaj
niścayanayakī apekṣāse nitya aur anitya nigodase lekar siddhakṣetra paryanta vidyamān jīvoṁkā
nij svarūpase acyutapanā kahā gayā hai, usī prakār paṁcamabhāvakī apekṣāse paramāṇudravyakā
paramasvabhāv honese paramāṇu svayaṁ hī apanī pariṇatikā ādi hai, svayaṁ hī apanī pariṇatikā
madhya hai aur svayaṁ hī apanā anta bhī hai (arthāt ādimeṁ bhī svayaṁ hī, madhyameṁ bhī svayaṁ
hī aur antameṁ bhī paramāṇu svayaṁ hī hai, kabhī nij svarūpase cyut nahīṁ hai) . jo aisā
honese, indriyajñānagocar na honese aur pavan, agni ityādi dvārā nāśako prāpta na honese,
avibhāgī hai use, he śiṣya ! tū paramāṇu jān .
[ab 26vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ : ]
[śloekārtha : — ] jaṛātmak pudgalakī sthiti svayaṁmeṁ ( – pudgalameṁ hī) jānakar
(arthāt jaṛasvarūp pudgal pudgalake nij svarūpameṁ hī rahate haiṁ aisā jānakar), ve
siddhabhagavanta apane caitanyātmak svarūpameṁ kyoṁ nahīṁ raheṁge ? (avaśya raheṁge .) 40.

Page 58 of 388
PDF/HTML Page 85 of 415
single page version

eyarasarūvagaṁdhaṁ dophāsaṁ taṁ have sahāvaguṇaṁ .
vihāvaguṇamidi bhaṇidaṁ jiṇasamaye savvapayaḍattaṁ ..27..
ekarasarūpagandhaḥ dvisparśaḥ sa bhavetsvabhāvaguṇaḥ .
vibhāvaguṇ iti bhaṇito jinasamaye sarvaprakaṭatvam ..27..
svabhāvapudgalasvarūpākhyānametat .
tikta kaṭukakaṣāyāmlamadhurābhidhāneṣu paṁcasu raseṣvekarasaḥ, śvetapītaharitāruṇ-
kr̥ṣṇavarṇeṣvekavarṇaḥ, sugandhadurgandhayorekagaṁdhaḥ, karkaśamr̥dugurulaghuśītoṣṇasnigdharūkṣābhidhānā-
maṣṭānāmantyacatuḥsparśāvirodhasparśanadvayam; ete paramāṇoḥ svabhāvaguṇāḥ jinānāṁ mate .
vibhāvaguṇātmako vibhāvapudgalaḥ . asya dvayaṇukādiskaṁdharūpasya vibhāvaguṇāḥ sakal-
karaṇagrāmagrāhyā ityarthaḥ .
gāthā : 27 anvayārtha : — [ekarasarūpagandhaḥ ] jo ek rasavālā, ek
varṇavālā, ek gaṁdhavālā aur [dvisparśaḥ ] do sparśavālā ho, [saḥ ] vah [svabhāvaguṇaḥ ]
svabhāvaguṇavālā [bhavet ] hai; [vibhāvaguṇaḥ ] vibhāvaguṇavāleko [jinasamaye ]
1jinasamayameṁ [sarvaprakaṭatvam ] sarva pragaṭ (sarva indriyoṁse grāhya) [iti bhaṇitaḥ ] kahā hai .
ṭīkā : — yah, svabhāvapudgalake svarūpakā kathan hai .
caraparā, kaṛavā, kaṣāyalā, khaṭṭā aur mīṭhā in pān̐c rasoṁmeṁse ek ras; saphe da,
pīlā, harā, lāl aur kālā in (pān̐c) varṇoṁmeṁse ek varṇa; sugandha aur durgaṁdhameṁkī ek
gaṁdh; kaṭhor, komal, bhārī, halakā, śīt, uṣṇa, snigdha (cikanā) aur rūkṣa (rūkhā)
in āṭh sparśoṁmeṁse antim cār sparśoṁmeṁke aviruddha do sparśa; yah, jinoṁke matameṁ paramāṇuke
svabhāvaguṇ haiṁ . vibhāvapudgal vibhāvaguṇātmak hotā hai . yah 2dvi-aṇukādiskandharūp
vibhāvapudgalake vibhāvaguṇ sakal indriyasamūh dvārā grāhya (jānanemeṁ āne yogya) haiṁ .
— aisā (is gāthākā) artha hai .
1 – samay = siddhānta; śāstra; śāsan; darśan; mat .
2 – do paramāṇuoṁse lekar ananta paramāṇuoṁkā banā huā skandha vah vibhāvapudgal hai .
do sparśa ik ras-gaṁdh-varṇa svabhāvaguṇamay hai vahī .
sarvākṣagamya vibhāvaguṇamayako pragaṭ jinavar kahī ..27..

