Niyamsar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 37-43 ; Adhikar-3 : Shuddh BhAv Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 21

 

Page 74 of 388
PDF/HTML Page 101 of 415
single page version

saṁkhyātā asaṁkhyātā anantāśca . lokākāśadharmādharmaikajīvānāmasaṁkhyātapradeśā bhavanti .
itarasyālokākāśasyānantāḥ pradeśā bhavanti . kālasyaikapradeśo bhavati, ataḥ kāraṇādasya
kāyatvaṁ na bhavati api tu dravyatvamastyeveti .
(upendravajrā)
padārtharatnābharaṇaṁ mumukṣoḥ
kr̥taṁ mayā kaṁṭhavibhūṣaṇārtham
.
anen dhīmān vyavahāramārgaṁ
buddhvā punarbodhati śuddhamārgam
..52..
poggaladavvaṁ muttaṁ muttivirahiyā havaṁti sesāṇi .
cedaṇabhāvo jīvo cedaṇaguṇavajjiyā sesā ..37..
pudgalarūp paramāṇu ākāśake jitane bhāgako rokeṁ utanā bhāg vah ākāśakā
pradeś hai)
. pudgaladravyako aise pradeś saṁkhyāt, asaṁkhyāt aur ananta hote haiṁ .
lokākāśako, dharmako, adharmako tathā ek jīvako asaṁkhyāt pradeś haiṁ . śeṣ jo
alokākāś use ananta pradeś haiṁ . kālako ek pradeś hai, us kāraṇase use kāyatva
nahīṁ hai parantu dravyatva hai hī .
[ab is do gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] padārthoṁrūpī (chah dravyoṁrūpī) ratnoṁkā ābharaṇ maiṁne mumukṣuke
kaṇṭhakī śobhāke hetu banāyā hai; usake dvārā dhīmān puruṣ vyavahāramārgako jānakar,
śuddhamārgako bhī jānatā hai
.52.
ākāśake pradeśakī bhān̐ti, kisī bhī dravyakā ek paramāṇu dvārā vyapit honeyogya jo aṁś use us
dravyakā pradeś kahā jātā hai . dravyase pudgal ekapradeśī hone par bhī paryāyase skandhapanekī apekṣāse
pudgalako do pradeśoṁse lekar ananta pradeś bhī sambhav hote haiṁ .
hai mūrtapudgal śeṣ pān̐coṁ hī amūrtik dravya hai .
hai jīv cetan, śeṣ pān̐coṁ cetanāguṇaśūnya hai ..37..

Page 75 of 388
PDF/HTML Page 102 of 415
single page version

pudgaladravyaṁ mūrtaṁ mūrtivirahitāni bhavanti śeṣāṇi .
caitanyabhāvo jīvaḥ caitanyaguṇavarjitāni śeṣāṇi ..37..
ajīvadravyavyākhyānopasaṁhāroyam .
teṣu mūlapadārtheṣu pudgalasya mūrtatvam, itareṣāmamūrtatvam . jīvasya cetanatvam,
itareṣāmacetanatvam . svajātīyavijātīyabandhāpekṣayā jīvapudgalayoraśuddhatvam, dharmādīnāṁ caturṇāṁ
viśeṣaguṇāpekṣayā śuddhatvameveti .
(mālinī)
iti lalitapadānāmāvalirbhāti nityaṁ
vadanasarasijāte yasya bhavyottamasya
.
sapadi samayasārastasya hr̥tpuṇḍarīke
lasati niśitabuddheḥ kiṁ punaścitrametat
..53..
gāthā : 37 anvayārtha :[pudgaladravyaṁ ] pudgaladravya [mūrtaṁ ] mūrta hai,
[śeṣāṇi ] śeṣ dravya [mūrtivirahitāni ] mūrtatva rahit [bhavanti ] haiṁ; [jīvaḥ ] jīv
[caitanyabhāvaḥ ] caitanyabhāvavālā hai, [śeṣāṇi ] śeṣ dravya [caitanyaguṇavarjitāni ]
caitanyaguṇ rahit haiṁ
.
ṭīkā :yah, ajīvadravya sambandhī kathanakā upasaṁhār hai .
un (pūrvokta) mūl padārthoṁmeṁ pudgal mūrta hai, śeṣ amūrta haiṁ; jīv cetan hai,
śeṣ acetan haiṁ; svajātīy aur vijātīy bandhanakī apekṣāse jīv tathā pudgalako
(bandhadaśāmeṁ) aśuddhapanā hotā hai, dharmādi cār padārthoṁko viśeṣaguṇakī apekṣāse
(sadā) śuddhapanā hī hai
.
[ab is ajīv adhikārakī antim gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue
ṭīkākār munirāj śrī padmaprabhamaladhāridev ślok kahate haiṁ : ]
[śloekārtha :] isaprakār lalit padoṁkī paṁkti jis bhavyottamake mukhāraviṁdameṁ
sadā śobhatī hai, us tīkṣṇa buddhivāle puruṣake hr̥dayakamalameṁ śīghra samayasār (śuddha
ātmā) prakāśit hotā hai . aur isameṁ āścarya kyā hai .53.

Page 76 of 388
PDF/HTML Page 103 of 415
single page version

iti sukavijanapayojamitrapaṁcendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahśrīpadmaprabhamaladhāridevviracitāyāṁ
niyamasāravyākhyāyāṁ tātparyavr̥ttau ajīvādhikāro dvitīyaḥ śrutaskandhaḥ ..
isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṁke liye jo sūrya samān haiṁ aur pān̐c indriyoṁke
phai lāv rahit dehamātra jinheṁ parigrah thā aise śrī padmaprabhamaladhāridev dvārā racit niyamasārakī
tātparyavr̥tti nāmak ṭīkāmeṁ (arthāt śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī niyamasār
paramāgamakī nirgrantha munirāj śrī padmaprabhamaladhāridevaviracit tātparyavr̥ttināmak ṭīkāmeṁ)
ajīv adhikār nāmakā dūsarā śrutaskandha samāpta huā .

Page 77 of 388
PDF/HTML Page 104 of 415
single page version

3
śuddhabhāv adhikār
athedānīṁ śuddhabhāvādhikār ucyate .
jīvādibahittaccaṁ heyamuvādeyamappaṇo appā .
kammopādhisamubbhavaguṇapajjāehiṁ vadiritto ..38..
jīvādibahistattvaṁ heyamupādeyamātmanaḥ ātmā .
karmopādhisamudbhavaguṇaparyāyairvyatirikta : ..38..
heyopādeyatattvasvarūpākhyānametat .
jīvādisaptatattvajātaṁ paradravyatvānna hyupādeyam . ātmanaḥ sahajavairāgyaprāsād-
śikharaśikhāmaṇeḥ paradravyaparāṅmukhasya paṁcendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahasya paramajin-
ab śuddhabhāv adhikār kahā jātā hai .
gāthā : 38 anvayārtha :[jīvādibahistattvaṁ ] jīvādi bāhyatattva [heyam ]
hey haiṁ; [karmmopādhisamudbhavaguṇaparyāyaiḥ ] karmopādhijanit guṇaparyāyoṁse [vyatiriktaḥ ]
vyatirikta [ātmā ] ātmā [ātmanaḥ ] ātmāko [upādeyam ] upādey hai
.
ṭīkā :yah, hey aur upādey tattvake svarūpakā kathan hai .
jīvādi sāt tattvoṁkā samūh paradravya honeke kāraṇ vāstavameṁ upādey nahīṁ hai . sahaj
hai hey sab bahitattva ye jīvādi, ātmā grāhya hai .
aru karmase utpanna guṇaparyāyase vah bāhya hai ..38..

