Niyamsar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 58-68.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 21

 

Page 114 of 388
PDF/HTML Page 141 of 415
single page version

(śālinī)
vakti vyaktaṁ satyamuccairjano yaḥ
svargastrīṇāṁ bhūribhogaikabhāk syāt .
asmin pūjyaḥ sarvadā sarvasadbhiḥ
satyātsatyaṁ cānyadasti vrataṁ kim ..77..
gāme vā ṇayare vā‘raṇṇe vā pecchiūṇ paramatthaṁ .
jo muyadi gahaṇabhāvaṁ tidiyavadaṁ hodi tassev ..58..
grāme vā nagare vā‘raṇye vā prekṣayitvā paramartham .
yo muṁcati grahaṇabhāvaṁ tr̥tīyavrataṁ bhavati tasyaiv ..58..
tr̥tīyavratasvarūpākhyānametat .
vr̥tyāvr̥tto grāmaḥ tasmin vā caturbhirgopurairbhāsuraṁ nagaraṁ tasmin vā manuṣyasaṁcāraśūnyaṁ
hai ), use dūsarā vrat hotā hai .
[ab 57vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate haiṁ :]
[śloekārtha : — ] jo puruṣ ati spaṣṭarūpase satya bolatā hai, vah svargakī striyoṁke
anek bhogoṁkā ek bhāgī hotā hai (arthāt vah paralokameṁ ananyarūpase devāṁganāoṁke
bahut-se bhog prāpta karatā hai ) aur is lokameṁ sarvadā sarva satpuruṣoṁkā pūjya banatā hai .
vāstavameṁ kyā satyase anya koī (barḥakar) vrat hai ? 77 .
gāthā : 58 anvayārtha : — [grāme vā ] grāmameṁ, [nagare vā ] nagarameṁ [araṇye vā ]
yā vanameṁ [param artham ] parāyī vastuko [prekṣayitvā ] dekhakar [yaḥ ] jo (sādhu)
[grahaṇabhāvaṁ ] use grahaṇ karaneke bhāvako [muṁcati ] choṛatā hai, [tasya ev ] usīko
[tr̥tīyavrataṁ ] tīsarā vrat [bhavati ] hai .
ṭīkā : — yah, tīsare vratake svarūpakā kathan hai .
jisake cautaraph bāṛ ho vah grām (gām̐v) hai; jo cār dvāroṁse suśobhit ho vah nagar
kānan, nagar yā grāmameṁ jo dekh par vastu use-
-choṛe grahaṇake bhāv, hotā tīsarā vrat hai use ..58..

Page 115 of 388
PDF/HTML Page 142 of 415
single page version

vanaspatijātavallīgulmaprabhr̥tibhiḥ paripūrṇamaraṇyaṁ tasmin vā pareṇ visr̥ṣṭaṁ nihitaṁ patitaṁ vā
vismr̥taṁ vā paradravyaṁ draṣṭvā svīkārapariṇāmaṁ yaḥ parityajati, tasya hi tr̥tīyavrataṁ bhavati iti .
(āryā)
ākarṣati ratnānāṁ saṁcayamuccairacauryyametadih .
svargastrīsukhamūlaṁ krameṇ muktyaṁganāyāśca ..78..
daṭṭhūṇ itthirūvaṁ vāṁchābhāvaṁ ṇiyattade tāsu .
mehuṇasaṇṇavivajjiyapariṇāmo ahav turiyavadaṁ ..59..
draṣṭvā strīrūpaṁ vāṁcchābhāvaṁ nivartate tāsu .
maithunasaṁjñāvivarjitapariṇāmo‘thavā turīyavratam ..59..
caturthavratasvarūpakathanamidam .
hai; jo manuṣyake saṁcār rahit, vanaspatisamūh, beloṁ aur vr̥kṣoṁke jhuṁḍ ādise khacākhac bharā
ho vah araṇya hai . aise grām, nagar yā araṇyameṁ anyase choṛī huī, rakhī huī, girī huī athavā
bhūlī huī paravastuko dekhakar usake svīkārapariṇāmakā (arthāt use apanī banāne — grahaṇ
karaneke pariṇāmakā) jo parityāg karatā hai, use vāstavameṁ tīsarā vrat hotā hai .
[ab 58vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate haiṁ :]
[śloekārtha : — ] yah ugra acaurya is lokameṁ ratnoṁke saṁcayako ākarṣit karatā
hai aur (paralokameṁ) svargakī striyoṁke sukhakā kāraṇ hai tathā kramaśaḥ muktirūpī strīke
sukhakā kāraṇ hai . 78 .
gāthā : 59 anvayārtha : — [strīrūpaṁ dr̥ṣṭavā ] striyoṁkā rūp dekhakar [tāsu ]
unake prati [vāṁcchābhāvaṁ nivartate ] vāṁchābhāvakī nivr̥tti vah [athavā ] athavā [maithunasaṁjñā-
vivarjitapariṇāmaḥ ] maithunasaṁjñārahit jo pariṇām vah [turīyavratam ] cauthā vrat hai .
ṭīkā : — yah, cauthe vratake svarūpakā kathan hai .
jo dekh ramaṇī-rūp vāṁchābhāv usameṁ choṛatā .
pariṇām maithun - saṁjña - varjit vrat caturtha yahī kahā ..59..

Page 116 of 388
PDF/HTML Page 143 of 415
single page version

kamanīyakāminīnāṁ tanmanoharāṅganirīkṣaṇadvāreṇ samupajanitakautūhalacittavāṁcchāpari-
tyāgen, athavā puṁvedodayābhidhānanokaṣāyatīvrodayen saṁjātamaithunasaṁjñāparityāgalakṣaṇ-
śubhapariṇāmen ca brahmacaryavrataṁ bhavati iti .
(mālinī)
bhavati tanuvibhūtiḥ kāminīnāṁ vibhūtiṁ
smarasi manasi kāmiṁstvaṁ tadā madvacaḥ kim .
sahajaparamatattvaṁ svasvarūpaṁ vihāy
vrajasi vipulamohaṁ hetunā ken citram ..79..
savvesiṁ gaṁthāṇaṁ cāgo ṇiravekkhabhāvaṇāpuvvaṁ .
paṁcamavadamidi bhaṇidaṁ cārittabharaṁ vahaṁtassa ..60..
sarveṣāṁ granthānāṁ tyāgo nirapekṣabhāvanāpūrvam .
paṁcamavratamiti bhaṇitaṁ cāritrabharaṁ vahataḥ ..60..
sundar kāminiyoṁke manohar aṅgake nirīkṣaṇ dvārā utpanna honevālī kutūhalatāke —
cittavāṁchāke — parityāgase, athavā puruṣavedoday nāmakā jo nokaṣāyakā tīvra uday usake
kāraṇ utpanna honevālī maithunasaṁjñāke parityāgasvarūp śubh pariṇāmase, brahmacaryavrat hotā hai .
[ab 59vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate haiṁ :]
[śloekārtha : — ] kāminiyoṁkī jo śarīravibhūti us vibhūtikā, he kāmī puruṣ !
yadi tū manameṁ smaraṇ karatā hai, to mere vacanase tujhe kyā lābh hogā ? aho ! āścarya hotā
hai ki sahaj paramatattvako — nij svarūpako — choṛakar tū kis kāraṇ vipul mohako prāpta
ho rahā hai ! 79.
gāthā : 60 anvayārtha : — [nirapekṣabhāvanāpūrvam ] 1nirapekṣa bhāvanāpūrvak
nirapekṣa - bhāv saṁyukta sab hī granthake parityāgakā .
pariṇām hai vrat paṁcavāṁ cāritrabhar vahanārakā ..60..
1 – muniko munitvocit nirapekṣa śuddha pariṇatike sāth vartatā huā jo (haṭh rahit) sarvaparigrahatyāgasambandhī