Page 59 of 388
PDF/HTML Page 86 of 415
single page version

tathā coktaṁ paṁcāstikāyasamaye —
‘‘eyarasavaṇṇagaṁdhaṁ dophāsaṁ saddakāraṇamasaddaṁ .
khaṁdhaṁtaridaṁ davvaṁ paramāṇuṁ taṁ viyāṇāhi ..’’
uktaṁ ca mārgaprakāśe —
(anuṣṭubh)
‘‘vasudhāntyacatuḥsparśeṣu cintyaṁ sparśanadvayam .
varṇo gandho rasaścaikaḥ paramāṇoḥ na cetare ..’’
tathā hi —
(mālinī)
ath sati paramāṇorekavarṇādibhāsva-
nnijaguṇanicaye‘smin nāsti me kāryasiddhiḥ .
iti nijahr̥di mattvā śuddhamātmānamekam
paramasukhapadārthī bhāvayedbhavyalokaḥ ..41..
isaprakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrī paṁcāstikāyasamayameṁ (81vīṁ
gāthā dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[gāthārthaḥ — ] ek rasavālā, ek varṇavālā, ek gaṁdhavālā aur do sparśavālā
vah paramāṇu śabdakā kāraṇ hai, aśabda hai aur skandhake bhītar ho tathāpi dravya hai (arthāt
sadaiv sarvase bhinna, śuddha ek dravya hai ) .’’
aur mārgaprakāśameṁ (ślok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[śloekārtha : — ] paramāṇuko āṭh prakārake sparśoṁmeṁ antim cār sparśoṁmeṁse do
sparśa, ek varṇa, ek gaṁdh tathā ek ras samajhanā, anya nahīṁ .’’
aur (27vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok dvārā bhavya
janoṁko śuddha ātmākī bhāvanākā upadeś karate haiṁ ) : —
[śloekārtha : — ] yadi paramāṇu ekavarṇādirūp prakāśate (jñāt hote) nij guṇasamūhameṁ
haiṁ, to usameṁ merī (koī) kāryasiddhi nahīṁ hai, (arthāt paramāṇu to ek varṇa, ek gaṁdh ādi
apane guṇoṁmeṁ hī hai, to phi ra usameṁ merā koī kārya siddha nahīṁ hotā); — isaprakār nij hr̥dayameṁ
mānakar param sukhapadakā arthī bhavyasamūh śuddha ātmāko ekako bhāye .41.

Page 60 of 388
PDF/HTML Page 87 of 415
single page version

aṇṇaṇirāvekkho jo pariṇāmo so sahāvapajjāo .
khaṁdhasarūveṇ puṇo pariṇāmo so vihāvapajjāo ..28..
anyanirapekṣo yaḥ pariṇāmaḥ sa svabhāvaparyāyaḥ .
skandhasvarūpeṇ punaḥ pariṇāmaḥ sa vibhāvaparyāyaḥ ..28..
pudgalaparyāyasvarūpākhyānametat .
paramāṇuparyāyaḥ pudgalasya śuddhaparyāyaḥ paramapāriṇāmikabhāvalakṣaṇaḥ vastugataṣaṭprakār-
hānivr̥ddhirūpaḥ atisūkṣmaḥ arthaparyāyātmakaḥ sādisanidhano‘pi paradravyanirapekṣatvācchuddhasadbhūt-
vyavahāranayātmakaḥ . athavā hi ekasmin samaye‘pyutpādavyayadhrauvyātmakatvātsūkṣmar̥jusūtra-
nayātmakaḥ . skandhaparyāyaḥ svajātīyabandhalakṣaṇalakṣitatvādaśuddha iti .
gāthā : 28 anvayārtha : — [anyanirapekṣaḥ ] anyanirapekṣa (anyakī apekṣā
rahit) [yaḥ pariṇāmaḥ ] jo pariṇām [saḥ ] vah [svabhāvaparyāyaḥ ] svabhāvaparyāy hai
[punaḥ ] aur [skandhasvarūpeṇ pariṇāmaḥ] skandharūp pariṇām [saḥ ] vah
[vibhāvaparyāyaḥ ] vibhāvaparyāy hai .
ṭīkā : — yah, pudgalaparyāyake svarūpakā kathan hai .
paramāṇuparyāy pudgalakī śuddhaparyāy hai — jo ki paramapāriṇāmikabhāvasvarūp hai,
vastumeṁ honevālī chah prakārakī hānivr̥ddhirūp hai, atisūkṣma hai, arthaparyāyātmak hai aur
sādi-sānta hone par bhī paradravyase nirapekṣa honeke kāraṇ śuddhasadbhūtavyavahāranayātmak hai
athavā ek samayameṁ bhī utpādavyayadhrauvyātmak honese sūkṣmar̥r̥jusūtranayātmak hai .
skandhaparyāy svajātīy bandharūp lakṣaṇase lakṣit honeke kāraṇ aśuddha hai .
[ab ṭīkākār munirāj 28vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ślok
kahate haiṁ :]
paryāy paranirapekṣa jo usako svabhāvik jāniye .
jo skandhapariṇati hai use vaibhāvikī pahicāniye ..28..

