Niyamsar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 44-57 ; Adhikar-4 : VyavahAr Charitra Adhikar; VyavhAr Charitra Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 21

 

Page 94 of 388
PDF/HTML Page 121 of 415
single page version

(drutavilaṁbit)
samayasāramanākulamacyutaṁ
jananamr̥tyurujādivivarjitam
.
sahajanirmalaśarmasudhāmayaṁ
samarasen sadā paripūjaye
..66..
(iṁdravajrā)
itthaṁ nijajñen nijātmatattva-
muktaṁ purā sūtrakr̥tā viśuddham
.
buddhvā ca yanmukti mupaiti bhavya-
stadbhāvayāmyuttamaśarmaṇe‘ham
..67..
(vasantatilakā)
ādyantamukta managhaṁ paramātmatattvaṁ
nirdvandvamakṣayaviśālavaraprabodham
.
tadbhāvanāpariṇato bhuvi bhavyalokaḥ
siddhiṁ prayāti bhavasaṁbhavaduḥkhadūrām
..68..
hue he yati ! tū bhavahetukā vināś karanevāle aise is (dhruv) padako bhaj; adhruv vastukī
cintāse tujhe kyā prayojan hai ?
.65.
[śloekārtha :] jo anākul hai, acyut hai, janma - mr̥tyu - rogādi rahit hai, sahaj
nirmal sukhāmr̥tamay hai, us samayasārako maiṁ samaras (samatābhāv) dvārā sadā
pūjatā hūn̐
. 66 .
[śloekārtha :] isaprakār pahale nijajña sūtrakārane (ātmajñānī sūtrakartā
śrīmadbhagavatkundakundācāryadevane) jis nijātmatattvakā varṇan kiyā aur jise jānakar bhavya
jīv muktiko prāpta karatā hai, us nijātmatattvako uttam sukhakī prāptike hetu maiṁ bhātā hūn̐
.67.
[śloekārtha :] paramātmatattva ādi - anta rahit hai, doṣ rahit hai, nirdvandva hai aur
akṣay viśāl uttam jñānasvarūp hai . jagatameṁ jo bhavya jan usakī bhāvanārūp pariṇamit
hote haiṁ, ve bhavajanit duḥkhoṁse dūr aisī siddhiko prāpta karate haiṁ .68.
acyut = askhalit; nijasvarūpase na haṭā huā .

Page 95 of 388
PDF/HTML Page 122 of 415
single page version

ṇiggaṁtho ṇīrāgo ṇissallo sayaladosaṇimmukko .
ṇikkāmo ṇikkoho ṇimmāṇo ṇimmado appā ..44..
nirgrantho nīrāgo niḥśalyaḥ sakaladoṣanirmukta : .
niḥkāmo niḥkrodho nirmāno nirmadaḥ ātmā ..44..
atrāpi śuddhajīvasvarūpamukta m .
bāhyābhyantaracaturviṁśatiparigrahaparityāgalakṣaṇatvānnirgranthaḥ . sakalamoharāgadveṣātmak-
cetanakarmābhāvānnīrāgaḥ . nidānamāyāmithyāśalyatrayābhāvānniḥśalyaḥ . śuddhaniścayanayen śuddha-
jīvāstikāyasya dravyabhāvanokarmābhāvāt sakaladoṣanirmukta : . śuddhaniścayanayen nijaparam-
tattve‘pi vāṁchābhāvānniḥkāmaḥ . niścayanayen praśastāpraśastasamastaparadravyapariṇaterabhāvānniḥ-
krodhaḥ . niścayanayen sadā paramasamarasībhāvātmakatvānnirmānaḥ . niścayanayen niḥśeṣato‘ntarmukh-
gāthā : 44 anvayārtha :[ātmā ] ātmā [nirgranthaḥ ] nirgraṁth [nīrāgaḥ ]
nirāg, [niḥśalyaḥ ] niḥśalya, [sakaladoṣanirmuktaḥ ] sarvadoṣavimukta, [niḥkāmaḥ ] niṣkām,
[niḥkrodhaḥ ] niḥkrodh, [nirmānaḥ ] nirmān aur [nirmadaḥ ] nirmad hai
.
ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmeṁ) bhī śuddha jīvakā svarūp kahā hai .
śuddha jīvāstikāy bāhya-abhyaṁtar 1cauvīs parigrahake parityāgasvarūp honese nigrantha
hai; sakal moh-rāg-dveṣātmak cetan karmake abhāvake kāraṇ nirāg hai; nidān, māyā aur
mithyātva
in tīn śalyoṁke abhāvake kāraṇ niḥśalya hai; śuddha niścayanayase śuddha
jīvāstikāyako dravyakarma, bhāvakarma aur nokarmakā abhāv honeke kāraṇ sarvadoṣavimukta
hai; śuddha niścayanayase nij param tattvakī bhī vāṁchā na honese niṣkām hai; niścayanayase praśasta
apraśasta samasta paradravyapariṇatikā abhāv honeke kāraṇ niḥkrodh hai; niścayanayase sadā param
1kṣetra, makān, cān̐dī, sonā, dhan, dhānya, dāsī, dās, vastra aur baratanaisā das prakārakā bāhya
parigrah hai; ek mithyātva, cār kaṣāy aur nau nokaṣāy aisā caudah prakārakā abhyaṁtar parigrah hai .
nirgrantha hai, nirāg hai, niḥśalya, jīv amān hai .
sab doṣ rahit, akrodh, nirmad, jīv yah niṣkām hai ..44..

Page 96 of 388
PDF/HTML Page 123 of 415
single page version

tvānnirmadaḥ . ukta prakāraviśuddhasahajasiddhanityanirāvaraṇanijakāraṇasamayasārasvarūpamupādeyamiti .
tathā coktaṁ śrīmadamr̥tacandrasūribhiḥ
(mandākrāṁtā)
‘‘ityucchedātparapariṇateḥ kartr̥karmādibhed-
bhrāntidhvaṁsādapi ca sucirāllabdhaśuddhātmatattvaḥ
.
sañcinmātre mahasi viśade mūrchitaścetano‘yaṁ
sthāsyatyudyatsahajamahimā sarvadā mukta ev
..’’
tathā hi
(mandākrāṁtā)
jñānajyotiḥprahataduritadhvāntasaṁghātakātmā
nityānandādyatulamahimā sarvadā mūrtimukta :
.
svasminnuccairavicalatayā jātaśīlasya mūlaṁ
yastaṁ vande bhavabhayaharaṁ mokṣalakṣmīśamīśam
..69..
samarasībhāvasvarūp honeke kāraṇ nirmān hai; niścayanayase niḥśeṣarūpase aṁtarmukh honeke kāraṇ
nirmad hai
. ukta prakārakā (ū par kahe hue prakārakā), viśuddha sahajasiddha nityanirāvaraṇ
nij kāraṇasamayasārakā svarūp upādey hai .
isīprakār (ācāryadev) śrīmad amr̥tacandrasūrine (śrī pravacanasārakī ṭīkāmeṁ 8veṁ
ślok dvārā) kahā hai ki :
‘‘[śloekārtha :] isaprakār parapariṇatike ucched dvārā (arthāt paradravyarūp
pariṇamanake nāś dvārā) tathā kartā, karma ādi bhed honekī jo bhrānti usake bhī nāś dvārā
antameṁ jisane śuddha ātmatattvako upalabdha kiyā hai
aisā yah ātmā, caitanyamātrarūp
viśad (nirmal) tejameṁ līn rahatā huā, apanī sahaj (svābhāvik) mahimāke
prakāśamānarūpase sarvadā mukta hī rahegā
.’’
aur (44vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ ) :
[śloekārtha :] jisane jñānajyoti dvārā pāparūpī aṁdhakārasamūhakā nāś kiyā hai,
jo nitya ānanda ādi atul mahimākā dhāraṇ karanevālā hai, jo sarvadā amūrta hai, jo