Page 117 of 388
PDF/HTML Page 144 of 415
single page version

ih hi paṁcamavratasvarūpamukta m .
sakalaparigrahaparityāgalakṣaṇanijakāraṇaparamātmasvarūpāvasthitānāṁ paramasaṁyamināṁ param-
jinayogīśvarāṇāṁ sadaiv niścayavyavahārātmakacārucāritrabharaṁ vahatāṁ, bāhyābhyantaracaturviṁśati-
parigrahaparityāg ev paraṁparayā paṁcamagatihetubhūtaṁ paṁcamavratamiti .
tathā coktaṁ samayasāre —
(arthāt jis bhāvanāmeṁ parakī apekṣā nahīṁ hai aisī śuddha nirālamban bhāvanā sahit)
[sarveṣāṁ granthānāṁ tyāgaḥ ] sarva parigrahoṁkā tyāg (sarvaparigrahatyāgasambandhī śubhabhāv)
vah, [cāritrabharaṁ vahataḥ ] 2cāritrabhar vahan karanevāleko [paṁcamavratam iti bhaṇitam ]
pān̐cavān̐ vrat kahā hai .
ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmeṁ) pān̐caveṁ vratakā svarūp kahā gayā hai .
sakal parigrahake parityāgasvarūp nij kāraṇaparamātmāke svarūpameṁ avasthit
(sthir hue) paramasaṁyamiyoṁko — param jinayogīśvaroṁko — sadaiv niścayavyavahārātmak
sundar cāritrabhar vahan karanevāloṁko, bāhya - abhyaṁtar cauvīs prakārake parigrahakā parityāg
hī 3paramparāse paṁcamagatike hetubhūt aisā pān̐cavān̐ vrat hai .
isīprakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrī samayasārameṁ (208vīṁ gāthā
dvārā) kahā hai ki : —
śubhopayog vah vyavahār aparigrahavrat kahalātā hai . śuddha pariṇati na ho vahān̐ śubhopayog haṭh sahit
hotā hai; vah śubhopayog to vyavahār-vrat bhī nahīṁ kahalātā . [is pān̐caveṁ vratakī bhān̐ti anya vratoṁkā
bhī samajh lenā .]
2 – cāritrabhar = cāritrakā bhār; cāritrasamūh; cāritrakī atiśayatā .
3 – śubhopayogarūp vyavahāravrat śuddhopayogakā hetu hai aur śuddhopayog mokṣakā hetu hai aisā ginakar yahān̐
upacārase vyavahāravratako mokṣakā paramparāhetu kahā hai . vāstavameṁ to śubhopayogī muniko muniyogya
śuddhapariṇati hī (śuddhātmadravyakā avalamban karatī hai isaliye) viśeṣ śuddhirūp śuddhopayogakā hetu
hotī hai aur vah śuddhopayog mokṣakā hetu hotā hai . isaprakār is śuddhapariṇatimeṁ rahe hue mokṣạke
paramparāhetupanekā ārop usake sāth rahanevāle śubhopayogameṁ karake vyavahāravratako mokṣakā paramparāhetu
kahā jātā hai . jahān̐ śuddhapariṇati hī na ho vahān̐ vartate hue śubhopayogameṁ mokṣake paramparāhetupanekā
ārop bhī nahīṁ kiyā jā sakatā, kyoṁki jahān̐ mokṣakā yathārtha paramparāhetu pragaṭ hī nahīṁ huā hai —
vidyamān hī nahīṁ hai vahān̐ śubhopayogameṁ ārop kisakā kiyā jāye ?

Page 118 of 388
PDF/HTML Page 145 of 415
single page version

‘‘majjhaṁ pariggaho jadi tado ahamajīvadaṁ tu gacchejja .
ṇādev ahaṁ jamhā tamhā ṇa pariggaho majjha ..’’
tathā hi —
(hariṇī)
tyajatu bhavabhīrutvādbhavyaḥ parigrahavigrahaṁ
nirupamasukhāvāsaprāptyai karotu nijātmani .
sthitimavicalāṁ śarmākārāṁ jagajjanadurlabhāṁ
na ca bhavati mahaccitraṁ citraṁ satāmasatāmidam ..80..
pāsugamaggeṇ divā avalogaṁto jugappamāṇaṁ hi .
gacchai purado samaṇo iriyāsamidī have tassa ..61..
prāsukamārgeṇ divā avalokayan yugapramāṇaṁ khalu .
gacchati purataḥ śramaṇaḥ īryāsamitirbhavettasya ..61..
‘‘[gāthārtha : — ] yadi paradravya - parigrah merā ho to maiṁ ajīvatvako prāpta hoūn̐ . maiṁ
to jñātā hī hūn̐ isaliye (paradravyarūp) parigrah merā nahīṁ hai .’’
aur (60vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ ) : —
[śloekārtha : — ] bhavya jīv bhavabhīrutāke kāraṇ parigrahavistārako choṛo aur
nirupam sukhake ❃āvāsakī prāpti hetu nij ātmāmeṁ avical, sukhākār (sukhamayī) tathā
jagatajanoṁko durlabh aisī sthiti (sthiratā) karo . aur yah (nijātmāmeṁ acal sukhātmak
sthiti karanekā kārya) satpuruṣoṁko koī mahā āścaryakī bāt nahīṁ hai, asatpuruṣoṁko
āścaryakī bāt hai .80.
gāthā : 61 anvayārtha : — [śramaṇaḥ ] jo śramaṇ [prāsukamārgeṇ ] prāsuk mārga
❃ āvās = nivāsasthān; ghar; āyatan .
munirāj calate mārga dinameṁ dekh āgekī mahī .
prāsuk dhurā jitanī, unheṁ hī samiti īryā hai kahī ..61..