Page 61 of 388
PDF/HTML Page 88 of 415
single page version

(mālinī)
parapariṇatidūre śuddhaparyāyarūpe
sati na ca paramāṇoḥ skandhaparyāyaśabdaḥ .
bhagavati jinanāthe paṁcabāṇasya vārtā
na ca bhavati yatheyaṁ so‘pi nityaṁ tathaiv ..42..
poggaladavvaṁ uccai paramāṇū ṇicchaeṇ idareṇ .
poggaladavvo tti puṇo vavadeso hodi khaṁdhassa ..29..
pudgaladravyamucyate paramāṇurniścayen itareṇ .
pudgaladravyamiti punaḥ vyapadeśo bhavati skandhasya ..29..
pudgaladravyavyākhyānopasaṁhāro‘yam .
svabhāvaśuddhaparyāyātmakasya paramāṇorev pudgaladravyavyapadeśaḥ śuddhaniścayen . itareṇ
vyavahāranayen vibhāvaparyāyātmanāṁ skandhapudgalānāṁ pudgalatvamupacārataḥ siddhaṁ bhavati .
[śloekārtha : — ] (paramāṇu) parapariṇatise dūr śuddhaparyāyarūp honese paramāṇuko
skandhaparyāyarūp śabda nahīṁ hotā; jisaprakār bhagavān jinanāthameṁ kāmadevakī vārtā nahīṁ hotī,
usīprakār paramāṇu bhī sadā aśabda hī hotā hai (arthāt paramāṇuko bhī kabhī śabda nahīṁ
hotā) .42.
gāthā : 29 anvayārtha : — [niścayen ] niścayase [paramāṇuḥ ] paramāṇuko [pudgal-
dravyam ] ‘pudgaladravya’ [ucyate ] kahā jātā hai [punaḥ ] aur [itareṇ ] vyavahārase
[skandhasya ] skandhako [pudgaladravyam iti vyapadeśaḥ ] ‘pudgaladravya’ aisā nām [bhavati ]
hotā hai .
ṭīkā : — yah, pudgaladravyake kathanakā upasaṁhār hai .
śuddhaniścayanayase svabhāvaśuddhaparyāyātmak paramāṇuko hī ‘pudgaladravya’ aisā nām hotā
hai . anya aise vyavahāranayase vibhāvaparyāyātmak skandhapudgaloṁko pudgalapanā upacār dvārā
paramāṇu ‘pudgaladravya’ hai yah kathan niścayanay kare .
vyavahāranayakī rīti hai, vah skandhako ‘pudgal’ kahe ..29..

Page 62 of 388
PDF/HTML Page 89 of 415
single page version

(mālinī)
iti jinapatimārgād buddhatattvārthajātaḥ
tyajatu paramaśeṣaṁ cetanācetanaṁ ca .
bhajatu paramatattvaṁ ciccamatkāramātraṁ
paravirahitamantarnirvikalpe samādhau ..43..
(anuṣṭubh)
pudgalo‘cetano jīvaścetanaśceti kalpanā .
sā‘pi prāthamikānāṁ syānna syānniṣpannayoginām ..44..
(upendravajrā)
acetane pudgalakāyake‘smin
sacetane vā paramātmatattve .
na roṣabhāvo na ca rāgabhāvo
bhavediyaṁ śuddhadaśā yatīnām ..45..
siddha hotā hai .
[ab 29vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj tīn ślok
kahate haiṁ :]
[śloekārtha : — ] isaprakār jinapatike mārga dvārā tattvārthasamūhako jānakar par aise
samasta cetan aur acetanako tyāgo; antaraṁgameṁ nirvikalpa samādhimeṁ paravirahit (parase
rahit) citcamatkāramātra paramatattvako bhajo .43.
[śloekārtha : — ] pudgal acetan hai aur jīv cetan hai aisī jo kalpanā vah bhī
prāthamikoṁko (pratham bhūmikāvāloṁko) hotī hai, niṣpanna yogiyoṁko nahīṁ hotī (arthāt
jinakā yog paripakva huā hai unako nahīṁ hotī) .44.
[śloekārtha : — ] (śuddha daśāvāle yatiyoṁko) is acetan pudgalakāyameṁ dveṣabhāv
nahīṁ hotā yā sacetan paramātmatattvameṁ rāgabhāv nahīṁ hotā; — aisī śuddha daśā yatiyoṁkī hotī
hai .45.

Page 63 of 388
PDF/HTML Page 90 of 415
single page version

gamaṇaṇimittaṁ dhammamadhammaṁ ṭhidi jīvapoggalāṇaṁ ca .
avagahaṇaṁ āyāsaṁ jīvādīsavvadavvāṇaṁ ..30..
gamananimitto dharmo‘dharmaḥ sthiteḥ jīvapudgalānāṁ ca .
avagāhanasyākāśaṁ jīvādisarvadravyāṇām ..30..
dharmādharmākāśānāṁ saṁkṣepokti riyam .
ayaṁ dharmāstikāyaḥ svayaṁ gatikriyārahitaḥ dīrghikodakavat . svabhāvagatikriyā-
pariṇatasyāyoginaḥ paṁcahrasvākṣaroccāraṇamātrasthitasya bhagavataḥ siddhanāmadheyayogyasya ṣaṭkāpakram-
vimukta sya mukti vāmalocanālocanagocarasya trilokaśikhariśekharasya apahastitasamastakleśā-
vāsapaṁcavidhasaṁsārasya paṁcamagatiprāntasya svabhāvagatikriyāhetuḥ dharmaḥ, api ca ṣaṭkāpakram-
gāthā : 30 anvayārtha : — [dharmaḥ ] dharma [jīvapudgalānāṁ ] jīv-pudgaloṁko
[gamananimittaḥ ] gamanakā nimitta hai [ca ] aur [adharmaḥ ] adharma [sthiteḥ ] (unheṁ)
sthitikā nimitta hai; [ākāśaṁ ] ākāś [jīvādisarvadravyāṇām ] jīvādi sarva dravyoṁko
[avagāhanasya ] avagāhanakā nimitta hai .
ṭīkā : — yah, dharma - adharma - ākāśakā saṁkṣipta kathan hai .
yah dharmāstikāy, bāvaṛīke pānīkī bhān̐ti, svayaṁ gatikriyārahit hai . mātra (a, i,
u, r̥, lr̥ — aise) pān̐c hrasva akṣaroṁke uccāraṇ jitanī jinakī sthiti hai, jo ‘siddha’
nāmake yogya haiṁ, jo chah 1apakramase vimukta haiṁ, jo muktirūpī sulocanāke locanakā viṣay
haiṁ (arthāt jinheṁ muktirūpī sundarī premase nihāratī hai ), jo trilokarūpī 2śikharīke śikhar
haiṁ, jinhoṁne samasta kleśake ghararūp paṁcavidh saṁsārako ( – dravya, kṣetra, kāl, bhav aur
bhāvake parāvartanarūp pān̐c prakārake saṁsārako) dūr kiyā hai aur jo paṁcamagatikī sīmā par
1 – saṁsārī jīvoṁko anya bhavameṁ utpanna honeke samay ‘chah diśāoṁmeṁ gaman’ hotā hai use ‘chah apakram’
kahanemeṁ ātā hai .
2 – śikharī = śikharavanta; parvat .
jo jīv-pudgal, gaman - sthitimeṁ hetu dharma adharma hai .
ākāś jo sab dravyakā avakāś hetuk dravya hai ..30..