Page 78 of 388
PDF/HTML Page 105 of 415
single page version

yogīśvarasya svadravyaniśitamaterupādeyo hyātmā . audayikādicaturṇāṁ bhāvāntarāṇāmagocaratvād
dravyabhāvanokarmopādhisamupajanitavibhāvaguṇaparyāyarahitaḥ, anādinidhanāmūrtātīndriyasvabhāvaśuddha-
sahajaparamapāriṇāmikabhāvasvabhāvakāraṇaparamātmā hyātmā
. atyāsannabhavyajīvānāmevaṁbhūtaṁ
nijaparamātmānamantareṇ na kiṁcidupādeyamastīti .
(mālinī)
jayati samayasāraḥ sarvatattvaikasāraḥ
sakalavilayadūraḥ prāstadurvāramāraḥ
.
duritatarukuṭhāraḥ śuddhabodhāvatāraḥ
sukhajalanidhipūraḥ kleśavārāśipāraḥ
..54..
vairāgyarūpī mahalake śikharakā jo 1śikhāmaṇi hai, paradravyase jo parāṅmukh hai, pān̐c indriyoṁke
phai lāv rahit dehamātra jise parigrah hai, jo param jinayogīśvar hai, svadravyameṁ jisakī tīkṣṇa
buddhi hai
aise ātmāko ‘ātmā’ vāstavameṁ upādey hai . audayik ādi cār
2bhāvāntaroṁko agocar honese jo (kāraṇaparamātmā) dravyakarma, bhāvakarma, aur nokarmarūp
upādhise janit vibhāvaguṇaparyāyoṁ rahit hai, tathā anādi - ananta amūrta atīndriyasvabhāvavālā
śuddha - sahaj - param - pāriṇāmikabhāv jisakā svabhāv haiaisā kāraṇaparamātmā vah vāstavameṁ
‘ātmā’ hai . ati - āsanna bhavyajīvoṁko aise nij paramātmāke atirikta (anya) kuch
upādey nahīṁ hai .
[ab 38vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj śrī
padmaprabhamaladhāridev ślok kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] sarva tattvoṁmeṁ jo ek sār hai, jo samasta naṣṭa honeyogya bhāvoṁse
dūr hai, jisane durvār kāmako naṣṭa kiyā hai, jo pāparūp vr̥kṣako chedanevālā kuṭhār hai, jo
śuddha jñānakā avatār hai, jo sukhasāgarakī bārḥ hai aur jo kleśodadhikā kinārā hai, vah
samayasār (śuddha ātmā) jayavanta vartatā hai
.54.
1. śikhāmaṇi = śikharakī coṭīke ū parakā ratna; cūḍāmaṇi; kalagīkā ratna .
2. bhāvāṁtar = anya bhāv . [audayik, aupaśamik, kṣāyopaśamik, aur kṣāyikyah cār bhāv
paramapāriṇāmikabhāvase anya honeke kāraṇ unheṁ bhāvāntar kahā hai . paramapāriṇāmikabhāv jisakā svabhāv
hai aisā kāraṇaparamātmā in cār bhāvāṁtaroṁko agocar hai .]

Page 79 of 388
PDF/HTML Page 106 of 415
single page version

ṇo khalu sahāvaṭhāṇā ṇo māṇavamāṇabhāvaṭhāṇā vā .
ṇo harisabhāvaṭhāṇā ṇo jīvassāharissaṭhāṇā vā ..39..
na khalu svabhāvasthānāni na mānāpamānabhāvasthānāni vā .
na harṣabhāvasthānāni na jīvasyāharṣasthānāni vā ..39..
nirvikalpatattvasvarūpākhyānametat .
trikālanirupādhisvarūpasya śuddhajīvāstikāyasya na khalu vibhāvasvabhāvasthānāni .
praśastāpraśastasamastamoharāgadveṣābhāvānna ca mānāpamānahetubhūtakarmodayasthānāni . na khalu śubh-
pariṇaterabhāvācchubhakarma, śubhakarmābhāvānna saṁsārasukhaṁ, saṁsārasukhasyābhāvānna harṣasthānāni . na
cāśubhapariṇaterabhāvādaśubhakarma, aśubhakarmābhāvānna duḥkhaṁ, duḥkhābhāvānna cāharṣasthānāni ceti .
gāthā : 39 anvayārtha :[jīvasya ] jīvako [khalu ] vāstavameṁ [na
svabhāvasthānāni ] svabhāvasthān (vibhāvasvabhāvake sthān) nahīṁ haiṁ, [na
mānāpamānabhāvasthānāni vā ] mānāpamānabhāvake sthān nahīṁ haiṁ, [na harṣabhāvasthānāni ]
harṣabhāvake sthān nahīṁ haiṁ [vā ] yā [na aharṣasthānāni ] aharṣake sthān nahīṁ haiṁ
.
ṭīkā :yah, nirvikalpa tattvake svarūpakā kathan hai .
trikāl - nirupādhi jisakā svarūp hai aise śuddha jīvāstikāyako vāstavameṁ
vibhāvasvabhāvasthān (vibhāvarūp svabhāvake sthān) nahīṁ haiṁ; (śuddha jīvāstikāyako)
praśasta yā apraśasta samasta moh - rāg - dveṣakā abhāv honese mān - apamānake hetubhūt
karmodayake sthān nahīṁ haiṁ; (śuddha jīvāstikāyako) śubh pariṇatikā abhāv honese śubh
karma nahīṁ hai, śubh karmakā abhāv honese saṁsārasukh nahīṁ hai, saṁsārasukhakā abhāv
honese harṣasthān nahīṁ haiṁ; aur (śuddha jīvāstikāyako) aśubh pariṇatikā abhāv
honese aśubh karma nahīṁ hai, aśubh karmakā abhāv honese duḥkh nahīṁ hai, duḥkhakā
abhāv honese aharṣasthān nahīṁ haiṁ
.
mānāpamān, svabhāvake nahiṁ sthān hote jīvake .
hote na harṣasthān bhī, nahiṁ sthān aur aharṣake ..39..