Page 119 of 388
PDF/HTML Page 146 of 415
single page version

atreryāsamitisvarūpamukta m .
yaḥ paramasaṁyamī gurudevayātrādipraśastaprayojanamuddiśyaikayugapramāṇaṁ mārgam avalokayan
sthāvarajaṁgamaprāṇiparirakṣārthaṁ divaiv gacchati, tasya khalu paramaśramaṇasyeryāsamitirbhavati . vyavahār-
samitisvarūpamukta m . idānīṁ niścayasamitisvarūpamucyate . abhedānupacāraratnatrayamārgeṇ param-
dharmiṇamātmānaṁ samyag itā pariṇatiḥ samitiḥ . athavā nijaparamatattvaniratasahajaparamabodhādi-
paramadharmāṇāṁ saṁhatiḥ samitiḥ . iti niścayavyavahārasamitibhedaṁ buddhvā tatra paramaniścay-
samitimupayātu bhavya iti .
par [divā ] dinameṁ [yugapramāṇaṁ ] dhurā-pramāṇ [purataḥ ] āge [khalu avalokan ] dekhakar
[gacchati ] calatā hai, [tasya ] use [īryāsamitiḥ ] īryāsamiti [bhavet ] hotī hai .
ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmeṁ) īryāsamitikā svarūp kahā hai .
jo ❃paramasaṁyamī guruyātrā (guruke pās jānā), devayātrā (devake pās jānā) ādi
praśasta prayojanakā uddeś rakhakar ek dhurā (cār hāth) jitanā mārga dekhate-dekhate sthāvar
tathā jaṅgam prāṇiyoṁkī parirakṣā(samasta prakārase rakṣā)ke hetu dinameṁ hī calatā hai, us
paramaśramaṇako īryāsamiti hotī hai . (isaprakār) vyavahārasamitikā svarūp kahā gayā .
ab niścayasamitikā svarūp kahā jātā hai : abhed - anupacār - ratnatrayarūpī mārga
par paramadharmī aise (apane) ātmāke prati samyak ‘‘iti’’ ( – gati) arthāt pariṇati
vah samiti hai; athavā, nij paramatattvameṁ līn sahaj paramajñānādik paramadharmoṁkī saṁhati
( – milan, saṁgaṭhan) vah samiti hai .
isaprakār niścay aur vyavahārarūp samitibhed jānakar unameṁ ( – un do meṁ se)
paramaniścayasamitiko bhavya jīv prāpta karo .
[ab 61vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj cār ślok
kahate haiṁ : ]
❃ paramasaṁyamī muniko (arthāt muniyogya śuddhapariṇativāle muniko) śuddhapariṇatike sāth vartatā huā jo
(haṭh rahit) īryāsambandhī ( – gamanasambandhī; calanesambandhī) śubhopayog vah vyavahār īryāsamiti hai .
śuddhapariṇati na ho vahān̐ śubhopayog haṭh sahit hotā hai; vah śubhopayog to vyavahār samiti bhī nahīṁ
kahalātā [is īryāsamitikī bhān̐ti anya samitiyoṁkā bhī samajh lenā . ]

Page 120 of 388
PDF/HTML Page 147 of 415
single page version

(mandākrāṁtā)
itthaṁ buddhvā paramasamitiṁ mukti kāntāsakhīṁ yo
muktvā saṁgaṁ bhavabhayakaraṁ hemarāmātmakaṁ ca .
sthitvā‘pūrve sahajavilasacciccamatkāramātre
bhedābhāve samayati ca yaḥ sarvadā mukta ev ..81..
(mālinī)
jayati samitireṣā śīlamūlaṁ munīnāṁ
trasahatiparidūrā sthāvaraṇāṁ hatervā .
bhavadavaparitāpakleśajīmūtamālā
sakalasukr̥tasītyānīkasantoṣadāyī ..82..
(mālinī)
niyatamih janānāṁ janma janmārṇave‘smin
samitivirahitānāṁ kāmarogāturāṇām .
munip kuru tatastvaṁ tvanmanogehamadhye
hyapavarakamamuṣyāścāruyoṣitsumukte : ..83..
[śloekārtha : — ] isaprakār muktikāntākī (muktisundarīkī) sakhī
paramasamitiko jānakar jo jīv bhavabhayake karanevāle kaṁcanakāminīke saṁgako choṛakar,
apūrva, sahaj - vilasate (svabhāvase prakāśate), abhed caitanyacamatkāramātrameṁ sthit rahakar
(usameṁ) samyak ‘iti’ ( – gati) karatā hai arthāt samyakrūpase pariṇamit hotā hai vah
sarvadā mukta hī hai .81.
[śloekārtha : — ] jo (samiti) muniyoṁko śīlakā ( – cāritrakā) mūl hai, jo
tras jīvoṁke ghātase tathā sthāvar jīvoṁke ghātase samasta prakārase dūr hai, jo bhavadāvānalake
paritāparūpī kleśako śānta karanevālī tathā samasta sukr̥tarūpī dhānyakī rāśiko (poṣaṇ
dekar) santoṣ denevālī meghamālā hai, aisī yah samiti jayavanta hai .82.
[śloekārtha : — ] yahān̐ (viśvameṁ) yah niścit hai ki is janmārṇavameṁ (bhavasāgarameṁ)
samitirahit kāmarogātur ( – icchārūpī rogase pīṛit) janoṁkā janma hotā hai . isaliye he
muni ! tū apane manarūpī gharameṁ is sumuktirūpī sundar strīke liye nivāsagr̥h (ka marā) rakh
(arthāt tū muktikā ciṁtavan kar) .83.

Page 121 of 388
PDF/HTML Page 148 of 415
single page version

(āryā)
niścayarūpāṁ samitiṁ sūte yadi mukti bhāgbhavenmokṣaḥ .
bat na ca labhate‘pāyāt saṁsāramahārṇave bhramati ..84..
pesuṇṇahāsakakkasaparaṇiṁdappappasaṁsiyaṁ vayaṇaṁ .
paricattā saparahidaṁ bhāsāsamidī vadaṁtassa ..62..
paiśūnyahāsyakarkaśaparanindātmapraśaṁsitaṁ vacanam .
parityajya svaparahitaṁ bhāṣāsamitirvadataḥ ..62..
atra bhāṣāsamitisvarūpamukta m .
karṇejapamukhavinirgataṁ nr̥patikarṇābhyarṇagataṁ caikapuruṣasya ekakuṭumbasya ekagrāmasya vā
mahadvipatkāraṇaṁ vacaḥ paiśūnyam . kvacit kadācit kiṁcit parajanavikārarūpamavalokya
tvākarṇya ca hāsyābhidhānanokaṣāyasamupajanitam īṣacchubhamiśritamapyaśubhakarmakāraṇaṁ puruṣamukh-
[śloekārtha : — ] yadi jīv niścayarūp samitiko utpanna kare, to vah muktiko
prāpta karatā hai — mokṣarūp hotā hai . parantu samitike nāśase ( – abhāvase), arere ! vah mokṣa
prāpta nahīṁ kar pātā, kintu saṁsārarūpī mahāsāgarameṁ bhaṭakatā hai .84 .
gāthā : 62 anvayārtha : — [paiśūnyahāsyakarkaśaparanindātmapraśaṁsitaṁ vacanam ]
paiśūnya (cugalī), hāsya, karkaś bhāṣā, paranindā aur ātmapraśaṁsārūp vacanakā
[parityajya ] parityāgakar [svaparahitaṁ vadataḥ ] jo svaparahitarūp vacan bolatā hai, use
[bhāṣāsamitiḥ ] bhāṣāsamiti hotī hai .
ṭīkā : — yahān̐ bhāṣāsamitikā svarūp kahā hai .
cugalakhor manuṣyake mun̐hase nikale hue aur rājāke kān tak pahun̐ce hue, kisī ek
puruṣ, kisī ek kuṭumba athavā kisī ek grāmako mahā vipattike kāraṇabhūt aise vacan
vah paiśūnya hai . kahīṁ kabhī kiñcit parajanoṁke vikr̥t rūpako dekhakar athavā sunakar hāsya
nāmak nokaṣāyase utpanna honevālā, kiṁcit śubhake sāth miśrit hone par bhī aśubh karmakā
paiśūnya, karkaś, hāsya, paranindā, praśaṁsā ātmakī .
choṛeṁ kahe hitakar vacan, usake samiti vacanakī ..62..