Page 64 of 388
PDF/HTML Page 91 of 415
single page version

yuktānāṁ saṁsāriṇāṁ vibhāvagatikriyāhetuśca . yathodakaṁ pāṭhīnānāṁ gamanakāraṇaṁ tathā teṣāṁ
jīvapudgalānāṁ gamanakāraṇaṁ sa dharmaḥ . so‘yamamūrtaḥ aṣṭasparśanavinirmukta : varṇarasapaṁcakagaṁdh-
dvitayavinirmukta śca agurukalaghutvādiguṇādhāraḥ lokamātrākāraḥ akhaṇḍaikapadārthaḥ . sahabhuvoḥ
guṇāḥ, kramavartinaḥ paryāyāśceti vacanādasya gatihetordharmadravyasya śuddhaguṇāḥ śuddhaparyāyā bhavanti .
adharmadravyasya sthitiheturviśeṣaguṇaḥ . asyaiv tasya dharmāstikāyasya guṇaparyāyāḥ sarve bhavanti .
ākāśasyāvakāśadānalakṣaṇamev viśeṣaguṇaḥ . itare dharmādharmayorguṇāḥ svasyāpi sadraśā ityarthaḥ .
lokākāśadharmādharmāṇāṁ samānapramāṇatve sati na hyalokākāśasya hrasvatvamiti .
haiṁ — aise ayogī bhagavānako svabhāvagatikriyārūpase pariṇamit hone par
❃
svabhāvagatikriyākā hetu dharma hai . aur chah 1apakramase yukta aise saṁsāriyoṁko vah (dharma)
❃
vibhāvagatikriyākā hetu hai . jisaprakār pānī machaliyoṁko gamanakā kāraṇ hai, usīprakār
vah dharma un jīv - pudgaloṁko gamanakā kāraṇ (nimitta) hai . vah dharma amūrta, āṭh sparśa
rahit, tathā pān̐c varṇa, pān̐c ras aur do gaṁdh rahit, agurulaghutvādi guṇoṁke ādhārabhūt,
lokamātra ākāravālā ( – lokapramāṇ ākāravālā), akhaṇḍa ek padārtha hai . ‘‘sahabhāvī
guṇ haiṁ aur kramavartī paryāyeṁ haiṁ’’ aisā (śāstrakā) vacan honese gatike hetubhūt is
dharmadravyako śuddha guṇ aur śuddha paryāyeṁ hotī haiṁ .
adharmadravyakā viśeṣaguṇ sthitihetutva hai . is adharmadravyake (śeṣ) guṇ-paryāyoṁ
jaise us dharmāstikāyake (śeṣ) sarva guṇ - paryāy hote haiṁ .
ākāśakā, avakāśadānarūp lakṣaṇ hī viśeṣaguṇ hai . dharma aur adharmake śeṣ guṇ
ākāśake śeṣ guṇoṁ jaise bhī haiṁ .
— isaprakār (is gāthākā) artha hai .
(yahān̐ aisā dhyānameṁ rakhanā ki) lokākāś, dharma aur adharma samān pramāṇavāle
honese kahīṁ alokākāśako nyūnatā — choṭāpan nahīṁ hai ( – alokākāś to ananta hai) .
[ab 30vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ : ]
❃ – svabhāvagatikriyā tathā vibhāvagatikriyākā artha pr̥ṣṭha – 23 par dekheṁ .
1 – apakramakā artha dekho pr̥ṣṭha 63meṁ phu ṭanoṭ .

Page 65 of 388
PDF/HTML Page 92 of 415
single page version

(mālinī)
ih gamananimittaṁ yatsthiteḥ kāraṇaṁ vā
yadaparamakhilānāṁ sthānadānapravīṇam .
tadakhilamavalokya dravyarūpeṇ samyak
praviśatu nijatattvaṁ sarvadā bhavyalokaḥ ..46..
samayāvalibhedeṇ du duviyappaṁ ahav hoi tiviyappaṁ .
tīdo saṁkhejjāvalihadasaṁṭhāṇappamāṇaṁ tu ..31..
samayāvalibheden tu dvivikalpo‘thavā bhavati trivikalpaḥ .
atītaḥ saṁkhyātāvalihatasaṁsthānapramāṇastu ..31..
vyavahārakālasvarūpavividhavikalpakathanamidam .
ekasminnabhaḥpradeśe yaḥ paramāṇustiṣṭhati tamanyaḥ paramāṇurmandacalanāllaṁghayati sa samayo
vyavahārakālaḥ . tādraśairasaṁkhyātasamayaiḥ nimiṣaḥ, athavā nayanapuṭaghaṭanāyatto nimeṣaḥ .
૯
[śloekārtha : — ] yahān̐ aisā āśay hai ki — jo (dravya) gamanakā nimitta hai, jo
(dravya) sthitikā kāraṇ hai, aur dūsarā jo (dravya) sarvako sthān denemeṁ pravīṇ hai, un
sabako samyak dravyarūpase avalokakar ( – yathārthataḥ svataṁtra dravya rūpase samajhakar)
bhavyasamūh sarvadā nij tattvameṁ praveś karo . 46 .
gāthā : 31 anvayārtha : — [samayāvalibheden tu ] samay aur āvalike bhedase
[dvivikalpaḥ ] vyavahārakālake do bhed haiṁ [athavā ] athavā [trivikalpaḥ bhavati ] (bhūt,
vartamān aur bhaviṣyake bhedase) tīn bhed haiṁ . [atītaḥ ] atīt kāl [saṁkhyātāvalihat-
saṁsthānapramāṇaḥ tu ] (atīt) saṁsthānoṁke aur saṁkhyāt āvalike guṇākār jitanā hai .
ṭīkā : — yah, vyavahārakālake svarūpakā aur usake vividh bhedoṁkā kathan hai .
ek ākāśapradeśameṁ jo paramāṇu sthit ho use dūsarā paramāṇu mandagatise lān̐ghe utanā
āvali – samay do bhed yā bhūtādi trayavidh jāniye .
saṁsthānase saṁkhyātaguṇ āvali atīt pramāniye ..31..