Page 97 of 388
PDF/HTML Page 124 of 415
single page version

vaṇṇarasagaṁdhaphāsā thīpuṁsaṇauṁsayādipajjāyā .
saṁṭhāṇā saṁhaṇaṇā savve jīvassa ṇo saṁti ..45..
arasamarūvamagaṁdhaṁ avvattaṁ cedaṇāguṇamasaddaṁ .
jāṇ aliṁgaggahaṇaṁ jīvamaṇiddiṭṭhasaṁṭhāṇaṁ ..46..
varṇarasagaṁdhasparśāḥ strīpuṁnapuṁsakādiparyāyāḥ .
saṁsthānāni saṁhananāni sarve jīvasya no santi ..45..
arasamarūpamagaṁdhamavyaktaṁ cetanāguṇamaśabdam .
jānīhyaliṁgagrahaṇaṁ jīvamanirdiṣṭasaṁsthānam ..46..
ih hi paramasvabhāvasya kāraṇaparamātmasvarūpasya samastapaudgalikavikārajātaṁ na
samastītyukta m .
apanemeṁ atyanta avicalatā dvārā uttam śīlakā mūl hai, us bhavabhayako haranevāle
mokṣalakṣmīke aiśvaryavān svāmīko maiṁ vandan karatā hūn̐
.69.
gāthā : 45-46 anvayārtha :[varṇarasagaṁdhasparśāḥ ] varṇa - ras - gaṁdh - sparśa,
[strīpuṁnapuṁsakādiparyāyāḥ ] strī - puruṣ - napuṁsakādi paryāyeṁ, [saṁsthānāni ] saṁsthān aur
[saṁhananāni ] saṁhanan[sarve ] yah sab [jīvasya ] jīvako [no santi ] nahīṁ haiṁ .
[jīvam ] jīvako [arasam ] aras, [arūpam ] arūp, [agaṁdham ] agaṁdh,
[avyaktam ] avyakta, [cetanāguṇam ] cetanāguṇavālā, [aśabdam ] aśabda,
[aliṁgagrahaṇam ] aliṁgagrahaṇ (liṁgase agrāhya) aur [anirdiṣṭasaṁsthānam ] jise koī
saṁsthān nahīṁ kahā hai aisā [jānīhi ] jān
.
ṭīkā :yahān̐ (in do gāthāoṁmeṁ) paramasvabhāvabhūt aisā jo kāraṇaparamātmākā
svarūp use samasta paudgalik vikārasamūh nahīṁ hai aisā kahā hai .
nahiṁ sparśa - ras - aru gaṁdh - varṇa na, klīv, nar - nārī nahīṁ .
saṁsthān saṁhanan sarva hī ye bhāv sab jīvako nahīṁ ..45..
ras, rūp, gaṁdh na, vyakta nahiṁ, nahiṁ śabda, cetanaguṇamayī .
nirdiṣṭa nahiṁ saṁsthān, hotā jīvaliṁg - grahaṇ nahīṁ ..46..

Page 98 of 388
PDF/HTML Page 125 of 415
single page version

niścayen varṇapaṁcakaṁ, rasapaṁcakaṁ, gandhadvitayaṁ, sparśāṣṭakaṁ, strīpuṁnapuṁsakādivijātīy-
vibhāvavyaṁjanaparyāyāḥ, kubjādisaṁsthānāni, vajrarṣabhanārācādisaṁhananāni vidyante pudgalānāmev,
na jīvānām
. saṁsārāvasthāyāṁ saṁsāriṇo jīvasya sthāvaranāmakarmasaṁyukta sya karmaphalacetanā
bhavati, trasanāmakarmasanāthasya kāryayutakarmaphalacetanā bhavati . kāryaparamātmanaḥ kāraṇ-
paramātmanaśca śuddhajñānacetanā bhavati . at ev kāryasamayasārasya vā kāraṇasamayasārasya vā
śuddhajñānacetanā sahajaphalarūpā bhavati . ataḥ sahajaśuddhajñānacetanātmānaṁ nijakāraṇaparamātmānaṁ
saṁsārāvasthāyāṁ muktāvasthāyāṁ vā sarvadaikarūpatvādupādeyamiti he śiṣya tvaṁ jānīhi iti .
tathā cokta mekatvasaptatau
(mandākrāṁtā)
‘‘ātmā bhinnastadanugatimatkarma bhinnaṁ tayoryā
pratyāsatterbhavati vikr̥tiḥ sā‘pi bhinnā tathaiv
.
kālakṣetrapramukhamapi yattacca bhinnaṁ mataṁ me
bhinnaṁ bhinnaṁ nijaguṇakalālaṁkr̥taṁ sarvametat
..’’
niścayase pān̐c varṇa, pān̐c ras, do gaṁdh, āṭh sparśa, strī - puruṣ - napuṁsakādi vijātīy
vibhāvavyaṁjanaparyāyeṁ, kubjādi saṁsthān, vajrarṣabhanārācādi saṁhanan pudgaloṁko hī haiṁ, jīvoṁko
nahīṁ haiṁ
. saṁsār - daśāmeṁ sthāvaranāmakarmayukta saṁsārī jīvako karmaphalacetanā hotī hai,
trasanāmakarmayukta saṁsārī jīvako kārya sahit karmaphalacetanā hotī hai . kāryaparamātmā aur
kāraṇaparamātmāko śuddhajñānacetanā hotī hai . isīse kāryasamayasār athavā kāraṇasamayasārako
sahajaphalarūp śuddhajñānacetanā hotī hai . isaliye, sahajaśuddha - jñānacetanāsvarūp nij
kāraṇaparamātmā saṁsārāvasthāmeṁ yā muktāvasthāmeṁ sarvadā ekarūp honese upādey hai aisā, he
śiṣya ! tū jān
.
isaprakār ekatvasaptatimeṁ (śrīpadmanandī - ācāryadevakr̥t padmanandipaṁcaviṁśatikā nāmak
śāstrameṁ ekatvasaptati nāmak adhikārameṁ 79veṁ ślok dvārā) kahā hai ki :
‘‘[śloekārtha :] merā aisā maṁtavya hai kiātmā pr̥thak hai aur usake pīche
pīche jānevālā karma pr̥thak hai; ātmā aur karmakī ati nikaṭatāse jo vikr̥ti hotī hai
vah bhī usīprakār (ātmāse) bhinna hai; aur kāl
kṣetrādi jo haiṁ ve bhī (ātmāse) pr̥thak
haiṁ . nij nij guṇakalāse alaṁkr̥t yah sab pr̥thak - pr̥thak haiṁ (arthāt apane - apane guṇoṁ