Page 122 of 388
PDF/HTML Page 149 of 415
single page version

vikāragataṁ hāsyakarma . karṇaśaṣkulīvivarābhyarṇagocaramātreṇ pareṣāmaprītijananaṁ hi karkaśavacaḥ .
pareṣāṁ bhūtābhūtadūṣaṇapurassaravākyaṁ paranindā . svasya bhūtābhūtaguṇastutirātmapraśaṁsā . etatsarvam-
praśastavacaḥ parityajya svasya ca parasya ca śubhaśuddhapariṇatikāraṇaṁ vaco bhāṣāsamitiriti .
tathā coktaṁ śrīguṇabhadrasvāmibhiḥ —
(mālinī)
‘‘samadhigatasamastāḥ sarvasāvadyadūrāḥ
svahitanihitacittāḥ śāṁtasarvapracārāḥ .
svaparasaphalajalpāḥ sarvasaṁkalpamuktāḥ
kathamih na vimukte rbhājanaṁ te vimuktāḥ ..’’
tathā ca —
kāraṇ, puruṣake muṁhake vikārake sāth sambandhavālā, vah hāsyakarma hai . karṇa chidrake nikaṭ
pahun̐canemātrase jo dūsaroṁko aprīti utpanna karate haiṁ ve karkaś vacan haiṁ . dūsareke vidyamān
- avidyamān dūṣaṇapūrvakake vacan (arthāt parake sacce tathā jhūṭhe doṣ kahanevāle vacan) vah
paranindā hai . apane vidyamān - avidyamān guṇoṁkī stuti vah ātmapraśaṁsā hai . — in sab
apraśasta vacanoṁke parityāg pūrvak sva tathā parako śubh aur śuddha pariṇatike kāraṇabhūt
vacan vah bhāṣāsamiti hai .
isīprakār (ācāryavar) śrīguṇabhadrasvāmīne (ātmānuśāsanameṁ 226 veṁ ślok
dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[śloekārtha : — ] jinhoṁne sab (vastusvarūp) jān liyā hai, jo sarva
sāvadyase dūr haiṁ, jinhoṁne svahitameṁ cittako sthāpit kiyā hai, jinake sarva ❃pracār śānta
huā hai, jinakī bhāṣā svaparako saphal (hitarūp) hai, jo sarva saṁkalpa rahit haiṁ, ve
vimukta puruṣ is lokameṁ vimuktikā bhājan kyoṁ nahīṁ hoṁge ? (arthāt aise munijan
avaśya mokṣake pātra haiṁ .)’’
aur (62vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate
haiṁ ) : —
❃ pracār = vyavasthā; kārya sir par lenā; ārambha; bāhya pravr̥tti .

Page 123 of 388
PDF/HTML Page 150 of 415
single page version

(anuṣṭubh)
parabrahmaṇyanuṣṭhānaniratānāṁ manīṣiṇām .
antarairapyalaṁ jalpaiḥ bahirjalpaiśca kiṁ punaḥ ..85..
kadakāridāṇumodaṇarahidaṁ tah pāsugaṁ pasatthaṁ ca .
diṇṇaṁ pareṇ bhattaṁ samabhuttī esaṇāsamidī ..63..
kr̥takāritānumodanarahitaṁ tathā prāsukaṁ praśastaṁ ca .
dattaṁ pareṇ bhaktaṁ saṁbhukti : eṣaṇāsamitiḥ ..63..
atraiṣaṇāsamitisvarūpamukta m . tadyathā —
manovākkāyānāṁ pratyekaṁ kr̥takāritānumodanaiḥ kr̥tvā nav vikalpā bhavanti, na taiḥ
saṁyukta mannaṁ navakoṭiviśuddhamityukta m; atipraśastaṁ manoharam; haritakāyātmakasūkṣmaprāṇi-
[śloekārtha : — ] parabrahmake anuṣṭhānameṁ nirat (arthāt paramātmāke ācaraṇameṁ līn)
aise buddhimān puruṣoṁko — munijanoṁko antarjalpase ( – vikalparūp antaraṁg utthānase) bhī
bas hoo, bahirjalpakī ( – bhāṣā bolanekī) to bāt hī kyā ? .85.
gāthā : 63 anvayārtha : — [pareṇ dattaṁ ] par dvārā diyā gayā,
[kr̥takāritānumodanarahitaṁ ] kr̥t - kārit - anumodan rahit, [tathā prāsukaṁ ] prāsuk [praśastaṁ
ca ] aur ❃praśasta [bhaktaṁ ] bhojan karanerūp [saṁbhuktiḥ ] jo samyak āhāragrahaṇ
[eṣaṇāsamitiḥ ] vah eṣaṇāsamiti hai .
ṭīkā : — yahān̐ eṣaṇāsamitikā svarūp kahā hai . vah isaprakār —
man, vacan aur kāyāmeṁse pratyekako kr̥t, kārit aur anumodanā sahit ginane par
unake nau bhed hote haiṁ; unase saṁyukta anna nav koṭirūpase viśuddha nahīṁ hai aisā (śāstrameṁ)
kahā hai; atipraśasta arthāt manohar (anna); haritakāyamay sūkṣma prāṇiyoṁke saṁcārako
❃ praśasta = acchā; śāstrameṁ praśaṁsit; jo vyavahārase pramādādikā yā rogādikā nimitta na ho aisā .
āhār prāsuk śuddha leṁ par - datta kr̥t kārit binā .
karate nahiṁ anumodanā muni samiti jinake eṣaṇā ..63..