Page 66 of 388
PDF/HTML Page 93 of 415
single page version

nimeṣāṣṭakaiḥ kāṣṭhā . ṣoḍaśabhiḥ kāṣṭhābhiḥ kalā . dvātriṁśatkalābhirghaṭikā .
ṣaṣṭinālikamahorātram . triṁśadahorātrairmāsaḥ . dvābhyām māsābhyām r̥tuḥ . r̥tu-
bhistribhirayanam . ayanadvayen saṁvatsaraḥ . ityāvalyādivyavahārakālakramaḥ . itthaṁ
samayāvalibheden dvidhā bhavati, atītānāgatavartamānabhedāt tridhā vā . atītakālaprapaṁco-
‘yamucyate — atītasiddhānāṁ siddhaparyāyaprādurbhāvasamayāt purāgato hyāvalyādivyavahārakālaḥ sa
kālasyaiṣāṁ saṁsārāvasthāyāṁ yāni saṁsthānāni gatāni taiḥ sadraśatvādanantaḥ . anāgatakālo-
‘pyanāgatasiddhānāmanāgataśarīrāṇi yāni taiḥ sadraśa ityāmukte : mukte : sakāśādityarthaḥ .
tathā coktaṁ paṁcāstikāyasamaye —
kāl vah samayarūp vyavahārakāl hai . aise asaṁkhya samayoṁkā nimiṣ hotā hai, athavā ān̐kh
miṁce utanā kāl vah nimeṣ hai . āṭh nimeṣakī kāṣṭhā hotī hai . solah kāṣṭhākī kalā,
battīs kalākī ghaṛī, sān̐ṭh ghaṛīkā ahorātra, tīs ahorātrakā mās, do māsakī r̥tu, tīn
r̥tukā ayan aur do ayanakā varṣa hotā hai . aise āvali ādi vyavahārakālakā kram
hai . isaprakār vyavahārakāl samay aur āvalike bhedase do prakārakā hai athavā atīt,
anāgat aur vartamānake bhedase tīn prakārakā hai .
yah (nimnoktānusār), atīt kālakā vistār kahā jātā hai : atīt siddhoṁko
siddhaparyāyake 1prādurbhāvasamayase pūrva bītā huā jo āvali ādi vyavahārakāl vah, unheṁ
saṁsār - daśāmeṁ jitane saṁsthān bīt gaye unake 2jitanā honese ananta hai . (anāgat siddhoṁko
mukti hone takakā) anāgat kāl bhī anāgat siddhoṁke jo muktiparyanta anāgat śarīr unake
barābar hai .
aisā (is gāthākā) artha hai .
isīprakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrī pañcāstikāyasamayameṁ (25vīṁ
gāthā dvārā) kahā hai ki : —
1 – prādurbhāv = pragaṭ honā vah; utpanna honā vah .
2 – siddhabhagavānako ananta śarīr bīt gaye haiṁ; un śarīroṁkī apekṣā saṁkhyātagunī āvaliyān̐ bīt gaī haiṁ .
isaliye atīt śarīr bhī ananta haiṁ aur atīt kāl bhī ananta hai . atīt śarīroṁkī apekṣā atīt
āvaliyān̐ saṁkhyātagunī hone par bhī donoṁ ananta honese donoṁko anantapanekī apekṣāse samān
kahā hai .