Page 80 of 388
PDF/HTML Page 107 of 415
single page version

(śārdūlavikrīḍit)
prītyaprītivimukta śāśvatapade niḥśeṣato‘ntarmukh-
nirbhedoditaśarmanirmitaviyadbimbākr̥tāvātmani
.
caitanyāmr̥tapūrapūrṇavapuṣe prekṣāvatāṁ gocare
buddhiṁ kiṁ na karoṣi vāñchasi sukhaṁ tvaṁ saṁsr̥terduṣkr̥teḥ
..55..
ṇo ṭhidibaṁdhaṭṭhāṇā payaḍiṭṭhāṇā padesaṭhāṇā vā .
ṇo aṇubhāgaṭṭhāṇā jīvassa ṇa udayaṭhāṇā vā ..40..
na sthitibaṁdhasthānāni prakr̥tisthānāni pradeśasthānāni vā .
nānubhāgasthānāni jīvasya nodayasthānāni vā ..40..
[ab 39vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] jo prītiaprīti rahit śāśvat pad hai, jo sarvathā
antarmukh aur nirbhedarūpase prakāśamān aise sukhakā banā huā hai, nabhamaṇḍal samān
ākr̥tivālā (arthāt nirākār
arūpī) hai, caitanyāmr̥take pūrase bharā huā jisakā
svarūp hai, jo vicāravanta catur puruṣoṁko gocar haiaise ātmāmeṁ tū ruci kyoṁ nahīṁ karatā
aur duṣkr̥tarūp saṁsārake sukhakī vāṁchā kyoṁ karatā hai ? 55.
gāthā : 40 anvayārtha :[jīvasya ] jīvako [na sthitibandhasthānāni ]
sthitibandhasthān nahīṁ haiṁ, [prakr̥tisthānāni ] prakr̥tisthān nahīṁ haiṁ, [pradeśasthānāni vā ]
pradeśasthān nahīṁ haiṁ, [na anubhāgasthānāni ] anubhāgasthān nahīṁ haiṁ [vā ] athavā [na
udayasthānāni ]
udayasthān nahīṁ haiṁ
.
nahiṁ prakr̥ti sthān - pradeś sthān, na aur sthiti - bandhasthān nahiṁ .
nahiṁ jīvake anubhāgasthān tathā udayake sthān nahiṁ ..40..

Page 81 of 388
PDF/HTML Page 108 of 415
single page version

atra prakr̥tisthityanubhāgapradeśabandhodayasthānanicayo jīvasya na samastītyukta m .
nityaniruparāgasvarūpasya niraṁjananijaparamātmatattvasya na khalu jaghanyamadhyamotkr̥ṣṭadravya-
karmasthitibaṁdhasthānāni . jñānāvaraṇādyaṣṭavidhakarmaṇāṁ tattadyogyapudgaladravyasvākāraḥ prakr̥tibandhaḥ,
tasya sthānāni na bhavanti . aśuddhāntastattvakarmapudgalayoḥ parasparapradeśānupraveśaḥ pradeśabandhaḥ,
asya baṁdhasya sthānāni vā na bhavanti . śubhāśubhakarmaṇāṁ nirjarāsamaye sukhaduḥkhaphal-
pradānaśakti yukto hyanubhāgabandhaḥ, asya sthānānāṁ vā na cāvakāśaḥ . na ca dravyabhāvakarmoday-
sthānānāmapyavakāśo‘sti iti .
tathā coktaṁ śrīamr̥tacandrasūribhiḥ
(mālinī)
‘‘na hi vidadhati baddhaspr̥ṣṭabhāvādayo‘mī
sphu ṭamuparitaranto‘pyetya yatra pratiṣṭhām
.
ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmeṁ) prakr̥tibandha, sthitibandha, anubhāgabandha aur
pradeśabandhake sthānoṁkā tathā udayake sthānoṁkā samūh jīvako nahīṁ hai aisā kahā hai .
sadā niruparāg jisakā svarūp hai aise niraṁjan (nirdoṣ) nij paramātmatattvako
vāstavameṁ dravyakarmake jaghanya, madhyam yā utkr̥ṣṭa sthitibaṁdhake sthān nahīṁ haiṁ . jñānāvaraṇādi
aṣṭavidh karmoṁmeṁ us - us karmake yogya aisā jo pudgaladravyakā sva - ākār vah prakr̥tibandha
hai; usake sthān (niraṁjan nij paramātmatattvako) nahīṁ haiṁ . aśuddha antaḥtattvake (aśuddha
ātmāke) aur karmapudgalake pradeśoṁkā paraspar praveś vah pradeśabandha hai; is bandhake sthān
bhī (niraṁjan nij paramātmatattvako) nahīṁ haiṁ
. śubhāśubh karmakī nirjarāke samay sukhaduḥkharūp
phal denekī śaktivālā vah anubhāgabandha hai; isake sthānoṁkā bhī avakāś (niraṁjan nij
paramātmatattvameṁ) nahīṁ hai
. aur dravyakarma tathā bhāvakarmake udayake sthānoṁkā bhī avakāś
(niraṁjan nij paramātmatattvameṁ) nahīṁ hai .
isaprakār (ācāryadev) śrīmad amr̥tacandrasūrine (śrī samayasārakī ātmakhyāti
nāmak ṭīkāmeṁ 11veṁ ślok dvārā) kahā hai ki :
‘‘[śloekārtha :] jagat moharahit hokar sarva orase prakāśamān aise us samyak
niruparāg = uparāg rahit . [uparāg = kisī padārthameṁ, anya upādhikī samīpatāke nimittase honevālā
upādhike anurūp vikārī bhāv; aupādhik bhāv; vikār; malinatā .]

Page 82 of 388
PDF/HTML Page 109 of 415
single page version

anubhavatu tamev dyotamānaṁ samantāt
jagadapagatamohībhūy samyaksvabhāvam ..’’
tathā hi
(anuṣṭubh)
nityaśuddhacidānandasaṁpadāmākaraṁ param .
vipadāmidamevoccairapadaṁ cetaye padam ..56..
(vasantatilakā)
yaḥ sarvakarmaviṣabhūruhasaṁbhavāni
muktvā phalāni nijarūpavilakṣaṇāni
.
bhuṁkte ‘dhunā sahajacinmayamātmatattvaṁ
prāpnoti mukti macirāditi saṁśayaḥ kaḥ
..57..
ṇo khaiyabhāvaṭhāṇā ṇo khayauvasamasahāvaṭhāṇā vā .
odaiyabhāvaṭhāṇā ṇo uvasamaṇe sahāvaṭhāṇā vā ..41..
svabhāvakā hī anubhav karo ki jisameṁ yah baddhaspr̥ṣṭatva ādi bhāv utpanna hokar spaṣṭarūpase
ūpar tairate hone par bhī vāstavameṁ sthitiko prāpta nahīṁ hote
.’’
aur (40vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do ślok
kahate haiṁ ) :
[śloekārtha :] jo nitya-śuddha cidānandarūpī sampadāoṁkī utkr̥ṣṭa khān hai tathā
jo vipadāoṁkā atyantarūpase apad hai (arthāt jahān̐ vipadā bilakul nahīṁ hai ) aise isī
padakā maiṁ anubhav karatā hūn̐
.56.
[śloekārtha :] (aśubh tathā śubh) sarva karmarūpī viṣavr̥kṣoṁse utpanna honevāle,
nijarūpase vilakṣaṇ aise phaloṁko choṛakar jo jīv isīsamay sahajacaitanyamay ātmatattvako
bhogatā hai, vah jīv alpa kālameṁ mukti prāpta karatā hai
isameṁ kyā saṁśay hai ? 57.
nahiṁ sthān kṣāyikabhāvake, kṣāyopaśamik tathā nahīṁ .
nahiṁ sthān upaśamabhāvake, hote udayake sthān nahiṁ ..41..