Page 124 of 388
PDF/HTML Page 151 of 415
single page version

saṁcārāgocaraṁ prāsukamityabhihitam; pratigrahoccasthānapādakṣālanārcanapraṇāmayogaśuddhibhikṣā-
śuddhināmadheyairnavavidhapuṇyaiḥ pratipattiṁ kr̥tvā śraddhāśaktyalubdhatābhakti jñānadayākṣamā‘bhidhān-
saptaguṇasamāhiten śuddhen yogyācāreṇopāsaken dattaṁ bhaktaṁ bhuṁjānaḥ tiṣṭhati yaḥ paramatapodhanaḥ
tasyaiṣaṇāsamitirbhavati . iti vyavahārasamitikramaḥ . ath niścayato jīvasyāśanaṁ nāsti
paramārthataḥ, ṣaṭprakāramaśanaṁ vyavahārataḥ saṁsāriṇāmev bhavati .
tathā coktaṁ samayasāre (?) —
❃
‘‘ṇokammakammahāro leppāhāro ya kavalamāhāro .
ujja maṇo vi ya kamaso āhāro chavviho ṇeyo ..’’
agocar vah prāsuk (anna) — aisā (śāstrameṁ) kahā hai . 1pratigrah, ucca sthān,
pādaprakṣālan, arcan, praṇām, yogaśuddhi (man - vacan - kāyākī śuddhi) aur bhikṣāśuddhi — is
navavidh puṇyase (navadhā bhaktise) ādar karake, śraddhā, śakti, alubdhatā, bhakti, jñān, dayā
aur kṣamā — in (dātāke) sāt guṇoṁ sahit śuddha yogya-ācāravāle upāsak dvārā diyā
gayā (nav koṭirūpase śuddha, praśasta aur prāsuk) bhojan jo param tapodhan lete haiṁ, unheṁ
eṣaṇāsamiti hotī hai . aisā vyavahārasamitikā kram hai .
ab niścayase aisā hai ki — jīvako paramārthase aśan nahīṁ hai; chah prakārakā aśan
vyavahārase saṁsāriyoṁko hī hotā hai .
isīprakār śrī ❃samayasārameṁ (?) kahā hai ki : —
‘‘[gāthārtha : — ] nokarma - āhār, karma - āhār, lep - āhār, kaval - āhār, oj -
āhār aur man - āhār — isaprakār āhār kramaśaḥ chah prakārakā jānanā .’’
1 pratigrah = ‘‘āhārajal śuddha hai; tiṣṭha, tiṣṭha, tiṣṭha, (ṭhahariye ṭhahariye, ṭhahariye)’’ aisā kahakar
āhāragrahaṇakī prārthanā karanā; kr̥pā karaneke liye prārthanā; ādarasanmān . [isaprakār pratigrah kiyā
jāne par, yadi muni kr̥pā karake ṭhahar jāyeṁ to dātāke sāt guṇoṁse yukta śrāvak unheṁ apane gharameṁ
le jākar, ucca-āsan par virājamān karake, pām̐v dhokar, pūjan karatā hai aur praṇām karatā hai .
phi ra man-vacan-kāyākī śuddhipūrvak śuddha bhikṣā detā hai . ]
❃yahān̐ uddhr̥t kī gaī gāthā samayasārameṁ nahi hai, parantu pravacanasārameṁ (pratham adhikārakī 20vīn̐ gāthākī
tātparyavr̥tti-ṭīkāmeṁ) avataraṇarūp hai .

Page 125 of 388
PDF/HTML Page 152 of 415
single page version

aśuddhajīvānāṁ vibhāvadharmaṁ prati vyavahāranayasyodāharaṇamidam .
idānīṁ niścayasyodāhr̥tirucyate . tadyathā —
‘‘jassa aṇesaṇamappā taṁ pi tavo tappaḍicchagā samaṇā .
aṇṇaṁ bhikkhamaṇesaṇamadh te samaṇā aṇāhārā ..’’
tathā coktaṁ śrīguṇabhadrasvāmibhiḥ —
(mālinī)
‘‘yamaniyamanitāntaḥ śāntabāhyāntarātmā
pariṇamitasamādhiḥ sarvasattvānukampī .
vihitahitamitāśī kleśajālaṁ samūlaṁ
dahati nihatanidro niścitādhyātmasāraḥ ..’’
— aśuddha jīvoṁke vibhāvadharma sambandhameṁ vyavahāranayakā yah (avataraṇ kī gaī
gāthāmeṁ) udāharaṇ hai .
ab (śrī pravacanasārakī 227vīṁ gāthā dvārā) niścayakā udāharaṇ kahā jātā hai .
vah isaprakār : —
‘‘[gāthārtha : — ] jisakā ātmā eṣaṇārahit hai (arthāt jo anaśanasvabhāvī
ātmāko jānaneke kāraṇ svabhāvase āhārakī icchā rahit hai ) use vah bhī tap hai; (aur)
use prāpta karaneke liye ( – anaśanasvabhāvī ātmāko paripūrṇarūpase prāpta karaneke liye)
prayatna karanevāle aise jo śramaṇ unheṁ anya ( – svarūpase bhinna aisī) bhikṣā eṣaṇā binā
( – eṣaṇādoṣ rahit) hotī hai; isaliye ve śramaṇ anāhārī haiṁ .’’
isīprakār (ācāryavar) śrī guṇabhadrasvāmīne (ātmānuśāsanameṁ 225veṁ ślok dvārā)
kahā hai ki : —
‘‘[śloekārtha : — ] jisane adhyātmake sārakā niścay kiyā hai, jo atyanta
yamaniyam sahit hai, jisakā ātmā bāharase aur bhītarase śānta huā hai, jise samādhi
pariṇamit huī hai, jise sarva jīvoṁke prati anukampā hai, jo vihit ( – śāstrājñāke anusār)
❃
hit - mit bhojan karanevālā hai, jisane nidrākā nāś kiyā hai, vah (muni) kleśajālako
samūl jalā detā hai .’’
❃ hit-mit = hitakar aur ucit mātrāmeṁ .