Page 67 of 388
PDF/HTML Page 94 of 415
single page version

‘‘samao ṇimiso kaṭṭhā kalā ya ṇālī tado divārattī .
māsoduayaṇasaṁvaccharo tti kālo parāyatto ..’’
tathā hi —
(mālinī)
samayanimiṣakāṣṭhā satkalānāḍikādyād
divasarajanibhedājjāyate kāl eṣaḥ .
na ca bhavati phalaṁ me ten kālen kiṁcid
nijanirupamatattvaṁ śuddhamekaṁ vihāy ..47..
jīvādu poggalādo ṇaṁtaguṇā cāvi saṁpadā samayā .
loyāyāse saṁti ya paramaṭṭho so have kālo ..32..
jīvāt pudgalato‘naṁtaguṇāścāpi saṁprati samayāḥ .
lokākāśe saṁti ca paramārthaḥ sa bhavetkālaḥ ..32..
‘‘[gāthārthaḥ — ] samay, nimiṣ, kāṣṭhā, kalā, ghaṛī, dinarāt, mās, r̥tu, ayan
aur varṣa — isaprakār parāśrit kāl ( – jisameṁ parakī apekṣā ātī hai aisā vyavahārakāl)
hai .’’
aur (31vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate haiṁ ): –
[śloekārtha : — ] samay, nimiṣ, kāṣṭhā, kalā, ghaṛī, dinarāt ādi bhedoṁse yah
kāl (vyavahārakāl) utpanna hotā hai; parantu śuddha ek nij nirupam tattvako choṛakar, us
kālase mujhe kuch phal nahīṁ hai .47.
gāthā : 32 anvayārtha : — [saṁprati ] ab, [jīvāt ] jīvase [pudgalataḥ ca
api ] tathā pudgalase bhī [anantaguṇāḥ ] anantagune [samayāḥ ] samay haiṁ; [ca ] aur
[lokākāśe saṁti ] jo (kālāṇu) lokākāśameṁ haiṁ, [saḥ ] vah [paramārthaḥ kālaḥ bhavet ]
paramārtha kāl hai .
re jīv-pudgalase samay saṁkhyā anantaguṇā kahī .
kālāṇu lokākāś sthit jo, kāl niścay hai vahī ..32..

Page 68 of 388
PDF/HTML Page 95 of 415
single page version

mukhyakālasvarūpākhyānametat .
jīvarāśeḥ pudgalarāśeḥ sakāśādanantaguṇāḥ . ke te ? samayāḥ . kālāṇavaḥ lokā-
kāśapradeśeṣu pr̥thak pr̥thak tiṣṭhanti, sa kālaḥ paramārtha iti .
tathā coktaṁ pravacanasāre —
‘‘samao du appadeso padesamettassa davvajādassa .
vadivadado so vaṭṭadi padesamāgāsadavvassa ..’’
asyāpi samayaśabden mukhyakālāṇusvarūpamukta m .
anyacca —
‘‘loyāyāsapadese ekkekke je ṭṭhiyā hu ekkekkā .
rayaṇāṇaṁ rāsī iv te kālāṇū asaṁkhadavvāṇi ..’’
uktaṁ ca mārgaprakāśe —
ṭīkā : — yah, mukhya kālake svarūpakā kathan hai .
jīvarāśise aur pudgalarāśise anantagune haiṁ . kaun ? samay . kālāṇu
lokākāśake pradeśoṁmeṁ pr̥thak pr̥thak sthit haiṁ, vah kāl paramārtha hai .
usīprakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrī pravacanasārameṁ (138vīṁ gāthā
dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[gāthārthaḥ — ] kāl to apradeśī hai . pradeśamātra pudgal - paramāṇu ākāśadravyake
pradeśako manda gatise lān̐ghatā ho tab vah vartatā hai arthāt nimittabhūtarūpase pariṇamit hotā
hai .’’
isameṁ (is pravacanasārakī gāthāmeṁ) bhī ‘samay’ śabdase mukhyakālāṇukā svarūp
kahā hai .
aur anyatra (ācāryavar śrīnemicandrasiddhāntidevaviracit br̥haddradravyasaṅgrah meṁ 22vīṁ
gāthā dvārā) kahā hai ki : —
[gāthārthaḥ — ] lokākāśake ek - ek pradeśameṁ jo ek – ek kālāṇu ratnoṁkī
rāśikī bhān̐ti vāstavameṁ sthit haiṁ, ve kālāṇu asaṁkhya dravya haiṁ .
aur mārgaprakāśameṁ bhī (ślok dvārā) kahā hai ki : —

Page 69 of 388
PDF/HTML Page 96 of 415
single page version

(anuṣṭubh)
‘‘kālābhāve na bhāvānāṁ pariṇāmastadaṁtarāt .
na dravyaṁ nāpi paryāyaḥ sarvābhāvaḥ prasajyate ..’’
tathā hi —
(anuṣṭubh)
vartanāhetureṣaḥ syāt kumbhakr̥ccakramev tat .
paṁcānāmastikāyānāṁ nānyathā vartanā bhavet ..48..
(anuṣṭubh)
pratītigocarāḥ sarve jīvapudgalarāśayaḥ .
dharmādharmanabhaḥ kālāḥ siddhāḥ siddhāntapaddhateḥ ..49..
jīvādīdavvāṇaṁ parivaṭṭaṇakāraṇaṁ have kālo .
dhammādicauṇhaṁ ṇaṁ sahāvaguṇapajjayā hoṁti ..33..
‘‘[śloekārtha : — ] kālake abhāvameṁ, padārthoṁkā pariṇaman nahīṁ hogā; aur
pariṇaman na ho to, dravya bhī na hogā tathā paryāy bhī na hogī; isaprakār sarvake abhāvakā
(śūnyakā) prasaṁg āyegā .’’
aur (32vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do ślok
kahate haiṁ ) : —
[śloekārtha : — ] kumhārake cakrakī bhān̐ti (arthāt jisaprakār ghaṛā bananemeṁ
kumhārakā cāk nimitta hai usīprakār), yah paramārthakāl (pān̐c astikāyoṁkī) vartanākā
nimitta hai . usake binā, pān̐c astikāyoṁko vartanā ( – pariṇaman) nahīṁ ho sakatī .48.
[śloekārtha : — ] siddhāntapaddhatise (śāstraparamparāse) siddha aise jīvarāśi,
pudgalarāśi, dharma, adharma, ākāś aur kāl sabhī pratītigocar haiṁ (arthāt chahoṁ dravyoṁkī
pratīti ho sakatī hai ) .49.
re jīv-pudgal ādikā pariṇamanakāraṇ kāl hai .
dharmādi cār svabhāvaguṇ-paryāyavanta trikāl haiṁ ..33..