Page 99 of 388
PDF/HTML Page 126 of 415
single page version

tathā hi
(mālinī)
asati ca sati bandhe śuddhajīvasya rūpād
rahitamakhilamūrtadravyajālaṁ vicitram
.
iti jinapativākyaṁ vakti śuddhaṁ budhānāṁ
bhuvanaviditametadbhavya jānīhi nityam
..70..
jārisiyā siddhappā bhavamalliy jīv tārisā hoṁti .
jaramaraṇajammamukkā aṭṭhaguṇālaṁkiyā jeṇ ..47..
yādraśāḥ siddhātmāno bhavamālīnā jīvāstādraśā bhavanti .
jarāmaraṇajanmamuktā aṣṭaguṇālaṁkr̥tā yen ..47..
tathā paryāyoṁse yukta sarva dravya atyanta bhinna - bhinna haiṁ ) .’’
aur (in do gāthāoṁkī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ ) :
[śloekārtha :] ‘‘bandha ho na ho (arthāt bandhāvasthāmeṁ yā mokṣāvasthāmeṁ), samasta
vicitra mūrtadravyajāl (anekavidh mūrtadravyoṁkā samūh) śuddha jīvake rūpase vyatirikta hai’’
aisā jinadevakā śuddha vacan budhapuruṣoṁko kahate haiṁ
. is bhuvanaviditako (is jagataprasiddha
satyako), he bhavya ! tū sadā jān .70.
gāthā : 47 anvayārtha :[yādraśāḥ ] jaise [siddhātmānaḥ ] siddha ātmā haiṁ
[tādraśāḥ ] vaise [bhavam ālīnāḥ jīvāḥ ] bhavalīn (saṁsārī) jīv [bhavanti ] haiṁ, [yen ]
jisase (ve saṁsārī jīv siddhātmāoṁkī bhān̐ti) [jarāmaraṇajanmamuktāḥ ] janma - jarā - maraṇase
rahit aur [aṣṭaguṇālaṁkr̥tāḥ ] āṭh guṇoṁse alaṁkr̥t haiṁ .
hai siddha jaise jīv, tyoṁ bhavalīn saṁsārī vahī .
guṇ āṭhase jo hai alaṁkr̥t janma-maraṇ-jarā nahīṁ ..47..

Page 100 of 388
PDF/HTML Page 127 of 415
single page version

śuddhadravyārthikanayābhiprāyeṇ saṁsārijīvānāṁ mukta jīvānāṁ viśeṣābhāvopanyāsoyam .
ye kecid atyāsannabhavyajīvāḥ te pūrvaṁ saṁsārāvasthāyāṁ saṁsārakleśāyāsacittāḥ santaḥ
sahajavairāgyaparāyaṇāḥ dravyabhāvaliṁgadharāḥ paramaguruprasādāsāditaparamāgamābhyāsen siddhakṣetraṁ
pariprāpya nirvyābādhasakalavimalakevalajñānakevaladarśanakevalasukhakevalaśakti yuktāḥ siddhātmānaḥ
kāryasamayasārarūpāḥ kāryaśuddhāḥ
. te yādraśāstādraśā ev bhavinaḥ śuddhaniścayanayen . yen
kāraṇen tādraśāsten jarāmaraṇajanmamuktāḥ samyaktvādyaṣṭaguṇapuṣṭituṣṭāśceti .
(anuṣṭubh)
prāgev śuddhatā yeṣāṁ sudhiyāṁ kudhiyāmapi .
nayen kenacitteṣāṁ bhidāṁ kāmapi vedmyaham ..71..
ṭīkā :śuddhadravyārthik nayake abhiprāyase saṁsārī jīvoṁmeṁ aur mukta jīvoṁmeṁ
antar na honekā yah kathan hai .
jo koī ati - āsanna - bhavya jīv hue, ve pahale saṁsārāvasthāmeṁ saṁsārakleśase thake
cittavāle hote hue sahajavairāgyaparāyaṇ honese dravya-bhāv liṁgako dhāraṇ karake paramaguruke
prasādase prāpta kiye hue paramāgamake abhyās dvārā siddhakṣetrako prāpta karake avyābādh (bādhā
rahit) sakal-vimal (sarvathā nirmal) kevalajñān
- kevaladarśan - kevalasukh - kevalavīryayukta
siddhātmā ho gayeki jo siddhātmā kāryasamayasārarūp haiṁ, kāryaśuddha haiṁ . jaise ve siddhātmā
haiṁ vaise hī śuddhaniścayanayase bhavavāle (saṁsārī) jīv haiṁ . jisakāraṇ ve saṁsārī jīv siddhātmāke
samān haiṁ, us kāraṇ ve saṁsārī jīv janmajarāmaraṇase rahit aur samyaktvādi āṭh guṇoṁkī
puṣṭise tuṣṭa haiṁ (
samyaktva, ananta jñān, ananta darśan, ananta vīrya, sūkṣmatva, avagāhan,
agurulaghu tathā avyābādh in āṭh guṇoṁkī samr̥ddhise ānandamay haiṁ ) .
[ab 47vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] jin subuddhioṁko tathā kubuddhioṁko pahalese hī śuddhatā hai,
unameṁ kuch bhī bhed maiṁ kis nayase jānūn̐ ? (vāstavameṁ unameṁ kuch bhī bhed arthāt
aṁtar nahīṁ hai
.) 71.
kāryaśuddha = kāryaapekṣāse śuddha .