Page 126 of 388
PDF/HTML Page 153 of 415
single page version

tathā hi —
(śālinī)
bhuktvā bhaktaṁ bhakta hastāgradattaṁ
dhyātvātmānaṁ pūrṇabodhaprakāśam .
taptvā caivaṁ sattapaḥ sattapasvī
prāpnotīddhāṁ mukti vārāṁganāṁ saḥ ..86..
potthaikamaṁḍalāiṁ gahaṇavisaggesu payatapariṇāmo .
ādāvaṇaṇikkhevaṇasamidī hodi tti ṇiddiṭṭhā ..64..
pustakakamaṇḍalādigrahaṇavisargayoḥ prayatnapariṇāmaḥ .
ādānanikṣepaṇasamitirbhavatīti nirdiṣṭā ..64..
atrādānanikṣepaṇasamitisvarūpamukta m .
apahr̥tasaṁyamināṁ saṁyamajñānādyupakaraṇagrahaṇavisargasamayasamudbhavasamitiprakārokti riyam .
aur (63vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ ) : —
[śloekārtha : — ] bhaktake hastāgrase ( – hāthakī un̐galiyoṁse) diyā gayā bhojan
lekar, pūrṇa jñānaprakāśavāle ātmākā dhyān karake, isaprakār sat tapako ( – samyak
tapako) tapakar, vah sat tapasvī ( – saccā tapasvī) dedīpyamān muktivārāṁganāko
( – muktirūpī strīko) prāpta karatā hai .86.
gāthā : 64 anvayārtha : — [pustakakamaṇḍalādigrahaṇavisargayoḥ ] pustak,
kamaṇḍal ādi lene-rakhane sambandhī [prayatnapariṇāmaḥ ] prayatnapariṇām vah
[ādānanikṣepaṇasamitiḥ ] ādānanikṣepaṇasamiti [bhavati ] hai [iti nirdiṣṭā ] aisā kahā hai .
ṭīkā : — yahān̐ ādānanikṣepaṇasamitikā svarūp kahā hai .
yah, 1apahr̥tasaṁyamiyoṁko saṁyamajñānādikake upakaraṇ lete – rakhate samay utpanna
1 – apahr̥tasaṁyamī = apahr̥tasaṁyamavāle muni . [apavād, vyavahāranay, ekadeśaparityāg, apahr̥tasaṁyam (hīn –
nyūnatāvālā saṁyam), sarāgacāritra aur śubhopayog — yah sab ekārtha haiṁ . ]
pustak kamaṇḍal ādi nikṣepaṇagrahaṇ karate yatī .
hotā prayat pariṇām vah ādānanikṣepaṇ samiti ..64..

Page 127 of 388
PDF/HTML Page 154 of 415
single page version

upekṣāsaṁyamināṁ na pustakakamaṇḍaluprabhr̥tayaḥ, ataste paramajinamunayaḥ ekāntato nispr̥hāḥ, at
ev bāhyopakaraṇanirmuktāḥ . abhyantaropakaraṇaṁ nijaparamatattvaprakāśadakṣaṁ nirupādhisvarūpasahaj-
jñānamantareṇ na kimapyupādeyamasti . apahr̥tasaṁyamadharāṇāṁ paramāgamārthasya punaḥ punaḥ
pratyabhijñānakāraṇaṁ pustakaṁ jñānopakaraṇamiti yāvat, śaucopakaraṇaṁ ca kāyaviśuddhihetuḥ
kamaṇḍaluḥ, saṁyamopakaraṇahetuḥ picchaḥ . eteṣāṁ grahaṇavisargayoḥ samayasamudbhavaprayatnapariṇām-
viśuddhirev hi ādānanikṣepaṇasamitiriti nirdiṣṭeti .
(mālinī)
samitiṣu samitīyaṁ rājate sottamānāṁ
paramajinamunīnāṁ saṁhatau kṣāṁtimaitrī .
tvamapi kuru manaḥpaṁkeruhe bhavya nityaṁ
bhavasi hi paramaśrīkāminīkāṁtakāṁtaḥ ..87..
honevālī samitikā prakār kahā hai . 1upekṣāsaṁyamiyoṁko pustak, kamaṇḍal ādi nahīṁ
hote; ve paramajinamuni ekānta ( – sarvathā) nispr̥h hote haiṁ isīliye ve bāhya upakaraṇ
rahit hote haiṁ . abhyaṁtar upakaraṇabhūt, nij paramatattvako prakāśit karanemeṁ catur aisā
jo nirupādhisvarūp sahaj jñān usake atirikta anya kuch unheṁ upādey nahīṁ hai .
apahr̥tasaṁyamadharoṁko paramāgamake arthakā punaḥ punaḥ pratyabhijñān honemeṁ kāraṇabhūt aisī
pustak vah jñānakā upakaraṇ hai; śaucakā upakaraṇ kāyaviśuddhike hetubhūt kamaṇḍal
hai; saṁyamakā upakaraṇ – hetu pīṁchī hai . in upakaraṇoṁko lete – rakhate samay utpanna
honevālī prayatnapariṇāmarūp viśuddhi hī ādānanikṣepaṇasamiti hai aisā (śāstrameṁ)
kahā hai .
[ab 64 vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate haiṁ : ]
[śloekārtha : — ] uttam paramajinamuniyoṁkī yah samiti samitiyoṁmeṁ śobhatī hai .
usake saṁgameṁ kṣāṁti aur maitrī hote haiṁ (arthāt is samitiyukta muniko dhīraj –
sahanaśīlatā – kṣamā aur maitrībhāv hote haiṁ ) . he bhavya ! tū bhī man - kamalameṁ sadā vah
samiti dhāraṇ kar, ki jisase tū paramaśrīrūpī kāminīkā priy kānta hogā (arthāt
1 – upekṣāsaṁyamī = upekṣāsaṁyamavāle muni . [utsarga, niścayanay, sarvaparityāg, upekṣāsaṁyam, vītarāgacāritra aur
śuddhopayog — yah sab ekārtha haiṁ . ]

Page 128 of 388
PDF/HTML Page 155 of 415
single page version

pāsugabhūmipadese gūḍhe rahie paroparoheṇ .
uccārādiccāgo paiṭṭhāsamidī have tassa ..65..
prāsukabhūmipradeśe gūḍhe rahite paroparodhen .
uccārādityāgaḥ pratiṣṭhāsamitirbhavettasya ..65..
munīnāṁ kāyamalādityāgasthānaśuddhikathanamidam .
śuddhaniścayato jīvasya dehābhāvānna cānnagrahaṇapariṇatiḥ . vyavahārato dehaḥ vidyate; tasyaiv
hi dehe sati hyāhāragrahaṇaṁ bhavati; āhāragrahaṇānmalamūtrādayaḥ saṁbhavantyev . at ev saṁyamināṁ
malamūtravisargasthānaṁ nirjantukaṁ pareṣāmuparodhen virahitam . tatra sthāne śarīradharmaṁ kr̥tvā
paścāttasmātsthānāduttareṇ katicit padāni gatvā hyudaṅmukhaḥ sthitvā cotsr̥jya kāyakarmāṇi
muktilakṣmīkā varaṇ karegā) .87.
gāthā : 65 anvayārtha : — [paroparodhen rahite ] jise parake uparodh rahit
( – dūsarese rokā na jāye aise), [gūḍhe ] gūrḥ aur [prāsukabhūmipradeśe ] prāsuk
bhūmipradeśameṁ [uccārādityāgaḥ ] malādikā tyāg ho, [tasya ] use [pratiṣṭhāsamitiḥ ]
pratiṣṭhāpan samiti [bhavet ] hotī hai .
ṭīkā : — yah, muniyoṁko kāyamalādityāgake sthānakī śuddhikā kathan hai .
śuddhaniścayase jīvako dehakā abhāv honese annagrahaṇarūp pariṇati nahīṁ hai .
vyavahārase (-jīvako) deh hai; isaliye usīko deh honese āhāragrahaṇ hai; āhāragrahaṇake
kāraṇ malamūtrādik saṁbhavit haiṁ hī . isīliye saṁyamiyoṁko malamūtrādikake utsargakā
( – tyāgakā) sthān janturahit tathā parake uparodh rahit hotā hai . us sthān par śarīradharma
karake phi ra jo paramasaṁyamī us sthānase uttar diśāmeṁ kuch ḍag jākar uttaramukh khaṛe
rahakar, kāyakarmoṁkā ( – śarīrakī kriyāoṁkā), saṁsārake kāraṇabhūt hoṁ aise pariṇāmakā
jo gūrḥ prāsuk aur par - uparodh bin bhū par yatī
mal tyāg karate haiṁ unheṁ samiti pratiṣṭhāpan kahī ..65..