Page 70 of 388
PDF/HTML Page 97 of 415
single page version

jīvādidravyāṇāṁ parivartanakāraṇaṁ bhavetkālaḥ .
dharmādicaturṇāṁ svabhāvaguṇaparyāyā bhavanti ..33..
kālādiśuddhāmūrtācetanadravyāṇāṁ svabhāvaguṇaparyāyākhyānametat .
ih hi mukhyakāladravyaṁ jīvapudgaladharmādharmākāśānāṁ paryāyapariṇatihetutvāt pari-
vartanaliṅgamityukta m . ath dharmādharmākāśakālānāṁ svajātīyavijātīyabaṁdhasambandhābhāvāt
vibhāvaguṇaparyāyāḥ na bhavaṁti, api tu svabhāvaguṇaparyāyā bhavaṁtītyarthaḥ . te guṇaparyāyāḥ pūrvaṁ
pratipāditāḥ, at evātra saṁkṣepataḥ sūcitā iti .
(mālinī)
iti viracitamuccairdravyaṣaṭkasya bhāsvad
vivaraṇamatiramyaṁ bhavyakarṇāmr̥taṁ yat .
tadih jinamunīnāṁ dattacittapramodaṁ
bhavatu bhavavimuktyai sarvadā bhavyajantoḥ ..50..
gāthā : 33 anvayārtha : — [jīvādidravyāṇām ] jīvādi dravyoṁko [parivartan-
kāraṇam ] parivartanakā kāraṇ ( – vartanākā nimitta) [kālaḥ bhavet ] kāl hai . [dharmādi-
caturṇāṁ ] dharmādi cār dravyoṁko [svabhāvaguṇaparyāyāḥ ] svabhāvaguṇaparyāyeṁ [bhavanti ] hote haiṁ .
ṭīkā : — yah, kālādi śuddha amūrta acetan dravyoṁke svabhāvaguṇaparyāyoṁkā kathan
hai .
mukhyakāladravya, jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāśakī ( – pān̐c
astikāyoṁkī) paryāyapariṇatikā hetu honese usakā liṁg parivartan hai (arthāt kāladravyakā
lakṣaṇ vartanāhetutva hai) aisā yahān̐ kahā hai .
ab (dūsarī bāt yah ki), dharma, adharma, ākāś aur kālako svajātīy yā
vijātīy bandhakā sambandha na honese unheṁ vibhāvaguṇaparyāyeṁ nahīṁ hotīṁ, parantu svabhāvaguṇaparyāyeṁ
hotīṁ haiṁ — aisā artha hai . un svabhāvaguṇaparyāyoṁkā pahale pratipādan kiyā gayā hai isīliye
yahān̐ saṁkṣepase sūcan kiyā gayā hai .
[ab 33 vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate haiṁ :]
[śloekārtha : — ] isaprakār bhavyoṁke karṇoṁko amr̥t aisā jo chah dravyoṁkā ati

Page 71 of 388
PDF/HTML Page 98 of 415
single page version

ede chaddavvāṇi ya kālaṁ mottūṇ atthikāy tti .
ṇiddiṭṭhā jiṇasamaye kāyā hu bahuppadesattaṁ ..34..
etāni ṣaḍdravyāṇi ca kālaṁ muktvāstikāyā iti .
nirdiṣṭā jinasamaye kāyāḥ khalu bahupradeśatvam ..34..
atra kāladravyamantareṇ pūrvokta dravyāṇyev paṁcāstikāyā bhavaṁtītyukta m .
ih hi dvitīyādipradeśarahitaḥ kālaḥ, ‘samao appadeso’ iti vacanāt .asya hi
dravyatvamev, itareṣāṁ paṁcānāṁ kāyatvamastyev . bahupradeśapracayatvāt kāyaḥ . kāyā iv kāyāḥ .
paṁcāstikāyāḥ . astitvaṁ nām sattā . sā kiṁviśiṣṭā ? sapratipakṣā, avāntarasattā
ramya daidīpyamān ( – spaṣṭa) vivaraṇ vistārase kiyā gayā, vah jinamuniyoṁke cittako pramod
denevālā ṣaṭdravyavivaraṇ bhavya jīvako sarvadā bhavavimuktikā kāraṇ ho .50.
gāthā : 34 anvayārtha : — [kālaṁ muktvā ] kāl choṛakar [etāni
ṣaḍdravyāṇi ca ] in chah dravyoṁko (arthāt śeṣ pān̐c dravyoṁko) [jinasamaye ] jinasamayameṁ
(jinadarśanameṁ) [astikāyāḥ iti ] ‘astikāy’ [nirdiṣṭāḥ ] kahe gaye haiṁ . [bahupradeśatvam ]
bahupradeśīpanā [khalu kāyāḥ ] vah kāyatva hai .
ṭīkā : — is gāthāmeṁ kāladravyake atirikta pūrvokta dravya hī paṁcāstikāy haiṁ aisā
kahā hai .
yahān̐ (is viśvameṁ) kāl dvitīyādi pradeś rahit (arthāt ekase adhik pradeś
rahit) hai, kyoṁki ‘samao appadesāe (kāl apradeśī hai )’ aisā (śāstrakā) vacan hai .
ise dravyatva hī hai, śeṣ pān̐cako kāyatva (bhī) hai hī .
bahupradeśoṁke samūhavālā ho vah ‘kāy’ hai . ‘kāy’ kāy jaise ( – śarīr jaise
vin kāl ye jinadharma varṇit pān̐c astikāy haiṁ .
aru vastukā vah bahu pradeśīpan niyamase kāy hai ..34..