Page 101 of 388
PDF/HTML Page 128 of 415
single page version

asarīrā aviṇāsā aṇiṁdiyā ṇimmalā visuddhappā .
jah loyagge siddhā tah jīvā saṁsidī ṇeyā ..48..
aśarīrā avināśā atīndriyā nirmalā viśuddhātmānaḥ .
yathā lokāgre siddhāstathā jīvāḥ saṁsr̥tau jñeyāḥ ..48..
ayaṁ ca kāryakāraṇasamayasārayorviśeṣābhāvopanyāsaḥ .
niścayen paṁcaśarīraprapaṁcābhāvādaśarīrāḥ, niścayen naranārakādiparyāyaparityāg-
svīkārābhāvādavināśāḥ, yugapatparamatattvasthitasahajadarśanādikāraṇaśuddhasvarūpaparicchitti-
samarthasahajajñānajyotirapahastitasamastasaṁśayasvarūpatvādatīndriyāḥ, malajanakakṣāyopaśamikādi-
vibhāvasvabhāvānāmabhāvānnirmalāḥ, dravyabhāvakarmābhāvād viśuddhātmānaḥ yathaiv lokāgre bhagavantaḥ
gāthā : 48 anvayārtha :[yathā ] jisaprakār [lokāgre ] lokāgrameṁ
[siddhāḥ ] siddhabhagavanta [aśarīrāḥ ] aśarīrī, [avināśāḥ ] avināśī, [atīndriyāḥ ]
atīndriy, [nirmalāḥ ] nirmal aur [viśuddhātmānaḥ ] viśuddhātmā (viśuddhasvarūpī) haiṁ,
[tathā ] usīprakār [saṁsr̥tau ] saṁsārameṁ [jīvāḥ ] (sarva) jīv [jñeyāḥ ] jānanā
.
ṭīkā :aur yah, kāryasamayasār tathā kāraṇasamayasārameṁ antar na honekā
kathan hai .
jisaprakār lokāgrameṁ siddhaparameṣṭhī bhagavanta niścayase pān̐c śarīrake prapaṁcake
abhāvake kāraṇ ‘aśarīrī’ haiṁ, niścayase nar - nārakādi paryāyoṁke tyāg - grahaṇake abhāvake
kāraṇ ‘avināśī’ haiṁ, param tattvameṁ sthit sahajadarśanādirūp kāraṇaśuddhasvarūpako yugapad
jānanemeṁ samartha aisī sahajajñānajyoti dvārā jisameṁse samasta saṁśay dūr kar diye gaye haiṁ
aise svarūpavāle honeke kāraṇ ‘atīndriy’ haiṁ, malajanak kṣāyopaśamikādi
vibhāvasvabhāvoṁke abhāvake kāraṇ ‘nirmal’ haiṁ aur dravyakarmoṁ tathā bhāvakarmoṁke
vin deh avināśī, atīndriy, śuddha nirmal siddha jyoṁ .
lokāgrameṁ jaise virāje, jīv haiṁ bhavalīn tyoṁ ..48..

Page 102 of 388
PDF/HTML Page 129 of 415
single page version

siddhaparameṣṭhinastiṣṭhanti, tathaiv saṁsr̥tāvapi amī kenacinnayabalen saṁsārijīvāḥ śuddhā iti .
(śārdūlavikrīḍit)
śuddhāśuddhavikalpanā bhavati sā mithyādraśi pratyahaṁ
śuddhaṁ kāraṇakāryatattvayugalaṁ samyagdraśi pratyaham .
itthaṁ yaḥ paramāgamārthamatulaṁ jānāti saddrak svayaṁ
sārāsāravicāracārudhiṣaṇā vandāmahe taṁ vayam ..72..
ede savve bhāvā vavahāraṇayaṁ paḍucca bhaṇidā hu .
savve siddhasahāvā suddhaṇayā saṁsidī jīvā ..49..
ete sarve bhāvāḥ vyavahāranayaṁ pratītya bhaṇitāḥ khalu .
sarve siddhasvabhāvāḥ śuddhanayāt saṁsr̥tau jīvāḥ ..49..
abhāvake kāraṇ ‘viśuddhātmā’ haiṁ, usīprakār saṁsārameṁ bhī yah saṁsārī jīv kisī nayake
balase (kisī nayase) śuddha haiṁ
.
[ab 48vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate haiṁ :]
[śloekārtha :] śuddha - aśuddhakī jo vikalpanā vah mithyādr̥ṣṭiko sadaiv hotī hai;
samyagdr̥ṣṭiko to sadā (aisī mānyatā hotī hai ki) kāraṇatattva aur kāryatattva donoṁ śuddha
haiṁ
. isaprakār paramāgamake atul arthako sārāsārake vicāravālī sundar buddhi dvārā jo
samyagdr̥ṣṭi svayaṁ jānatā hai, use ham vandan karate haiṁ .72.
gāthā : 49 anvayārtha :[ete ] yah (pūrvokta) [sarve bhāvāḥ ] sab bhāv
[khalu ] vāstavameṁ [vyavahāranayaṁ pratītya ] vyavahāranayakā āśray karake [bhaṇitāḥ ] (saṁsārī
jīvoṁmeṁ vidyamān) kahe gaye haiṁ; [śuddhanayāt ] śuddhanayase [saṁsr̥tau ] saṁsārameṁ rahanevāle [sarve
jīvāḥ ]
sarva jīv [siddhasvabhāvāḥ ] siddhasvabhāvī haiṁ
.
vikalpanā = viparīt kalpanā; mithyā mānyatā; aniścay; śaṁkā; bhed karanā .
vyavahāranayase haiṁ kahe sab jīvake hī bhāv ye .
haiṁ śuddhanayase jīv sab bhavalīn siddha svabhāvase ..49..

Page 103 of 388
PDF/HTML Page 130 of 415
single page version

niścayavyavahāranayayorupādeyatvapradyotanametat .
ye pūrvaṁ na vidyante iti pratipāditāste sarve vibhāvaparyāyāḥ khalu vyavahāranayādeśen
vidyante . saṁsr̥tāvapi ye vibhāvabhāvaiścaturbhiḥ pariṇatāḥ santastiṣṭhanti api ca te sarve bhagavatāṁ
siddhānāṁ śuddhaguṇaparyāyaiḥ sadraśāḥ śuddhanayādeśāditi .
tathā coktaṁ śrīmadamr̥tacandrasūribhiḥ
(mālinī)
‘‘vyavaharaṇanayaḥ syādyadyapi prākpadavyā-
mih nihitapadānāṁ haṁt hastāvalambaḥ
.
ṭīkā :yah, niścayanay aur vyavahāranayakī upādeyatākā prakāśan
(kathan) hai .
pahale jo vibhāvaparyāyeṁ ‘vidyamān nahīṁ haiṁ ’ aisī pratipādit kī gaī haiṁ ve sab
vibhāvaparyāyeṁ vāstavameṁ vyavahāranayake kathanase vidyamān haiṁ . aur jo (vyavahāranayake
kathanase) cār vibhāvabhāvarūp pariṇat honese saṁsārameṁ bhī vidyamān haiṁ ve sab śuddhanayake
kathanase śuddhaguṇaparyāyoṁ dvārā siddhabhagavanta samān haiṁ (arthāt jo jīv vyavahāranayake kathanase
audayikādi vibhāvabhāvoṁvāle honese saṁsārī haiṁ ve sab śuddhanayake kathanase śuddha guṇoṁ tathā
śuddha paryāyoṁvāle honese siddha sadr̥ś haiṁ )
.
isīprakār (ācāryadev) śrīmad amr̥tacandrasūrine (śrī samayasārakī ātmakhyāti
nāmak ṭīkāmeṁ pān̐caveṁ ślok dvārā) kahā hai ki :
‘‘[śloekārtha :] yadyapi vyavahāranay is pratham bhūmikāmeṁ jinhoṁne pair rakhā hai aise
pramāṇabhūt jñānameṁ śuddhātmadravyakā tathā usakī paryāyoṁkādonoṁkā samyak jñān honā cāhiye .
‘svayaṁko kathaṁcit vibhāvaparyāyeṁ vidyamān hai’ aisā svīkār hī jisake jñānameṁ na ho use
śuddhātmadravyakā bhī saccā jñān nahīṁ ho sakatā
. isaliye ‘vyavahāranayake viṣayoṁkā bhī jñān to
grahaṇ karane yogya hai’ aisī vivakṣāse hī yahān̐ vyavahāranayako upādey kahā hai, ‘unakā āśray grahaṇ
karane yogya hai’ aisī vivakṣāse nahīṁ
. vyavahāranayake viṣayoṁkā āśray (ālamban, jhukāv,
sanmukhatā, bhāvanā) to choṛaneyogya hai hī aisā samajhāneke liye 50vīṁ gāthāmeṁ vyavahāranayako
spaṣṭarūpase hey kahā jāyegā
. jis jīvako abhiprāyameṁ śuddhātmadravyake āśrayakā grahaṇ aur
paryāyoṁke āśrayakā tyāg ho, usī jīvako dravyakā tathā paryāyoṁkā jñān samyak hai aisā samajhanā,
anyako nahīṁ
.