Page 129 of 388
PDF/HTML Page 156 of 415
single page version

saṁsārakāraṇaṁ pariṇāmaṁ manaśca saṁsr̥ternimittaṁ, svātmānamavyagro bhūtvā dhyāyati yaḥ paramasaṁyamī
muhurmuhuḥ kalevarasyāpyaśucitvaṁ vā paribhāvayati, tasya khalu pratiṣṭhāpanasamitiriti . nānyeṣāṁ
svairavr̥ttīnāṁ yatināmadhāriṇāṁ kācit samitiriti .
(mālinī)
samitirih yatīnāṁ mukti sāmrājyamūlaṁ
jinamatakuśalānāṁ svātmaciṁtāparāṇām .
madhusakhaniśitāstravrātasaṁbhinnacetaḥ
sahitamunigaṇānāṁ naiv sā gocarā syāt ..88..
(hariṇī)
samitisamitiṁ buddhvā muktyaṅganābhimatāmimāṁ
bhavabhavabhayadhvāntapradhvaṁsapūrṇaśaśiprabhām .
munip tav saddīkṣākāntāsakhīmadhunā mudā
jinamatatapaḥsiddhaṁ yāyāḥ phalaṁ kimapi dhruvam ..89..
tathā saṁsārake nimittabhūt manakā utsarga karake, nij ātmāko avyagra ( – ekāgra) hokar
dhyātā hai athavā punaḥ punaḥ kalevarakī ( – śarīrakī) bhī aśucitā sarva orase bhātā hai,
use vāstavameṁ pratiṣṭhāpanasamiti hotī hai . dūsare svacchandavr̥ttivāle yatināmadhāriyoṁko koī
samiti nahīṁ hotī .
[ab 65vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj tīn ślok
kahate haiṁ : ]
[śloekārtha : — ] jinamatameṁ kuśal aur svātmacintanameṁ parāyaṇ aise yatioṁko
yah samiti muktisāmrājyakā mūl hai . kāmadevake tīkṣṇa astrasamūhase bhide hue hr̥dayavāle
munigaṇoṁko vah (samiti) gocar hotī hī nahīṁ .88.
[śloekārtha : — ] he muni ! samitiyoṁmeṁkī is samitiko — ki jo muktirūpī
strīko pyārī hai, jo bhavabhavake bhayarūpī aṁdhakārako naṣṭa karaneke liye pūrṇa candrakī prabhā
samān hai tathā terī sat - dīkṣārūpī kāntākī ( – saccī dīkṣārūpī priy strīkī) sakhī hai
use — ab pramodase jānakar, jinamatakathit tapase siddha honevāle aise kisī (anupam)
dhruv phalako tū prāpta karegā .89.

Page 130 of 388
PDF/HTML Page 157 of 415
single page version

(drutavilaṁbit)
samitisaṁhatitaḥ phalamuttamaṁ
sapadi yāti muniḥ paramārthataḥ .
na ca manovacasāmapi gocaraṁ
kimapi kevalasaukhyasudhāmayam ..90..
kālussamohasaṇṇārāgaddosāiasuhabhāvāṇaṁ .
parihāro maṇuguttī vavahāraṇayeṇ parikahiyaṁ ..66..
kāluṣyamohasaṁjñārāgadveṣādyaśubhabhāvanām .
parihāro manoguptiḥ vyavahāranayen parikathitā ..66..
vyavahāramanoguptisvarūpākhyānametat .
krodhamānamāyālobhābhidhānaiścaturbhiḥ kaṣāyaiḥ kṣubhitaṁ cittaṁ kāluṣyam . moho
[śloekārtha : — ] samitikī saṁgati dvārā vāstavameṁ muni man – vāṇīko bhī agocar
( – manase acintya aur vāṇīse akathya) aisā koī kevalasukhāmr̥tamay uttam phal śīghra
prāpta karatā hai . 90 .
gāthā : 66 anvayārtha : — [kāluṣyamohasaṁjñārāgadveṣādyaśubhabhāvānām ]
kaluṣatā, moh, saṁjñā, rāg, dveṣ ādi aśubh bhāvoṁke [parihāraḥ ] parihārako [vyavahāranayen ]
vyavahāranayase [manoguptiḥ ] manogupti [parikathitā ] kahā hai .
ṭīkā : — yah, vyavahār ❃manoguptike svarūpakā kathan hai .
krodh, mān, māyā aur lobh nāmak cār kaṣāyoṁse kṣubdha huā citta so kaluṣatā
❃ muniko munitvocit śuddhapariṇatike sāth vartatā huā jo (haṭh rahit) man – āśrit, vacan – āśrit athavā
kāy – āśrit śubhopayog use vyavahār gupti kahā jātā hai, kyoṁki śubhopayogameṁ man, vacan yā kāyake
sāth aśubhopayogarūp yuktatā nahīṁ hai . śuddhapariṇati na ho vahān̐ śubhopayog haṭh sahit hotā hai . vah
śubhopayog to vyavahāragupti bhī nahīṁ kahalātā .
kāluṣya, saṁjñā, moh, rāg, dveṣake parihārase .
hotī manogupti śramaṇako kathan nay vyavahārase ..66..