Page 83 of 388
PDF/HTML Page 110 of 415
single page version

na kṣāyikabhāvasthānāni na kṣayopaśamasvabhāvasthānāni vā .
audayikabhāvasthānāni nopaśamasvabhāvasthānāni vā ..41..
caturṇāṁ vibhāvasvabhāvānāṁ svarūpakathanadvāreṇ paṁcamabhāvasvarūpākhyānametat .
karmaṇāṁ kṣaye bhavaḥ kṣāyikabhāvaḥ . karmaṇāṁ kṣayopaśame bhavaḥ kṣāyopaśamikabhāvaḥ .
karmaṇāmudaye bhavaḥ audayikabhāvaḥ . karmaṇāmupaśame bhavaḥ aupaśamik bhāvaḥ . sakalakarmopādhi-
vinirmukta : pariṇāme bhavaḥ pāriṇāmikabhāvaḥ . eṣu paṁcasu tāvadaupaśamikabhāvo dvividhaḥ,
kṣāyikabhāvaśca navavidhaḥ, kṣāyopaśamikabhāvo‘ṣṭādaśabhedaḥ, audayikabhāv ekaviṁśatibhedaḥ,
pāriṇāmikabhāvastribhedaḥ
. athaupaśamikabhāvasya upaśamasamyaktvam upaśamacāritram ca .
kṣāyikabhāvasya kṣāyikasamyaktvaṁ, yathākhyātacāritraṁ, kevalajñānaṁ kevaladarśanaṁ ca, antarāy-
gāthā : 41 anvayārtha :[na kṣāyikabhāvasthānāni ] jīvako kṣāyikabhāvake
sthān nahīṁ haiṁ, [na kṣayopaśamasvabhāvasthānāni vā ] kṣayopaśamasvabhāvake sthān nahīṁ haiṁ,
[audayikabhāvasthānāni ] audayikabhāvake sthān nahīṁ haiṁ [vā ] athavā [na
upaśamasvabhāvasthānāni ]
upaśamasvabhāvake sthān nahīṁ haiṁ
.
ṭīkā :cār vibhāvasvabhāvoṁke svarūpakathan dvārā paṁcamabhāvake svarūpakā yah
kathan hai .
1karmoṁkā kṣay honepar jo bhāv ho vah kṣāyikabhāv hai . karmoṁkā kṣayopaśam honepar
jo bhāv ho vah kṣāyopaśamikabhāv hai . karmoṁkā uday honepar jo bhāv ho vah audayikabhāv
hai . karmoṁkā upaśam honepar jo bhāv ho vah aupaśamikabhāv hai . sakal karmopādhise vimukta
aisā, pariṇāmase jo bhāv ho vah pāriṇāmikabhāv hai .
in pān̐c bhāvoṁmeṁ, aupaśamikabhāvake do bhed haiṁ, kṣāyikabhāvake nau bhed haiṁ,
kṣāyopaśamikabhāvake aṭhārah bhed haiṁ, audayikabhāvake ikkīs bhed haiṁ, pāriṇāmikabhāvake
tīn bhed haiṁ
.
ab, aupaśamikabhāvake do bhed isaprakār haiṁ : upaśamasamyaktva aur upaśamacāritra .
kṣāyikabhāvake nau bhed isaprakār haiṁ : kṣāyikasamyaktva, yathākhyātacāritra, kevalajñān
1karmoṁkā kṣay honepar = karmoṁke kṣayameṁ; karmakṣayake sadbhāvameṁ . [vyavahārase karmakṣayakī apekṣā jīvake
jis bhāvameṁ āye vah kṣāyikabhāv hai .]

Page 84 of 388
PDF/HTML Page 111 of 415
single page version

karmakṣayasamupajanitadānalābhabhogopabhogavīryāṇi ceti . kṣāyopaśamikabhāvasya matiśrutāvadhi-
manaḥparyayajñānāni catvāri, kumatikuśrutavibhaṁgabhedādajñānāni trīṇi, cakṣuracakṣuravadhidarśan-
bhedāddarśanāni trīṇi, kālakaraṇopadeśopaśamaprāyogyatābhedāllabdhayaḥ pañca, vedakasamyaktvaṁ,
vedakacāritraṁ, saṁyamāsaṁyamapariṇatiśceti
. audayikabhāvasya nārakatiryaṅmanuṣyadevabhedād
gatayaścatasraḥ, krodhamānamāyālobhabhedāt kaṣāyāścatvāraḥ, strīpuṁnapuṁsakabhedālliṅgāni trīṇi,
sāmānyasaṁgrahanayāpekṣayā mithyādarśanamekam, ajñānaṁ caikam, asaṁyamatā caikā, asiddhatvaṁ caikam,
śuklapadmapītakāpotanīlakr̥ṣṇabhedālleśyāḥ ṣaṭ ca bhavanti
. pāriṇāmikasya jīvatva-
pāriṇāmikaḥ, bhavyatvapāriṇāmikaḥ, abhavyatvapāriṇāmikaḥ iti tribhedāḥ . athāyaṁ jīvatva-
pāriṇāmikabhāvo bhavyābhavyānāṁ sadraśaḥ, bhavyatvapāriṇāmikabhāvo bhavyānāmev bhavati,
abhavyatvapāriṇāmikabhāvo‘bhavyānāmev bhavati . iti paṁcabhāvaprapaṁcaḥ .
aur kevaladarśan, tathā antarāyakarmake kṣayajanit dān, lābh, bhog, upabhog aur vīrya .
kṣāyopaśamikabhāvake aṭhārah bhed isaprakār haiṁ : matijñān, śrutajñān, avadhijñān aur
manaḥparyayajñān aise jñān cār; kumatijñān, kuśrutajñān aur vibhaṅgajñān aise bhedoṁke kāraṇ
ajñān tīn; cakṣudarśan, acakṣudarśan aur avadhidarśan aise bhedoṁke kāraṇ darśan tīn;
kālalabdhi, karaṇalabdhi, upadeśalabdhi, upaśamalabdhi aur prāyogyatālabdhi aise bhedoṁke
kāraṇ labdhi pān̐c; vedakasamyaktva; vedakacāritra; aur saṁyamāsaṁyamapariṇati
.
audayikabhāvake ikkīs bhed isaprakār haiṁ : nārakagati, tiryaṁcagati, manuṣyagati aur
devagati aise bhedoṁke kāraṇ gati cār; krodhakaṣāy, mānakaṣāy, māyākaṣāy aur lobhakaṣāy
aise bhedoṁke kāraṇ kaṣāy cār; strīliṁg, puṁliṁg aur napuṁsakaliṁg aise bhedoṁke kāraṇ liṁg
tīn; sāmānyasaṁgrahanayakī apekṣāse mithyādarśan ek, ajñān ek aur asaṁyamatā ek;
asiddhatva ek; śuklaleśyā, padmaleśyā, pītaleśyā, kāpotaleśyā, nīlaleśyā aur
kr̥ṣṇaleśyā aise bhedoṁke kāraṇ leśyā chah
.
pāriṇāmikabhāvake tīn bhed isaprakār haiṁ : jīvatvapāriṇāmik, bhavyatvapāriṇāmik
aur abhavyatvapāriṇāmik . yah jīvatvapāriṇāmikabhāv bhavyoṁko tathā abhavyoṁko samān
hotā hai; bhavyatvapāriṇāmikabhāv bhavyoṁko hī hotā hai; abhavyatvapāriṇāmikabhāv abhavyoṁko
hī hotā hai
.
isaprakār pān̐c bhāvoṁkā kathan kiyā .