Page 72 of 388
PDF/HTML Page 99 of 415
single page version

mahāsatteti . tatra samastavastuvistaravyāpinī mahāsattā, pratiniyatavastuvyāpinī hyavāntarasattā .
samastavyāpakarūpavyāpinī mahāsattā, pratiniyataikarūpavyāpinī hyavāntarasattā .
anantaparyāyavyāpinī mahāsattā, pratiniyataikaparyāyavyāpinī hyavāntarasattā . astītyasya bhāvaḥ
astitvam . anen astitven kāyatven sanāthāḥ paṁcāstikāyāḥ . kāladravyasyāstitvamev, na
kāyatvaṁ, kāyā iv bahupradeśābhāvāditi .
(āryā)
iti jinamārgāmbhodheruddhr̥tā pūrvasūribhiḥ prītyā .
ṣaḍdravyaratnamālā kaṁṭhābharaṇāy bhavyānām ..51..
arthāt bahupradeśoṁvāle) hote haiṁ . astikāy pān̐c haiṁ .
astitva arthāt sattā . vah kaisī hai ? mahāsattā aur avāntarasattā — aisī
1sapratipakṣa hai . vahān̐, samasta vastuvistārameṁ vyāpta honevālī vah mahāsattā hai, 2pratiniyat
vastumeṁ vyāpta honevālī vah avāntarasattā hai; samasta vyāpak rūpameṁ vyāpta honevālī vah
mahāsattā hai, pratiniyat ek rūpameṁ vyāpta honevālī vah avāntarasattā hai; ananta paryāyoṁmeṁ
vyāpta honevālī vah mahāsattā hai, pratiniyat ek paryāyameṁ vyāpta honevālī vah avāntarasattā
hai . padārthakā ‘3asti’ aisā bhāv vah astitva hai .
is astitvase aur kāyatvase sahit pān̐c astikāy haiṁ . kāladravyako astitva
hī hai, kāyatva nahīṁ hai, kyoṁki kāyakī bhān̐ti use bahupradeśoṁkā abhāv hai .
[ab 34vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ :]
[śloekārtha : — ] isaprakār jinamārgarūpī ratnākarameṁse pūrvācāryoṁne prītipūrvak
ṣaṭdravyarūpī ratnoṁkī mālā bhavyoṁke kaṇṭhābharaṇake hetu bāhar nikālī hai .51.
1 – sapratipakṣa = pratipakṣa sahit; virodhī sahit . (mahāsattā aur avāntarasattā paraspar virodhī haiṁ .)
2 – pratiniyat = niyat; niścit; amuk hī .
3 – asti = hai . (astitva = honā)

Page 73 of 388
PDF/HTML Page 100 of 415
single page version

saṁkhejjāsaṁkhejjāṇaṁtapadesā havaṁti muttassa .
dhammādhammassa puṇo jīvassa asaṁkhadesā hu ..35..
loyāyāse tāvaṁ idarassa aṇaṁtayaṁ have desā .
kālassa ṇa kāyattaṁ eyapadeso have jamhā ..36..
saṁkhyātāsaṁkhyātānaṁtapradeśā bhavanti mūrtasya .
dharmādharmayoḥ punarjīvasyāsaṁkhyātapradeśāḥ khalu ..35..
lokākāśe tadvaditarasyānaṁtā bhavanti deśāḥ .
kālasya na kāyatvaṁ ekapradeśo bhavedyasmāt ..36..
ṣaṇṇāṁ dravyāṇāṁ pradeśalakṣaṇasaṁbhavaprakārakathanamidam .
śuddhapudgalaparamāṇunā gr̥hītaṁ nabhaḥsthalamev pradeśaḥ . evaṁvidhāḥ pudgaladravyasya pradeśāḥ
૧૦
gāthā : 35-36 anvayārtha : — [mūrtasya ] mūrta dravyako [saṁkhyātāsaṁkhyātānaṁt-
pradeśāḥ ] saṁkhyāt, asaṁkhyāt aur ananta pradeś [bhavanti ] hote haiṁ; [dharmādharmayoḥ ] dharma, adharma
[punaḥ jīvasya ] tathā jīvako [khalu ] vāstavameṁ [asaṁkhyātapradeśāḥ ] asaṁkhyāt pradeś haiṁ .
[lokākāśe ] lokākāśameṁ [tadvat ] dharma, adharma tathā jīvakī bhān̐ti (asaṁkhyāt
pradeś) haiṁ; [itarasya ] śeṣ jo alokākāś use [anantāḥ deśāḥ ] ananta pradeś [bhavanti ]
haiṁ . [kālasya ] kālako [kāyatvaṁ na ] kāyapanā nahīṁ hai, [yasmāt ] kyoṁki [ekapradeśaḥ ]
vah ekapradeśī [bhavet ] hai .
ṭīkā : — isameṁ chah dravyoṁke pradeśakā lakṣaṇ aur usake saṁbhavakā prakār kahā
hai (arthāt is gāthāmeṁ pradeśakā lakṣaṇ tathā chah dravyoṁko kitane - kitane pradeś hote haiṁ vah
kahā hai ) .
śuddhapudgalaparamāṇu dvārā rukā huā ākāśasthal hī pradeś hai (arthāt śuddha
hote ananta, asaṁkhya, saṁkhya pradeś mūrtik dravyake .
aru haiṁ asaṁkhya pradeś ātmā aur dharma adharmake ..35..
anasaṁkhya lokākāśake haiṁ, aru ananta alokake .
nahiṁ kālako kāyatva hai vah ik pradeśī dravya hai ..36..