Page 104 of 388
PDF/HTML Page 131 of 415
single page version

tadapi paramamarthaṁ ciccamatkāramātraṁ
paravirahitamantaḥ paśyatāṁ naiṣ kiṁcit
..’’
tathā hi
(svāgatā)
śuddhaniścayanayen vimuktau
saṁsr̥tāvapi ca nāsti viśeṣaḥ
.
evamev khalu tattvavicāre
śuddhatattvarasikāḥ pravadanti
..73..
puvvuttasayalabhāvā paradavvaṁ parasahāvamidi heyaṁ .
sagadavvamuvādeyaṁ aṁtarataccaṁ have appā ..50..
pūrvokta sakalabhāvāḥ paradravyaṁ parasvabhāvā iti heyāḥ .
svakadravyamupādeyaṁ antastattvaṁ bhavedātmā ..50..
jīvoṁko, arere ! hastāvalambarūp bhale ho, tathāpi jo jīv caitanyacamatkāramātra, parase rahit
aise param padārthako antaraṁgameṁ dekhate haiṁ unheṁ yah vyavahāranay kuch nahīṁ hai
.’’
aur (is 49vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ ) :
[śloekārtha :] ‘śuddhaniścayanayase muktimeṁ tathā saṁsārameṁ antar nahīṁ hai;’ aisā hī
vāstavameṁ, tattva vicārane par (paramārtha vastusvarūpakā vicār athavā nirūpaṇ karane par),
śuddha tattvake rasik puruṣ kahate haiṁ .73.
gāthā : 50 anvayārtha :[pūrvoktasakalabhāvāḥ ] pūrvokta sarva bhāv
[parasvabhāvāḥ ] par svabhāv haiṁ, [paradravyam ] paradravya haiṁ, [iti ] isaliye [heyāḥ ] hey haiṁ,
[antastattvaṁ ] antaḥtattva [svakadravyam ] aisā svadravya
[ātmā ] ātmā[upādeyam ]
upādey [bhavet ] hai .
paradravya haiṁ parabhāv haiṁ pūrvokta sāre bhāv hī .
ataev haiṁ ye tyājya, antastattva hai ādey hī ..50..

Page 105 of 388
PDF/HTML Page 132 of 415
single page version

heyopādeyatyāgopādānalakṣaṇakathanamidam .
ye kecid vibhāvaguṇaparyāyāste pūrvaṁ vyavahāranayādeśādupādeyatvenoktāḥ śuddha-
niścayanayabalen heyā bhavanti . kutaḥ ? parasvabhāvatvāt, at ev paradravyaṁ bhavati .
sakalavibhāvaguṇaparyāyanirmuktaṁ śuddhāntastattvasvarūpaṁ svadravyamupādeyam . asya khalu sahaj-
jñānasahajadarśanasahajacāritrasahajaparamavītarāgasukhātmakasya śuddhāntastattvasvarūpasyādhāraḥ sahaj-
paramapāriṇāmikabhāvalakṣaṇakāraṇasamayasār iti
.
tathā coktaṁ śrīmadamr̥tacandrasūribhiḥ
(śārdūlavikrīḍit)
‘‘siddhānto‘yamudāttacittacaritairmokṣārthibhiḥ sevyatāṁ
śuddhaṁ cinmayamekamev paramaṁ jyotiḥ sadaivāsmyaham
.
ete ye tu samullasanti vividhā bhāvāḥ pr̥thaglakṣaṇā-
ste‘haṁ nāsmi yato‘tra te mam paradravyaṁ samagrā api
..’’
ṭīkā :yah, hey-upādey athavā tyāg-grahaṇake svarūpakā kathan hai .
jo koī vibhāvaguṇaparyāyeṁ haiṁ ve pahale (49vīṁ gāthāmeṁ) vyavahāranayake kathan dvārā
upādeyarūpase kahī gaī thīṁ kintu śuddhaniścayanayake balase (śuddhaniścayanayase) ve hey haiṁ .
kis kāraṇase ? kyoṁki ve parasvabhāv haiṁ, aur isīliye paradravya haiṁ . sarva
vibhāvaguṇaparyāyoṁse rahit śuddha-antastattvasvarūp svadravya upādey hai . vāstavameṁ sahajajñān
sahajadarśansahajacāritrasahajaparamavītarāgasukhātmak śuddha-antastattvasvarūp is
svadravyakā ādhār sahajaparamapāriṇāmikabhāvalakṣaṇ (sahaj param pāriṇāmik bhāv
jisakā lakṣaṇ hai aisā) kāraṇasamayasār hai .
isīprakār (ācāryadev) śrīmad amr̥tacandrasūrine (śrī samayasārakī ātmakhyāti
nāmak ṭīkāmeṁ 185veṁ ślok dvārā) kahā hai ki :
‘‘[śloekārtha :] jinake cittakā caritra udātta (udār, ucca, ujjval) hai aise
mokṣārthī is siddhāntakā sevan karo ki‘maiṁ to śuddha caitanyamay ek param jyoti hī sadaiv
hūn̐; aur yah jo bhinna lakṣaṇavāle vividh prakārake bhāv pragaṭ hote haiṁ vah maiṁ nahīṁ hūn̐, kyoṁki
ve sab mujhe paradravya haiṁ
.’’