Page 85 of 388
PDF/HTML Page 112 of 415
single page version

paṁcānāṁ bhāvānāṁ madhye kṣāyikabhāvaḥ kāryasamayasārasvarūpaḥ sa trailokyaprakṣobh-
hetubhūtatīrthakaratvopārjitasakalavimalakevalāvabodhasanāthatīrthanāthasya bhagavataḥ siddhasya vā
bhavati
. audayikaupaśamikakṣāyopaśamikabhāvāḥ saṁsāriṇāmev bhavanti, na muktānām .
pūrvokta bhāvacatuṣṭayamāvaraṇasaṁyukta tvāt na mukti kāraṇam . trikālanirupādhisvarūpaniraṁjan-
nijaparamapaṁcamabhāvabhāvanayā paṁcamagatiṁ mumukṣavo yānti yāsyanti gatāśceti .
(āryā)
aṁcitapaṁcamagataye paṁcamabhāvaṁ smaranti vidvānsaḥ .
saṁcitapaṁcācārāḥ kiṁcanabhāvaprapaṁcaparihīṇāḥ ..58..
pān̐c bhāvoṁmeṁ kṣāyikabhāv kāryasamayasārasvarūp hai; vah (kṣāyikabhāv) trilokameṁ
1prakṣobhake hetubhūt tīrthaṁkaratva dvārā prāpta honevāle sakal-vimal kevalajñānase yukta
tīrthanāthako (tathā upalakṣaṇase sāmānya kevalīko) athavā siddhabhagavānako hotā hai .
audayik, aupaśamik aur kṣāyopaśamik bhāv saṁsāriyoṁko hī hote haiṁ, mukta
jīvoṁko nahīṁ
.
pūrvokta cār bhāv āvaraṇasaṁyukta honese muktikā kāraṇ nahīṁ haiṁ .
trikālanirupādhi jisakā svarūp hai aise niraṁjan nij param paṁcamabhāvakī
(
pāriṇāmikabhāvakī) bhāvanāse paṁcamagatimeṁ mumukṣu (vartamān kālameṁ) jāte haiṁ,
(bhaviṣyakālameṁ) jāyeṁge aur (bhūtakālameṁ) jāte the .
[ab 41vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do ślok
kahate haiṁ : ]
[śloekārtha :] (jñān, darśan, cāritra, tap aur vīryarūp) pān̐c ācāroṁse
yukta aur kiṁcit bhī parigrahaprapaṁcase sarvathā rahit aise vidvān pūjanīy paṁcamagatiko
prāpta karaneke liye paṁcamabhāvakā smaraṇ karate haiṁ
. 58 .
1prakṣobh = khalabalī . [tīrthaṁkarake janmakalyāṇakādi prasaṁgoṁ par tīn lokameṁ ānandamay khalabalī
hotī hai .]

Page 86 of 388
PDF/HTML Page 113 of 415
single page version

(mālinī)
sukr̥tamapi samastaṁ bhogināṁ bhogamūlaṁ
tyajatu paramatattvābhyāsaniṣṇātacittaḥ
.
ubhayasamayasāraṁ sāratattvasvarūpaṁ
bhajatu bhavavimuktyai ko‘tra doṣo munīśaḥ
..59..
caugaibhavasaṁbhamaṇaṁ jāijarāmaraṇarogasogā ya .
kulajoṇijīvamaggaṇaṭhāṇā jīvassa ṇo saṁti ..42..
caturgatibhavasaṁbhramaṇaṁ jātijarāmaraṇarogaśokāśca .
kulayonijīvamārgaṇasthānāni jīvasya no santi ..42..
ih hi śuddhaniścayanayen śuddhajīvasya samastasaṁsāravikārasamudayo na samastītyukta m .
dravyabhāvakarmasvīkārābhāvāccatasr̥ṇāṁ nārakatiryaṅmanuṣyadevatvalakṣaṇānāṁ gatīnāṁ pari-
[śloekārtha :] samasta sukr̥t (śubh karma) bhogiyoṁke bhogakā mūl hai; param
tattvake abhyāsameṁ niṣṇāt cittavāle munīśvar bhavase vimukta hone hetu us samasta śubh
karmako choṛo aur
sāratattvasvarūp aise ubhay samayasārako bhajo . isameṁ kyā
doṣ hai ? 59.
gāthā : 42 anvayārtha :[jīvasya ] jīvako [caturgatibhavasaṁbhramaṇaṁ ] cār
gatike bhavoṁmeṁ paribhramaṇ, [jātijarāmaraṇarogaśokāḥ ] janma, jarā, maraṇ, rog, śok,
[kulayonijīvamārgaṇasthānāni ca ] kul, yoni, jīvasthān aur mārgaṇāsthān [no santi ]
nahīṁ hai
.
ṭīkā :śuddha niścayanayase śuddha jīvako samasta saṁsāravikāroṁkā samudāy nahīṁ hai
aisā yahān̐ (is gāthāmeṁ) kahā hai .
dravyakarma tathā bhāvakarmakā svīkār na honese jīvako nārakatva, tiryañcatva, manuṣyatva
samayasār sārabhūt tattva hai .
catu - gatibhramaṇ nahiṁ, janma-mr̥tyu na, rog śok jarā nahīṁ .
kul yoni nahiṁ, nahiṁ jīvasthān, ru mārgaṇāke sthān nahiṁ ..42..