Page 131 of 388
PDF/HTML Page 158 of 415
single page version

darśanacāritrabhedād dvidhā . saṁjñā āhārabhayamaithunaparigrahāṇāṁ bhedāccaturdhā . rāgaḥ
praśastāpraśastabheden dvividhaḥ . asahyajaneṣu vāpi cāsahyapadārthasārtheṣu vā vairasya pariṇāmo
dveṣaḥ . ityādyaśubhapariṇāmapratyayānāṁ parihār ev vyavahāranayābhiprāyeṇ manoguptiriti .
(vasaṁtatilakā)
guptirbhaviṣyati sadā paramāgamārtha-
ciṁtāsanāthamanaso vijitendriyasya .
bāhyāntaraṅgapariṣaṅgavivarjitasya
śrīmajjinendracaraṇasmaraṇānvitasya ..91..
thīrājacorabhattakahādivayaṇassa pāvaheussa .
parihāro vayaguttī aliyādiṇiyattivayaṇaṁ vā ..67..
hai . darśanamoh aur cāritramoh aise (do) bhedoṁke kāraṇ moh do prakārakā hai . āhārasaṁjñā,
bhayasaṁjñā, maithunasaṁjñā aur parigrahasaṁjñā aise (cār) bhedoṁke kāraṇ saṁjñā cār prakārakī hai .
praśasta rāg aur apraśasta rāg aise (do) bhedoṁke kāraṇ rāg do prakārakā hai . asahya janoṁke
prati athavā asahya padārthasamūhoṁke prati vairakā pariṇām vah dveṣ hai . — ityādi
❃
aśubhapariṇāmapratyayoṁkā parihār hī (arthāt aśubhapariṇāmarūp bhāvapāpāsravoṁkā tyāg hī)
vyavahāranayake abhiprāyase manogupti hai .
[ab 66vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok kahate haiṁ : ]
[śloekārtha : — ] jisakā man paramāgamake arthoṁke cintanayukta hai, jo vijitendriy
hai (arthāt jisane indriyoṁko viśeṣarūpase jītā hai ), jo bāhya tathā abhyantar saṁg rahit
hai aur jo śrījinendracaraṇake smaraṇase saṁyukta hai, use sadā gupti hotī hai .91.
❃ pratyay = āsrav; kāraṇ . (saṁsārake kāraṇoṁse ātmākā gopan — rakṣaṇ karanā so gupti hai . bhāvapāpāsrav
tathā bhāvapuṇyāsrav saṁsārake kāraṇ haiṁ .)
jo pāpakāraṇ cor, bhojan, rāj, dārākī kathā .
evaṁ mr̥ṣā - parihār yah lakṣaṇ vacanakī guptikā ..67..

Page 132 of 388
PDF/HTML Page 159 of 415
single page version

strīrājacaurabhakta kathādivacanasya pāpahetoḥ .
parihāro vāgguptiralīkādinivr̥ttivacanaṁ vā ..67..
ih vāgguptisvarūpamukta m .
atipravr̥ddhakāmaiḥ kāmukajanaiḥ strīṇāṁ saṁyogavipralaṁbhajanitavividhavacanaracanā kartavyā
śrotavyā ca saiv strīkathā . rājñāṁ yuddhahetūpanyāso rājakathāprapaṁcaḥ . caurāṇāṁ cauraprayogakathanaṁ
caurakathāvidhānam . atipravr̥ddhabhojanaprītyā vicitramaṁḍakāvalīkhaṁḍadadhikhaṁḍasitāśanapānapraśaṁsā
bhakta kathā . āsāmapi kathānāṁ parihāro vāgguptiḥ . alīkanivr̥ttiśca vāgguptiḥ . anyeṣāṁ
apraśastavacasāṁ nivr̥ttirev vā vāgguptiḥ iti .
tathā coktaṁ śrīpūjyapādasvāmibhiḥ —
gāthā : 67 anvayārtha : — [pāpahetoḥ ] pāpake hetubhūt aise
[strīrājacaurabhaktakathādivacanasya ] strīkathā, rājakathā, corakathā, bhaktakathā ityādirūp
vacanoṁkā [parihāraḥ ] parihār [vā ] athavā [alīkādinivr̥ttivacanaṁ ] asatyādikakī
nivr̥ttivāle vacan [vāgguptiḥ ] vah vacanagupti hai .
ṭīkā : — yahān̐ vacanaguptikā svarūp kahā hai .
jinheṁ kām ati vr̥ddhiko prāpta huā ho aise kāmī janoṁ dvārā kī jānevālī aur
sunī jānevālī aisī jo striyoṁkī saṁyogaviyogajanit vividh vacanaracanā ( – striyoṁ sambandhī
bāt) vahī strīkathā hai; rājāoṁkā yuddhahetuk kathan (arthāt rājāoṁ dvārā kiye jānevāle
yuddhādikakā kathan) vah rājakathāprapaṁc hai; coroṁkā coraprayogakathan vah corakathāvidhān hai
(arthāt coroṁ dvārā kiye jānevāle corīke prayogoṁkī bāt vah corakathā hai ); ati vr̥ddhiko
prāpta bhojanakī prīti dvārā maidākī pūrī aur śakkar, dahī - śakkar, misarī ityādi anek
prakārake aśan - pānakī praśaṁsā vah bhaktakathā (bhojanakathā) hai . — in samasta kathāoṁkā
parihār so vacanagupti hai . asatyakī nivr̥tti bhī vacanagupti hai . athavā (asatya uparānta)
anya apraśasta vacanoṁkī nivr̥tti vahī vacanagupti hai .
isaprakār (ācāryavar) śrī pūjyapādasvāmīne (samādhitaṁtrameṁ 17veṁ ślok dvārā)
kahā hai ki : —

Page 133 of 388
PDF/HTML Page 160 of 415
single page version

(anuṣṭubh)
‘‘evaṁ tyaktvā bahirvācaṁ tyajedantaraśeṣataḥ .
eṣ yogaḥ samāsen pradīpaḥ paramātmanaḥ ..’’
tathā hi —
(maṁdākrāṁtā)
tyaktvā vācaṁ bhavabhayakarīṁ bhavyajīvaḥ samastāṁ
dhyātvā śuddhaṁ sahajavilasacciccamatkāramekam .
paścānmuktiṁ sahajamahimānandasaukhyākarīṁ tāṁ
prāpnotyuccaiḥ prahataduritadhvāṁtasaṁghātarūpaḥ ..92..
baṁdhaṇachedaṇamāraṇaākuṁcaṇ tah pasāraṇādīyā .
kāyakiriyāṇiyattī ṇiddiṭṭhā kāyagutti tti ..68..
baṁdhanachedanamāraṇākuṁcanāni tathā prasāraṇādīni .
kāyakriyānivr̥ttiḥ nirdiṣṭā kāyaguptiriti ..68..
‘‘[śloekārtha : — ] isaprakār bahirvacanoṁko tyāgakar antarvacanoṁko aśeṣataḥ
(sampūrṇarūpase) tyāganā . — yah, saṁkṣepase yog (arthāt samādhi) hai — ki jo yog
paramātmākā pradīp hai (arthāt paramātmāko prakāśit karanevālā dīpak hai ) .’’
aur (is 67vīṁ gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj ślok
kahate haiṁ ) : —
[śloekārtha : — ] bhavyajīv bhavabhayakī karanevālī samasta vāṇīko choṛakar śuddha
sahaj - vilasate caitanyacamatkārakā ekakā dhyān karake, phi ra, pāparūpī, timirasamūhako naṣṭa
karake sahajamahimāvaṁt ānandasaukhyakī khānarūp aisī us muktiko atiśayarūpase prāpta
karatā hai .92.
gāthā : 68 anvayārtha : — [baṁdhanachedanamāraṇākuṁcanāni ] baṁdhan, chedan, māraṇ
māraṇ, pratāraṇ, bandha, chedan aur ākuñcan sabhī .
karate sadā parihār munijan, gupti pāleṁ kāyakī ..68..