Page 106 of 388
PDF/HTML Page 133 of 415
single page version

tathā hi
(śālinī)
na hyasmākaṁ śuddhajīvāstikāyā-
danye sarve pudgaladravyabhāvāḥ
.
itthaṁ vyaktaṁ vakti yastattvavedī
siddhiṁ so‘yaṁ yāti tāmatyapūrvām
..74..
vivarīyābhiṇivesavivajjiyasaddahaṇamev sammattaṁ .
saṁsayavimohavibbhamavivajjiyaṁ hodi saṇṇāṇaṁ ..51..
calamaliṇamagāḍhattavivajjiyasaddahaṇamev sammattaṁ .
adhigamabhāvo ṇāṇaṁ heyovādeyataccāṇaṁ ..52..
sammattassa ṇimittaṁ jiṇasuttaṁ tassa jāṇayā purisā .
aṁtaraheū bhaṇidā daṁsaṇamohassa khayapahudī ..53..
aur (is 50vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate
haiṁ ) :
[śloekārtha :] ‘śuddha jīvāstikāyase anya aise jo sab pudgaladravyake bhāv ve
vāstavameṁ hamāre nahīṁ haiṁ’aisā jo tattvavedī spaṣṭarūpase kahatā hai vah ati apūrva siddhiko
prāpta hotā hai .74.
mithyābhiprāy vihīn jo śraddhān vah samyaktva hai .
saṁśay-vimoh-vibhrānti virahit jñān sujñānatva hai ..51..
cal-mal-agārḥapane rahit śraddhān vah samyaktva hai .
ādey-hey padārthakā avabodh sujñānatva hai ..52..
jinasūtra samakitahetu hai, aru sūtrajñātā puruṣ jo .
vah jān aṁtarhetu jinake darśanamohakṣayādi ho ..53..

Page 107 of 388
PDF/HTML Page 134 of 415
single page version

sammattaṁ saṇṇāṇaṁ vijjadi mokkhassa hodi suṇ caraṇaṁ .
vavahāraṇicchaeṇ du tamhā caraṇaṁ pavakkhāmi ..54..
vavahāraṇayacaritte vavahāraṇayassa hodi tavacaraṇaṁ .
ṇicchayaṇayacāritte tavacaraṇaṁ hodi ṇicchayado ..55..
viparītābhiniveśavivarjitaśraddhānamev samyaktvam .
saṁśayavimohavibhramavivarjitaṁ bhavati saṁjñānam ..51..
calamalinamagāḍhatvavivarjitaśraddhānamev samyaktvam .
adhigamabhāvo jñānaṁ heyopādeyatattvānām ..52..
samyaktvasya nimittaṁ jinasūtraṁ tasya jñāyakāḥ puruṣāḥ .
antarhetavo bhaṇitāḥ darśanamohasya kṣayaprabhr̥teḥ ..53..
gāthā : 51 se 55 anvayārtha :[viparītābhiniveśavivarjitaśraddhānam ev ]
viparīt abhiniveś rahit śraddhān hī [samyaktvam ] samyaktva hai; [saṁśayavimohavibhram-
vivarjitam ] saṁśay, vimoh aur vibhram rahit (jñān) vah [saṁjñānam bhavati ] samyagjñān hai .
[calamalinamagāḍhatvavivarjitaśraddhānam ev ] calatā, malinatā aur agārḥatā rahit
śraddhān hī [samyaktvam ] samyaktva hai; [heyopādeyatattvānām ] hey aur upādey tattvoṁko
[adhigamabhāvaḥ ] jānanerūp bhāv vah [jñānam ] (samyak) jñān hai
.
[samyaktvasya nimittaṁ ] samyaktvakā nimitta [jinasūtraṁ ] jinasūtra hai; [tasya jñāyakāḥ
puruṣāḥ ] jinasūtrake jānanevāle puruṣoṁko [antarhetavaḥ ] (samyaktvake) antaraṁg hetu
[bhaṇitāḥ ] kahe haiṁ, [darśanamohasya kṣayaprabhr̥teḥ ] kyoṁki unako darśanamohake kṣayādik haiṁ
.
abhiniveś = abhiprāy; āgrah .
samyaktva, samyagjñān aru cāritra mokṣa upāy hai .
vyavahār niścayase ataḥ cāritra mam pratipādya hai ..54..
vyavahāranayacāritrameṁ vyavahāranay tap jāniye .
cāritra niścayameṁ tapaścaryā niyatanay māniye ..55..

Page 108 of 388
PDF/HTML Page 135 of 415
single page version

samyaktvaṁ saṁjñānaṁ vidyate mokṣasya bhavati śr̥ṇu caraṇam .
vyavahāraniścayen tu tasmāccaraṇaṁ pravakṣyāmi ..54..
vyavahāranayacaritre vyavahāranayasya bhavati tapaścaraṇam .
niścayanayacāritre tapaścaraṇaṁ bhavati niścayataḥ ..55..
ratnatrayasvarūpākhyānametat .
bhedopacāraratnatrayamapi tāvad viparītābhiniveśavivarjitaśraddhānarūpaṁ bhagavatāṁ siddhi-
paraṁparāhetubhūtānāṁ paṁcaparameṣṭhināṁ calamalināgāḍhavivarjitasamupajanitaniścalabhakti yukta tvamev .
viparīte harihiraṇyagarbhādipraṇīte padārthasārthe hyabhiniveśābhāv ityarthaḥ . saṁjñānamapi ca
saṁśayavimohavibhramavivarjitamev . tatra saṁśayaḥ tāvat jino vā śivo vā dev iti . vimohaḥ
śākyādiprokte vastuni niścayaḥ . vibhramo hyajñānatvamev . pāpakriyānivr̥ttipariṇāmaścāritram .
[śr̥ṇu ] sun, [mokṣasya ] mokṣake liye [samyaktvaṁ ] samyaktva hotā hai, [saṁjñānaṁ ]
samyagjñān [vidyate ] hotā hai, [caraṇam ] cāritra (bhī) [bhavati ] hotā hai; [tasmāt ]
isaliye [vyavahāraniścayen tu ] maiṁ vyavahār aur niścayase [caraṇaṁ pravakṣyāmi ] cāritra kahūn̐gā
.
[vyavahāranayacaritre ] vyavahāranayake cāritrameṁ [vyavahāranayasya ] vyavahāranayakā
[tapaścaraṇam ] tapaścaraṇ [bhavati ] hotā hai; [niścayanayacāritre ] niścayanayake cāritrameṁ
[niścayataḥ ] niścayase [tapaścaraṇam ] tapaścaraṇ [bhavati ] hotā hai
.
ṭīkā :yah, ratnatrayake svarūpakā kathan hai .
pratham, bhedopacār-ratnatray is prakār hai :viparīt abhiniveś rahit śraddhānarūp
aisā jo siddhike paramparāhetubhūt bhagavanta paṁcaparameṣṭhīke prati utpanna huā calatā
malinatāagārḥatā rahit niścal bhaktiyuktapanā vahī samyaktva hai . viṣṇubrahmādikathit
viparīt padārthasamūhake prati abhiniveśakā abhāv hī samyaktva haiaisā artha hai .
saṁśay, vimoh aur vibhram rahit (jñān) hī samyagjñān hai . vahān̐, jin dev hoṁge yā
śiv dev hoṁge (aisā śaṁkārūpabhāv) vah saṁśay hai; śākyādikathit vastumeṁ niścay
(arthāt buddhādi kathit padārthakā nirṇay) vah vimoh hai; ajñānapanā (arthāt vastu
kyā hai tatsambandhī ajānapanā) hī vibhram hai
. pāpakriyāse nivr̥ttirūp pariṇām vah