Page 87 of 388
PDF/HTML Page 114 of 415
single page version

bhramaṇaṁ na bhavati . nityaśuddhacidānandarūpasya kāraṇaparamātmasvarūpasya dravyabhāv-
karmagrahaṇayogyavibhāvapariṇaterabhāvānna jātijarāmaraṇarogaśokāśca . caturgatijīvānāṁ kul-
yonivikalpa ih nāsti ityucyate . tadyathāpr̥thvīkāyikajīvānāṁ dvāviṁśati-
lakṣakoṭikulāni, apkāyikajīvānāṁ saptalakṣakoṭikulāni, tejaskāyikajīvānāṁ trilakṣa-
koṭikulāni, vāyukāyikajīvānāṁ saptalakṣakoṭikulāni, vanaspatikāyikajīvānām
aṣṭottaraviṁśatilakṣakoṭikulāni, dvīndriyajīvānāṁ saptalakṣakoṭikulāni, trīndriyajīvānām
aṣṭalakṣakoṭikulāni, caturindriyajīvānāṁ navalakṣakoṭikulāni, paṁcendriyeṣu jalacarāṇāṁ
sārdhadvādaśalakṣakoṭikulāni, ākāśacarajīvānāṁ dvādaśalakṣakoṭikulāni, catuṣpadajīvānāṁ
daśalakṣakoṭikulāni, sarīsr̥pānāṁ navalakṣakoṭikulāni, nārakāṇāṁ paṁcaviṁśatilakṣa-
koṭikulāni, manuṣyāṇāṁ dvādaśalakṣakoṭikulāni, devānāṁ ṣaḍviṁśatilakṣakoṭikulāni
.
sarvāṇi sārdhasaptanavatyagraśatakoṭilakṣāṇi 197500000000000 .
aur devatvasvarūp cār gatiyoṁkā paribhramaṇ nahīṁ hai .
nitya-śuddha cidānandarūp kāraṇaparamātmasvarūp jīvako dravyakarma tathā bhāvakarmake
grahaṇake yogya vibhāvapariṇatikā abhāv honese janma, jarā, maraṇ, rog aur śok nahīṁ hai .
caturgati (cār gatike) jīvoṁke kul tathā yonike bhed jīvameṁ nahīṁ haiṁ aisā (ab)
kahā jātā hai . vah isaprakār :
pr̥thvīkāyik jīvoṁke bāīs lākh karoṛ kul haiṁ; apkāyik jīvoṁke sāt
lākh karoṛ kul haiṁ; tejakāyik jīvoṁke tīn lākh karoṛ kul haiṁ; vāyukāyik
jīvoṁke sāt lākh karoṛ kul haiṁ; vanaspatikāyik jīvoṁke aṭṭhāīs lākh karoṛ kul
haiṁ; dvīndriy jīvoṁke sāt lākh karoṛ kul haiṁ; trīndriy jīvoṁke āṭh lākh karoṛ kul
haiṁ; caturindriy jīvoṁke nau lākh karoṛ kul haiṁ; paṁcendriy jīvoṁmeṁ jalacar jīvoṁke sārḥe
bārah lākh karoṛ kul haiṁ; khecar jīvoṁke bārah lākh karoṛ kul haiṁ; cār pair vāle
jīvoṁke das lākh karoṛ kul haiṁ; sarpādik peṭase calanevāle jīvoṁke nau lākh karoṛ
kul haiṁ; nārakoṁke paccīs lākh karoṛ kul haiṁ; manuṣyoṁke bārah lākh karoṛ kul haiṁ
aur devoṁke chabbīs lākh karoṛ kul haiṁ
. kul milakar ek sau sārḥe sattānave lākh
karoṛ (1975000,000,000,00) kul haiṁ .

Page 88 of 388
PDF/HTML Page 115 of 415
single page version

pr̥thvīkāyikajīvānāṁ saptalakṣayonimukhāni, apkāyikajīvānāṁ saptalakṣayonimukhāni,
tejaskāyikajīvānāṁ saptalakṣayonimukhāni, vāyukāyikajīvānāṁ saptalakṣayonimukhāni,
nityanigodijīvānāṁ saptalakṣayonimukhāni, caturgatinigodijīvānāṁ saptalakṣayonimukhāni,
vanaspatikāyikajīvānāṁ daśalakṣayonimukhāni, dvīndriyajīvānāṁ dvilakṣayonimukhāni,
trīndriyajīvānāṁ dvilakṣayonimukhāni, caturindriyajīvānāṁ dvilakṣayonimukhāni, devānāṁ
caturlakṣayonimukhāni, nārakāṇāṁ caturlakṣayonimukhāni, tiryagjīvānāṁ caturlakṣayonimukhāni,
manuṣyāṇāṁ caturdaśalakṣayonimukhāni
.
sthūlasūkṣmaikendriyasaṁjñyasaṁjñipaṁcendriyadvīndriyatrīṁdriyacaturindriyaparyāptāparyāptakabhedasanāth-
caturdaśajīvasthānāni . gatīndriyakāyayogavedakaṣāyajñānasaṁyamadarśanaleśyābhavyasamyaktvasaṁjñyā-
hāravikalpalakṣaṇāni mārgaṇāsthānāni . etāni sarvāṇi ca tasya bhagavataḥ paramātmanaḥ
śuddhaniścayanayabalen na santīti bhagavatāṁ sūtrakr̥tāmabhiprāyaḥ .
tathā coktaṁ śrīmadamr̥tacaṁdrasūribhiḥ
pr̥thvīkāyik jīvoṁke sāt lākh yonimukh haiṁ; apkāyik jīvoṁke sāt lākh
yonimukh haiṁ; tejakāyik jīvoṁke sāt lākh yonimukh haiṁ; vāyukāyik jīvoṁke sāt lākh
yonimukh haiṁ; nitya nigodī jīvoṁke sāt lākh yonimukh haiṁ; caturgati (
cār gatimeṁ paribhramaṇ
karanevāle arthāt itar) nigodī jīvoṁke sāt lākh yonimukh haiṁ; vanaspatikāyik jīvoṁke
das lākh yonimukh haiṁ; dvīndriy jīvoṁke do lākh yonimukh haiṁ; trīndriy jīvoṁke do lākh
yonimukh haiṁ; caturindriy jīvoṁke do lākh yonimukh haiṁ; devoṁke cār lākh yonimukh haiṁ;
nārakoṁke cār lākh yonimukh haiṁ; tiryaṁc jīvoṁke cār lākh yonimukh haiṁ; manuṣyoṁke caudah
lākh yonimukh haiṁ
. (kul milakar 8400000 yonimukh haiṁ .)
sūkṣma ekendriy paryāpta aur aparyāpta, sthūl ekendriy paryāpta aur aparyāpta, dvīndriy
paryāpta aur aparyāpta, trīndriy paryāpta aur aparyāpta, caturindriy paryāpta aur aparyāpta, asaṁjñī
paṁcendriy paryāpta aur aparyāpta, saṁjñī paṁcendriy paryāpta aur aparyāpta
aise bhedoṁvāle caudah
jīvasthān haiṁ .
gati, indriy, kāy, yog, ved, kaṣāy, jñān, saṁyam, darśan, leśyā, bhavyatva,
samyaktva, saṁjñitva aur āhāraise bhedasvarūp (caudah) mārgaṇāsthān haiṁ .
yah sab, un bhagavān paramātmāko śuddhaniścayanayake balase (śuddhaniścayanayase) nahīṁ

Page 89 of 388
PDF/HTML Page 116 of 415
single page version

(mālinī)
‘‘sakalamapi vihāyāhnāy cicchakti riktaṁ
sphu ṭataramavagāhya svaṁ ca cicchakti mātram
.
imamupari caraṁtaṁ cāru viśvasya sākṣāt
kalayatu paramātmātmānamātmanyanantam ..’’
(anuṣṭubh)
‘‘cicchakti vyāptasarvasvasāro jīv iyānayam .
ato‘tiriktāḥ sarve‘pi bhāvāḥ paudgalikā amī ..’’
tathā hi
(mālinī)
anavaratamakhaṇḍajñānasadbhāvanātmā
vrajati na ca vikalpaṁ saṁsr̥terghorarūpam
.
atulamanaghamātmā nirvikalpaḥ samādhiḥ
parapariṇatidūraṁ yāti cinmātrameṣaḥ
..60..
haiṁaisā bhagavān sūtrakartākā (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevakā) abhiprāy hai .
isīprakār (ācāryadev) śrīmad amr̥tacandrasūrine (śrī samayasārakī ātmakhyāti
nāmak ṭīkāmeṁ 3536veṁ do ślokoṁ dvārā) kahā hai ki :
‘‘[śloekārtha :] citśaktise rahit anya sakal bhāvoṁko mūlase choṛakar aur
citśaktimātra aise nij ātmākā ati sphu ṭarūpase avagāhan karake, ātmā samasta viśvake
ū par sundaratāse pravartamān aise is keval (ek) avināśī ātmāko ātmāmeṁ sākṣāt
anubhav karo
.’’
‘‘[śloekārtha :] caitanyaśaktise vyāpta jisakā sarvasva-sār hai aisā yah jīv
itanā hī mātra hai; is citśaktise śūnya jo yah bhāv haiṁ ve sab paudgalik haiṁ .’’
aur (42vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do ślok kahate
haiṁ ) :
[śloekārtha :] satatarūpase akhaṇḍa jñānakī sadbhāvanāvālā ātmā (arthāt ‘maiṁ
akhaṇḍa jñān hūn̐’ aisī saccī bhāvanā jise niraṁtar vartatī hai vah ātmā) saṁsārake ghor

Page 90 of 388
PDF/HTML Page 117 of 415
single page version

(sragdharā)
itthaṁ buddhvopadeśaṁ jananamr̥tiharaṁ yaṁ jarānāśahetuṁ
bhakti prahvāmarendraprakaṭamukuṭasadratnamālārcitāṁghreḥ
.
vīrāttīrthādhināthādduritamalakuladhvāṁtavidhvaṁsadakṣaṁ
ete saṁto bhavābdheraparataṭamamī yāṁti sacchīlapotāḥ
..61..
ṇiddaṁḍo ṇiddaṁddo ṇimmamo ṇikkalo ṇirālaṁbo .
ṇīrāgo ṇiddoso ṇimmūḍho ṇibbhayo appā ..43..
nirdaṇḍaḥ nirdvandvaḥ nirmamaḥ niḥkalaḥ nirālaṁbaḥ .
nīrāgaḥ nirdoṣaḥ nirmūḍhaḥ nirbhayaḥ ātmā ..43..
vikalpako nahīṁ pātā, kintu nirvikalpa samādhiko prāpta karatā huā parapariṇatise dūr,
anupam, 1anagh cinmātrako (caitanyamātra ātmāko) prāpta hotā hai . 60 .
[ślokārtha :] bhaktise namit devendra mukuṭakī sundar ratnamālā dvārā jinake
caraṇoṁko pragaṭarūpase pūjate haiṁ aise mahāvīr tīrthādhināth dvārā yah santa janma - jarā
- mr̥tyukā nāśak tathā duṣṭa malasamūharūpī aṁdhakārakā dhvaṁs karanemeṁ catur aisā
isaprakārakā (pūrvokta) upadeś samajhakar, satśīlarūpī naukā dvārā bhavābdhike sāmane
kināre pahun̐c jāte haiṁ
.61.
gāthā : 43 anvayārtha :[ātmā ] ātmā [nirdaṇḍaḥ ] 2nirdaṁḍ [nirdvandvaḥ ]
nirdvaṁdva, [nirmamaḥ ] nirmam, [niḥkalaḥ ] niḥśarīr, [nirālaṁbaḥ ] nirālaṁb, [nīrāgaḥ ] nīrāg,
[nirdoṣaḥ ] nirdoṣ, [nirmūḍhaḥ ] nirmūḍh aur [nirbhayaḥ ] nirbhay hai
.
1. anagh = doṣ rahit; niṣpāp; mal rahit .
2. nirdaṇḍa = daṇḍa rahit . (jis manavacanakāyāśrit pravartanase ātmā daṇḍit hotā hai us pravartanako daṇḍa
kahā jātā hai .)
nirdaṁḍ aru nirdvaṁd, nirmam, niḥśarīr, nirāg hai .
nirmūrḥ, nirbhay, niravalaṁban, ātamā nirdoṣ hai ..43..