Page 109 of 388
PDF/HTML Page 136 of 415
single page version

iti bhedopacāraratnatrayapariṇatiḥ . tatra jinapraṇītaheyopādeyatattvaparicchittirev samyagjñānam .
asya samyaktvapariṇāmasya bāhyasahakārikāraṇaṁ vītarāgasarvajñamukhakamalavinirgatasamastavastu-
pratipādanasamarthadravyaśrutamev tattvajñānamiti
. ye mumukṣavaḥ te‘pyupacārataḥ padārthanirṇayahetutvāt
aṁtaraṁgahetav ityuktāḥ darśanamohanīyakarmakṣayaprabhr̥teḥ sakāśāditi . abhedānupacāraratnatray-
pariṇaterjīvasya ṭaṁkotkīrṇajñāyakaikasvabhāvanijaparamatattvaśraddhānen, tatparicchittimātrāṁtarmukhaparam-
bodhen, tadrūpāvicalasthitirūpasahajacāritreṇ abhūtapūrvaḥ siddhaparyāyo bhavati
. yaḥ paramajin-
yogīśvaraḥ prathamaṁ pāpakriyānivr̥ttirūpavyavahāranayacāritre tiṣṭhati, tasya khalu vyavahāranay-
gocaratapaścaraṇaṁ bhavati
. sahajaniścayanayātmakaparamasvabhāvātmakaparamātmani pratapanaṁ tapaḥ .
svasvarūpāvicalasthitirūpaṁ sahajaniścayacāritram anen tapasā bhavatīti .
tathā cokta mekatvasaptatau
cāritra hai . isaprakār bhedopacār-ratnatrayapariṇati hai . usameṁ, jinapraṇīt hey-upādey
tattvoṁkā jñān hī samyagjñān hai . is samyaktvapariṇāmakā bāhya sahakārī kāraṇ
vītarāg-sarvajñake mukhakamalase nikalā huā samasta vastuke pratipādanameṁ samartha aisā
dravyaśrutarūp tattvajñān hī hai
. jo mumukṣu haiṁ unheṁ bhī upacārase padārthanirṇayake hetupaneke
kāraṇ (samyaktvapariṇāmake) antaraṅgahetu kahe haiṁ, kyoṁki unheṁ darśanamohanīyakarmakā
kṣayādik hai
.
abhed-anupacār-ratnatrayapariṇativāle jīvako, ṭaṁkotkīrṇa jñāyak jisakā ek
svabhāv hai aise nij param tattvakī śraddhā dvārā, tadjñānamātra (us nij param tattvake
jñānamātrasvarūp) aise aṁtarmukh paramabodh dvārā aur us-rūpase (arthāt nij param
tattvarūpase) avicalarūpase sthit honerūp sahajacāritra dvārā
abhūtapūrva siddhaparyāy hotī
hai . jo paramajinayogīśvar pahale pāpakriyāse nivr̥ttirūp vyavahāranayake cāritrameṁ hote haiṁ, unheṁ
vāstavameṁ vyavahāranayagocar tapaścaraṇ hotā hai . sahajaniścayanayātmak paramasvabhāvasvarūp
paramātmāmeṁ pratapan so tap hai; nij svarūpameṁ avical sthitirūp sahajaniścayacāritra is
tapase hotā hai
.
isīprakār ekatvasaptatimeṁ (śrī padmanandi-ācāryadevakr̥t padmanandipañcaviṁśatikā
nāmak śāstrameṁ ekatvasaptati nāmake adhikārameṁ 14veṁ ślok dvārā) kahā hai ki :
abhūtapūrva = pahale kabhī na huā ho aisā; apūrva .

Page 110 of 388
PDF/HTML Page 137 of 415
single page version

(anuṣṭubh)
‘‘darśanaṁ niścayaḥ puṁsi bodhastadbodh iṣyate .
sthitiratraiv cāritramiti yogaḥ śivāśrayaḥ ..’’
tathā ca
(mālinī)
jayati sahajabodhastādraśī draṣṭireṣā
caraṇamapi viśuddhaṁ tadvidhaṁ caiv nityam .
aghakulamalapaṁkānīkanirmukta mūrtiḥ
sahajaparamatattve saṁsthitā cetanā ca
..75..
iti sukavijanapayojamitrapaṁcendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahśrīpadmaprabhamaladhāridevviracitāyāṁ
niyamasāravyākhyāyāṁ tātparyavr̥ttau śuddhabhāvādhikāraḥ tr̥tīyaḥ śrutaskandhaḥ ..
‘‘[śloekārtha :] ātmākā niścay vah darśan hai, ātmākā bodh vah jñān hai,
ātmāmeṁ hī sthiti vah cāritra hai; aisā yog (arthāt in tīnoṁkī ekatā) śivapadakā
kāraṇ hai .’’
aur (is śuddhabhāv adhikārakī antim pān̐c gāthāoṁkī ṭīkā pūrṇa karate hue
ṭīkākār munirāj śrī padmaprabhamaladhāridev ślok kahate haiṁ ) :
[śloekārtha :] sahaj jñān sadā jayavanta hai, vaisī (sahaj) yah dr̥ṣṭi sadā
jayavanta hai, vaisā hī (sahaj) viśuddha cāritra bhī sadā jayavanta hai; pāpasamūharūpī malakī
athavā kīcaṛakī paṁktise rahit jisakā svarūp hai aisī sahajaparamatattvameṁ saṁsthit cetanā
bhī sadā jayavanta hai
.75.
isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṁke liye jo sūrya samān haiṁ aur pān̐c indriyoṁke
phai lāv rahit dehamātra jinheṁ parigrah thā aise śrī padmaprabhamaladhāridev dvārā racit niyamasārakī
tātparyavr̥tti nāmak ṭīkāmeṁ (arthāt śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī niyamasār
paramāgamakī nirgrantha munirāj śrī padmaprabhamaladhāridevaviracit tātparyavr̥tti nāmak ṭīkāmeṁ)
śuddhabhāv adhikār nāmakā tīsarā śrutaskaṁdh samāpta huā .
❄ ❁ ❄

Page 111 of 388
PDF/HTML Page 138 of 415
single page version

4
vyavahāracāritra adhikār
athedānīṁ vyavahāracāritrādhikār ucyate .
kulajoṇijīvamaggaṇaṭhāṇāisu jāṇiūṇ jīvāṇaṁ .
tassāraṁbhaṇiyattaṇapariṇāmo hoi paḍhamavadaṁ ..56..
kulayonijīvamārgaṇāsthānādiṣu jñātvā jīvānām .
tasyārambhanivr̥ttipariṇāmo bhavati prathamavratam ..56..
ahiṁsāvratasvarūpākhyānametat .
kulavikalpo yonivikalpaśca jīvamārgaṇāsthānavikalpāśca prāgev pratipāditāḥ . atra
punarukti doṣabhayānna pratipāditāḥ . tatraiv teṣāṁ bhedān buddhvā tadrakṣāpariṇatirev bhavatyahiṁsā .
ab vyavahāracāritra adhikār kahā jātā hai .
gāthā : 56 anvayārtha :[jīvānām ] jīvoṁke [kulayonijīvamārgaṇāsthānādiṣu ]
kul, yoni, jīvasthān, mārgaṇāsthān ādi [jñātvā ] jānakar [tasya ] unake [ārambhanivr̥tti-
pariṇāmaḥ ]
ārambhase nivr̥ttirūp pariṇām vah [prathamavratam ] pahalā vrat [bhavati ] hai
.
ṭīkā :yah, ahiṁsāvratake svarūpakā kathan hai .
kulabhed, yonibhed, jīvasthānake bhed aur mārgaṇāsthānake bhed pahale hī (42vīṁ
gāthākī ṭīkāmeṁ hī) pratipādit kiye gaye haiṁ; yahān̐ punaruktidoṣake bhayase pratipādit
nahīṁ kiye haiṁ
. vahān̐ kahe hue unake bhedoṁko jānakar unakī rakṣārūp pariṇati hī ahiṁsā
re jānakar kulayoni, jīvasthān mārgaṇ jīvake .
ārambha inake se virat ho prathamavrat kahate use ..56..

Page 112 of 388
PDF/HTML Page 139 of 415
single page version

teṣāṁ mr̥tirbhavatu vā na vā, prayatnapariṇāmamantareṇ sāvadyaparihāro na bhavati . at ev
prayatnapare hiṁsāpariṇaterabhāvādahiṁsāvrataṁ bhavatīti .
tathā coktaṁ śrīsamantabhadrasvāmibhiḥ
(śikhariṇī)
‘‘ahiṁsā bhūtānāṁ jagati viditaṁ brahma paramaṁ
na sā tatrārambho‘styaṇurapi ca yatrāśramavidhau
.
tatastatsiddhayarthaṁ paramakaruṇo granthamubhayaṁ
bhavānevātyākṣīnna ca vikr̥taveṣopadhirataḥ
..’’
tathā hi
hai . unakā maraṇ ho yā na ho, prayatnarūp pariṇām binā sāvadyaparihār (doṣakā
tyāg) nahīṁ hotā . isīliye, prayatnaparāyaṇako hiṁsāpariṇatikā abhāv honese ahiṁsāvrat
hotā hai .
isīprakār (ācāryavar) śrī samaṁtabhadrasvāmīne (br̥hatsvayaṁbhūstotrameṁ śrī namināth
bhagavānakī stuti karate hue 119veṁ ślok dvārā) kahā hai ki :
‘‘[śloekārtha : ] jagatameṁ vidit hai ki jīvoṁkī ahiṁsā param brahma hai . jis
āśramakī vidhimeṁ leś bhī āraṁbh hai vahān̐ (us āśramameṁ arthāt sagraṁthapanemeṁ) vah ahiṁsā
nahīṁ hotī . isaliye usakī siddhike hetu, (he namināth prabhu !) param karuṇāvanta aise
āpaśrīne donoṁ graṁthako choṛ diyā (dravya tathā bhāv donoṁ prakārake parigrahako choṛakar
nirgranthapanā aṁgīkār kiyā), vikr̥t veś tathā parigrahameṁ rat na hue .’’
aur (56vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj śrī
padmaprabhamaladhāridev ślok kahate haiṁ ) :
muniko (munitvocitta) śuddhapariṇatike sāth vartanevālā jo (haṭh rahit) dehaceṣṭādikasambandhī śubhopayog
vah vyavahār prayatna hai
. [śuddhapariṇati na ho vahān̐ śubhopayog haṭh sahit hotā hai; vah śubhopayog to
vyavahār-prayatna bhī nahīṁ kahalātā .]

Page 113 of 388
PDF/HTML Page 140 of 415
single page version

(mālinī)
trasahatipariṇāmadhvāṁtavidhvaṁsahetuḥ
sakalabhuvanajīvagrāmasaukhyaprado yaḥ
.
sa jayati jinadharmaḥ sthāvaraikendriyāṇāṁ
vividhavadhavidūraścāruśarmābdhipūraḥ
..76..
rāgeṇ va doseṇ va moheṇ va mosabhāsapariṇāmaṁ .
jo pajahadi sāhu sayā bidiyavadaṁ hoi tassev ..57..
rāgeṇ vā dveṣeṇ vā mohen vā mr̥ṣābhāṣāpariṇāmaṁ .
yaḥ prajahāti sādhuḥ sadā dvitīyavrataṁ bhavati tasyaiv ..57..
satyavratasvarūpākhyānametat .
atra mr̥ṣāpariṇāmaḥ satyapratipakṣaḥ, sa ca rāgeṇ vā dveṣeṇ vā mohen vā jāyate .
sadā yaḥ sādhuḥ āsannabhavyajīvaḥ taṁ pariṇāmaṁ parityajati tasya dvitīyavrataṁ bhavati iti .
[śloekārtha :] trasaghātake pariṇāmarūp aṁdhakārake nāśakā jo hetu hai, sakal
lokake jīvasamūhako jo sukhaprad hai, sthāvar ekendriy jīvoṁke vividh vadhase jo bahut dūr
hai aur sundar sukhasāgarakā jo pūr hai, vah jinadharma jayavanta vartatā hai
. 76 .
gāthā : 57 anvayārtha :[rāgeṇ vā ] rāgase, [dveṣeṇ vā ] dveṣase [mohen vā ]
athavā mohase honevāle [mr̥ṣābhāṣāpariṇāmaṁ ] mr̥ṣā bhāṣāke pariṇāmako [yaḥ sādhuḥ ] jo sādhu
[prajahāti ] choṛatā hai, [tasya ev ] usīko [sadā ] sadā [dvitīyavrataṁ ] dūsarā vrat
[bhavati ] hai
.
ṭīkā :yah, satyavratake svarūpakā kathan hai .
yahān̐ (aisā kahā hai ki), satyakā pratipakṣa (arthāt satyase viruddha pariṇām) vah
mr̥ṣāpariṇām haiṁ; ve (asatya bolaneke pariṇām) rāgase, dveṣase athavā mohase hote haiṁ; jo
sādhu
āsannabhavya jīvun pariṇāmoṁkā parityāg karatā hai (samasta prakārase choṛatā
jo rāg, dveṣ ru mohase pariṇām ho mr̥ṣ-bhāṣakā .
choṛe use jo sādhu, hotā hai use vrat dūsarā ..57..