Page 91 of 388
PDF/HTML Page 118 of 415
single page version

ih hi śuddhātmanaḥ samastavibhāvābhāvatvamukta m .
manodaṇḍo vacanadaṇḍaḥ kāyadaṇḍaścetyeteṣāṁ yogyadravyabhāvakarmaṇāmabhāvānnirdaṇḍaḥ .
niścayen paramapadārthavyatirikta samastapadārthasārthābhāvānnirdvandvaḥ . praśastāpraśastasamastamoharāg-
dveṣābhāvānnirmamaḥ . niścayenaudārikavaikriyikāhārakataijasakārmaṇābhidhānapaṁcaśarīraprapaṁcābhāvā-
nniḥkalaḥ . niścayen paramātmanaḥ paradravyaniravalambatvānnirālambaḥ . mithyātvavedarāgadveṣahāsya-
ratyaratiśokabhayajugupsākrodhamānamāyālobhābhidhānābhyantaracaturdaśaparigrahābhāvānnīrāgaḥ .
niścayen nikhiladuritamalakalaṁkapaṁkanirnnikta samarthasahajaparamavītarāgasukhasamudramadhyanirmagnasphu ṭi-
tasahajāvasthātmasahajajñānagātrapavitratvānnirdoṣaḥ
. sahajaniścayanayabalen sahajajñānasahajadarśan-
sahajacāritrasahajaparamavītarāgasukhādyanekaparamadharmādhāranijaparamatattvaparicchedanasamarthatvānnirmūḍhaḥ,
athavā sādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāvaśuddhasadbhūtavyavahāranayabalen trikālatrilok-
ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmeṁ) vāstavameṁ śuddha ātmāko samasta vibhāvakā abhāv
hai aisā kahā hai .
manadaṇḍa, vacanadaṇḍa aur kāyadaṇḍake yogya dravyakarmoṁ tathā bhāvakarmoṁkā abhāv
honese ātmā nirdaṇḍa hai . niścayase param padārthake atirikta samasta padārthasamūhakā
(ātmāmeṁ) abhāv honese ātmā nirdvandva (dvait rahit) hai . praśasta - apraśasta samasta moh-
rāg - dveṣakā abhāv honese ātmā nirmam (mamatā rahit) hai . niścayase audārik, vaikriyik,
āhārak, taijas aur kārmaṇ nāmak pān̐c śarīroṁke samūhakā abhāv honese ātmā niḥśarīr
hai
. niścayase paramātmāko paradravyakā avalamban na honese ātmā nirālamba hai . mithyātva,
ved, rāg, dveṣ, hāsya, rati, arati, śok, bhay, jugupsā, krodh, mān, māyā aur lobh nāmak
caudah abhyaṁtar parigrahoṁkā abhāv honese ātmā nirāg hai
. niścayase samasta
pāpamalakalaṁkarūpī kīcaṛako dho ḍālanemeṁ samartha, sahaj - paramavītarāg - sukhasamudrameṁ magna
(ḍūbī huī, līn) pragaṭ sahajāvasthāsvarūp jo sahajajñānaśarīr usake dvārā pavitra honeke
kāraṇ ātmā nirdoṣ hai
. sahaj niścayanayase sahaj jñān, sahaj darśan, sahaj cāritra, sahaj
paramavītarāg sukh ādi anek param dharmoṁke ādhārabhūt nij paramatattvako jānanemeṁ samartha
honese ātmā nirmūrḥ (mūrḥatā rahit) hai; athavā, sādi
- ananta amūrta atīndriyasvabhāvavāle
śuddhasadbhūt vyavahāranayase tīn kāl aur tīn lokake sthāvar - jaṁgamasvarūp samasta dravya -
guṇ - paryāyoṁko ek samayameṁ jānanemeṁ samartha sakal - vimal (sarvathā nirmal) kevalajñānarūpase

Page 92 of 388
PDF/HTML Page 119 of 415
single page version

vartisthāvarajaṁgamātmakanikhiladravyaguṇaparyāyaikasamayaparicchittisamarthasakalavimalakevalajñānāvastha-
tvānnirmūḍhaśca
. nikhiladuritavīravairivāhinīduḥpraveśanijaśuddhāntastattvamahādurganilayatvānnirbhayaḥ .
ayamātmā hyupādeyaḥ iti .
tathā cokta mamr̥tāśītau
(mālinī)
‘‘svaranikaravisargavyaṁjanādyakṣarairyad
rahitamahitahīnaṁ śāśvataṁ mukta saṁkhyam
.
arasatimirarūpasparśagaṁdhāmbuvāyu-
kṣitipavanasakhāṇusthūladikcakravālam
..’’
tathā hi
(mālinī)
duraghavanakuṭhāraḥ prāptaduṣkarmapāraḥ
parapariṇatidūraḥ prāstarāgābdhipūraḥ
.
hatavividhavikāraḥ satyaśarmābdhinīraḥ
sapadi samayasāraḥ pātu māmastamāraḥ
..62..
avasthit honese ātmā nirmūrḥ hai . samasta pāparūpī śūravīr śatruoṁkī senā jisameṁ praveś
nahīṁ kar sakatī aise nij śuddha antaḥtattvarūp mahā durgameṁ (kilemeṁ) nivās karanese ātmā
nirbhay hai
. aisā yah ātmā vāstavameṁ upādey hai .
isīprakār (śrī yogīndradevakr̥t) amr̥tāśītimeṁ (57veṁ ślok dvārā) kahā
hai ki :
‘‘[śloekārtha :] ātmatattva svarasamūh, visarga aur vyaṁjanādi akṣaroṁ rahit tathā
saṁkhyā rahit hai (arthāt akṣar aur aṅkakā ātmatattvameṁ praveś nahīṁ hai ), ahit rahit hai,
śāśvat hai, aṁdhakār tathā sparśa, ras, gaṁdh aur rūp rahit hai, pr̥thvī, jal, agni aur vāyuke
aṇuoṁ rahit hai tathā sthūl dikcakra (diśāoṁke samūh) rahit hai
.’’
aur (43vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj sāt ślok
kahate haiṁ ) :
[śloekārtha :] jo (samayasār) duṣṭa pāpoṁke vanako chedanekā kuṭhār hai, jo duṣṭa

Page 93 of 388
PDF/HTML Page 120 of 415
single page version

(mālinī)
jayati paramatattvaṁ tattvaniṣṇātapadma-
prabhamunihr̥dayābje saṁsthitaṁ nirvikāram
.
hatavividhavikalpaṁ kalpanāmātraramyād
bhavabhavasukhaduḥkhānmukta muktaṁ budhairyat
..63..
(mālinī)
aniśamatulabodhādhīnamātmānamātmā
sahajaguṇamaṇīnāmākaraṁ tattvasāram
.
nijapariṇatiśarmāmbhodhimajjantamenaṁ
bhajatu bhavavimuktyai bhavyatāprerito yaḥ
..64..
(drutavilaṁbit)
bhavabhogaparāṅmukh he yate
padamidaṁ bhavahetuvināśanam
.
bhaj nijātmanimagnamate pun-
stav kimadhruvavastuni cintayā
..65..
karmoṁke pārako prāpta huā hai (arthāt jisane karmoṁkā anta kiyā hai ), jo parapariṇatise
dūr hai, jisane rāgarūpī samudrake pūrako naṣṭa kiyā hai, jisane vividh vikāroṁkā hanan kar
diyā hai, jo sacce sukhasāgarakā nīr hai aur jisane kāmako asta kiyā hai, vah samayasār
merī śīghra rakṣā karo
.62.
[śloekārtha :] jo tattvaniṣṇāt (vastusvarūpameṁ nipuṇ) padmaprabhamunike
hr̥dayakamalameṁ susthit hai, jo nirvikār hai, jisane vividh vikalpoṁkā hanan kar diyā hai,
aur jise budhapuruṣoṁne kalpanāmātra-ramya aise bhavabhavake sukhoṁse tathā duḥkhoṁse mukta (rahit)
kahā hai, vah paramatattva jayavanta hai
.63.
[śloekārtha :] jo ātmā bhavyatā dvārā prerit ho, vah ātmā bhavase vimukta
honeke hetu nirantar is ātmāko bhajoki jo (ātmā) anupam jñānake ādhīn hai, jo
sahajaguṇamaṇikī khān hai, jo (sarva) tattvoṁmeṁ sār hai aur jo nijapariṇatike sukhasāgarameṁ
magna hotā hai
.64.
[śloekārtha :] nij ātmāmeṁ līn buddhivāle tathā bhavase aur bhogase parāṅmukh